مقایسه فرایند جستجوی اینترنتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران با مدل « فرایند جستجوی اطلاعات» کولثاو به منظور ارائه الگوی جستجوی اینترنتی آنان و طرح مداخله کتابداران در هنگام جستجو

مقدمه

درباره اینترنت و کثرت اطلاعات موجود در آن، مطالب زیادی مطرح گردیده و با توجه به حجم اطلاعات موجود در آن که به طور شگفت­انگیزی رو به فزونی است، تحقیقات متعددی در این زمینه انجام شده است.

«هنینجر»¹ در کتاب «وب پنهان: راهنمای گام به گام جستجوی اطلاعات عمیق از اینترنت»، (هنینجر، 1389، 29) چنین بیان می‌دارد:

«رشد جهان‌گستر اینترنت خیره‌کننده است. طبق بررسی حوزه اینترنت²، در ژولای 2006 تقریباً 439 میلیون میزبان حوزه (رایانه‌های برخوردار از نشانیهای IP ثبت شده) به اینترنت متصل بوده و 358 میلیون نامهای حوزه ثبت شده وجود داشته است). بنابراین، تقریباً تمامی کشورهای جهان هم اکنون به اینترنت دسترسی دارند و تخمین زده شده است که در ژانویه 2007 بیش از 09/1 میلیارد نفر، یا 6/16% از جمعیت جهان، به اینترنت متصل بوده‌اند».

امّا مسئله اصلی این است که چگونه با وجود اقیانوسی از اطلاعات موجود در اینترنت، افراد به طور عام و دانشجویان به طور خاص، می­توانند اطلاعات مرتبط با نیاز خود را پیدا کنند. به عبارت دیگر، دانشجویان چگونه می‌توانند از طریق اینترنت به عنوان یک منبع اطلاعاتی همگانی، به اطلاعات مورد نظر خود دست یابند؟ آنها چطور می­توانند از میان حجم عظیمی از اطلاعات موجود در اینترنت، اطلاعات دقیق و مناسبی را دنبال کنند؟

در این راستا، طی 15 سال گذشته راهکارهای بسیاری در تلاش برای حل این مسئله ارائه گردید. راهنماهای موضوعی، موتورهای جستجو، فراخزنده‌[ها]، پرتالها، دروازه‌های موضوعی و کتابخانه‌های دیجیتالی، برخی از این ابداعات هستند که در فضای سایبری به وجود آمده‌اند. طبق «ستات مارکت»³[1]درصد کاربران اینترنتی که از طریق پیمایش مستقیم، سایتهای دلخواه خود را می‌یابند ـ منظور، وارد کردن URL شناخته شده درون یک مرورگر است ـ رو به افزیش بوده و اکنون بیش از 64% است، در مقایسه با 35% کاربرانی که از طریق پیوندهای وب و موتورهای جستجو، وب‌سایتهای مورد نظر خود را می‌یابند (ستات مارکت، 6فوریه 2003) (همان، ص 24).  بنابراین، با در نظر داشتن ابداعات گوناگون جهت مرتفع کردن مسائل مربوط به جستجو و همچنین رشد چشمگیر کاربران در محیط سایبری، مسئله دسترسی به اطلاعات مرتبط برای کاربران خاص، حساسیت بیشتری می‌یابد. یکی از انواع کاربران خاص در محیطهای مجازی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها می‌باشند. «تارویردی­زاده» ­(1385) در مورد اهمیت ­­جایگاه تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌ها، چنین ­می­نویسد: «در آیین‌نامة دوره­های تحصیلات تکمیلی ­دانشگاه­ها، این امر مهم ذکر گردیده که هدف از ایجاد دوره­های کارشناسی ارشد و دکتری، تربیت افرادی است که با احاطه یافتن و آشنا شدن با روشهای پیشرفتة تحقیق و دستیابی به جدیدترین مبانی آموزش و پژوهش، بتوانند با نوآوری در زمینه‌های علمی و تحقیقی، در رفع نیازهای کشور و گسترش مرزهای دانش در رشته تخصصی خود مؤثر باشند. محور اصلی فعالیتهای آنان، پژوهش و کسب تبحر در رشته خاص علمی خود می­باشد و به نظر می­رسد در حال حاضر مهم‌ترین منبع کسب اطلاعات آنها برای فعالیتهای آموزشی­ و پژوهشی، علاوه بر کتابخانه­ها، مراکز و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی و یا اینترنت باشد» (تارویردی زاده، 1385، 4).

بنابراین، ضروری است دانشجویان مزبور، با استفاده از روشها و عوامل مناسب، به اطلاعات مرتبط خود دسترسی داشته باشند. یکی از عومل کمکی و تأثیرگذار در امر جستجو و بازیابی اطلاعات، بهره­گیری از مدلهای جستجوست. با شناخت و بهره­گیری از مدل، دانشجویان قادر خواهند بود مراحل جستجوی اطلاعات خود را تعریف کنند، فوریت اطلاعات را تشخیص دهند و نسبت به صحت اطلاعات اخذ شده از اینترنت، احساس سردرگمی، اضطراب و­ نگرانی نداشته باشند.

در این رابطه، پژوهشهای مختلفی موضوع جستجوی اطلاعات در اینترنت، بهره‌گیری از مدلهای اطلاع‌جویی در هنگام بازیابی اطلاعات و اهمیت منابع الکترونیکی در فرایند جستجو را در ایران و خارج از کشور، بررسی کرده‌اند.

«بردیک»^[2] (1995) در مطالعه‌ای با عنوان «جنسیت در فرایند جستجوی اطلاعات»، تأثیر جنسیت را بر تجارب جستجوی اطلاعات توسط دانشجویان طی طرحهای تحقیقاتی و کتابخانه‌ای آنان، بررسی نمود. نتایج تحقیق وی نشان داد اختلافهای مربوط به جنسیت، به روشنی در مراحل فرایند جستجو، از جمله گزینش، فرمول‌بندی (تدوین)، گردآوری و ارائه، وجود دارد.

«سواین»^[3](1996) مدل کولثاو را در محیطهای دانشگاهی بررسی نمود. نتایج تحقیق وی مشخص کرد بیشتر دانشجویان مورد مطالعه، تمایل داشتند تغییری در ترتیب فرایند شش‌ گانه مدل کولثاو به وجود آورند و به کارگیری ترکیبی از مراحل مدل کولثاو حین جستجوی اطلاعات را پیشنهاد می‌دادند.

«ویتل و مالتبی»^[4] (2000) طی تحقیقی، نظر دانشجویان را در مورد تأثیر ابزارها و منابع الکترونیکی بر میزان دسترسی به منابع درسی بررسی کردند. نتایج تحقیق آنها نشان داد اکثر دانشجویان معتقد بودند منابع الکترونیکی در پیشرفت آموزش آنها اثرهای چشمگیری دارد. از نظر دانشجویان، وجود پایگاه‌های الکترونیکی به عنوان ابزارهای جستجوی منابع و به سبب دارا بودن ویژگیهای جستجوی مناسب در بازیابی منابع، تأثیر بسزایی در پیشرفت یادگیری آنها داشت. در مورد اهمیت پایگاه اطلاعاتی و نقش آن در جستجوی منابع، «گریفیتس»^[5] (2003) «استروین، دوچی و جانسن»^[6] (2002) و «مانوئل»^[7] (2005) نیز به نتایج مشابهی نظیر نتایج تحقیقات مزبور دست یافتند. در همین راستا، در مورد اهمیت آشنایی با روشهای جستجو، «شامو»^[8](2001) در تحقیق خود به این نتیجه رسید که نیاز به زمان کافی در هنگام جستجوی اطلاعات توسط دانشجویان از یک سو و از سوی دیگر آشنا نبودن با اصول و فنون جستجو،‌ سبب می‌شود تا دانشجویان نسبت به اتمام پروژه‌های تحقیقی خود، موفقیت مناسبی کسب نکرده و بیشتر اوقات در اضطراب و نگرانی باشند. یافته‌های «شامو» (2001) نشان داد نیاز به یادگیری فنون جستجو و بازیابی اطلاعات برای دانشجویان بسیار ضروری است. «بارتچ و بریجت»^[9] (2003) در مقاله خود با موضوع تصورات دانشجویان از مقاله‌های موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی، نتیجه گرفتند دلایلی نظیر مستند و معتبر بودن اطلاعات موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی، برخورداری از روشهای جستجوی متعدد نظیر جستجوی ساده و پیشرفته و حتی آسانی جستجو و همچنین مجتمع بودن موضوعات در آنها و در نهایت امکان دسترسی به آرشیو موضوعات و نشریات مورد نظر کاربران، از جمله دلایل بیشترین استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی مشخص شده بود.

«بیگدلی»^[10] (2007) در مقاله خود به این نتیجه رسید که در کتابخانه‌های سنتی، فاصلة بین کاربران و منابع اطلاعاتی در فرایند جستجو و استفاده از اطلاعات کاربران، تأثیر بسزایی دارد، اما در محیط اینترنت این مانع وجود ندارد. «گرویل و والراونا»^[11] (2009) نیز در تحقیق خود با موضوع توصیف مدلهای حل مسئله، به این نتیجه رسیدند که دانشجویان برای حل مسائل خود، تمایل دارند ابتدا روی مسئله پیش رو تمرکز کرده، سپس به جمع‌آوری اطلاعات مربوط به آن اقدام نمایند. اما در رابطه با اهمیت نقش مداخله در بهبود فرایند جستجوی کاربران، چه در داخل و چه در خارج از کشور، به مراتب تحقیقات کمتری انجام شده است. یکی از این تحقیقات، تحقیق «دروسز و همکاران»^[12] (2004) می‌باشد. آنها در تحقیق خود نقش مداخلة متخصصان را در بهبود عملکرد دانشجویان پزشکی بررسی کردند. نتایج تحقیق آنها نشان داد بهترین زمان مداخله جراحان متخصص برای کمک به بهبود عملکرد دانشجویان، در آغاز فعالیت کاری آنها بوده و توصیه‌ها و رهنمودهایی که در ابتدای کارآموزی و آموزشهای ضمن خدمت به دانشجویان پزشکی ارائه می‌شود، سبب خواهد شد تا دانشجویان در خصوص فعالیتهای پزشکی، عملکرد بهتری داشته باشند.

«ولک»^[13] (2007) نیز در تحقیق خود به این نتیجه رسید که با وجود محیطهای اطلاعاتی گوناگون، هنوز جستجوی اطلاعات توسط کتابدار (جستجوی با واسطه) جایگاه خاص خود را حفظ کرده است. نتایج تحقیق وی همچنین نشان داد 83% کسانی که در جستجوی اطلاعات، از کتابدار کمک گرفته بودند، از نتیجة جستجو رضایت داشتند و 51% اظهار داشتند نتایج جستجو بر کیفیت زندگی آنها تأثیر داشته است. حدود 96% معتقد بودند برخی از مدارکی که کتابدار برای آنها بازیابی کرده یا آنها را مورد راهنمایی قرار داده بود، از طریق دیگری پیدا نکرده بودند.

در خصوص فرایند جستجوی اطلاعات در ایران، نتایج تحقیق سلاجقه (1385) نشان داد الگوی رفتارهای اطلاع‌یابی اعضای هیئت علمی دانشکده‌های پزشکی، دارای هفت فرایند است که عبارتند از: انتخاب موضوع، جستجوی اطلاعات، بازیابی اطلاعات، تورّق منابع، گردآوری منابع، استفاده از اطلاعات و انتقال اطلاعات.

نتایج تحقیق «اسلامی و کشاورز» (1386) نیز نشان داد از نظر دانشجویان مقطع دکتری، از میان انواع جستجو، بهره‌گیری از عملگر + یا AND مدل بولی در هنگام جستجو، اولویت بالاتری دارد. همچنین، نتایج تحقیق «درودی» (1387) با موضوع «بررسی مهارتهای جستجوی اینترنتی دانشجویان»، نشان داد استفاده از ابزارهای جستجویی به نام موتور کاوش، برای دانشجویان مورد مطالعه وی در اولویت قرار دارد.

نتایج تحقیقات «یعقوبی» (1380) و «علیپور» (1385) نیز نشان داد نبود انسجام در فرایند جستجوی اطلاعات کاربران، نیاز به مداخله و راهنمایی افراد خبره در فرایند جستجو و بهره‌گیری از یک مدل در هنگام جستجوی اطلاعات، از جمله مواردی است که کاربران به آنها اشاره کرده‌اند.

باید در نظر داشت، بر مبنای توجه به رفتار اطلاعاتی و جستجوی اطلاعات کاربران در طراحی نظامهای بازیابی اطلاعات، نمونه‌های واقعی این‌گونه از نظامها نیز تاکنون ساخته شده است. برای نمونه «دالتکس»^[14] آن‌گونه که طراحان آن «واترز  و شفرد»^[15] (1994) ادعا کرده‌اند، یک نظام اطلاعاتی کاربرمدار است. همچنین «براک»^[16] یک رابط برای پشتیبانی از راهبردهای جستجوی اطلاعات بوده، که توسط بلکین، «مارچتی و کول»^[17] (1993) طراحی شد و «اس.اس.ام»^[18] یک روش‌شناسی با ملاحظات عاطفی انسانی است که توسط «چکلند و اسکولز»^[19](1990) ارائه گردید. اما در تمامی نمونه‌های ارائه شده، نقش کتابدار در طراحی نظامهای اطلاعاتی، نادیده انگاشته شده و به تأثیر مداخله و کمک آنها اشاره‌ای نشده است. بنابراین، در مقالة حاضر، نقش مداخله و کمک کتابدار در فرایند جستجوی اطلاعات به طور چشمگیری قابل ملاحظه خواهد بود. 

سرانجام اینکه، با بررسی و تأمل بیشتر به نتایج تحقیقات مزبور، شاید بتوان به این نکته رسید که اکثر نتایج کسب شده با یکدیگر ارتباط موضوعی عمیقی داشته و قصد دارند تا به نوعی نیازهای اطلاعاتی و فرایند جستجوی اطلاعات، منابع اطلاعاتی، بخصوص اینترنت و پایگاه‌های الکترونیکی را مورد توجه و تأکید قرار داده و با ارائه کمک به شناخت بهتر مسائل مربوط به اطلاع‌یابی و طراحی بهتر نظامهای اطلاعاتی از منظر اطلاع‌جویی، چشم‌انداز مطلوب‌تری نسبت به آینده ارائه دهند.

بنابراین، در این تحقیق سعی خواهد شد تا مسئله جستجوی اطلاعات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران اهواز با مدل فرایند جستجوی اطلاعات­ کولثاو به عنوان یکی از راهکارهای مطلوب کردن فرایند جستجو، مقایسه شود تا امکان ترسیم الگوی جدید جستجوی اطلاعات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران، فراهم گردد. همچنین، نیاز به مداخله یا عدم مداخله کتابداران در فرایند جستجوی اطلاعات دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز آشکار شود.

چرا مدل کولثاو؟

تاکنون مدلهای جستجو و اطلاع­یابی زیادی نظیر مدل «بیتس» (1979)، «ویلسون» (1999) و ... در عرصة جستجو و بازیابی اطلاعات مطرح شده­اند، امّا هیچ یک بر فرایند مهارتهای جستجو و توسعة مهارتهای شناختی، اشاره­ای نداشته­اند. تنها مدلی که بر رویکرد فرایندی نسبت به مهارتهای کتابخانه­ای و اطلاع­یابی و بر توسعه مهارتهای شناختی قابل انتقال تأکید کرده و کارآیی کاربران در هنگام جستجو و از اطلاعات در کتابخانه و اینترنت بهره گرفته، مدل کولثاو (1989) است. دیدگاه‌های فراوانی نسبت به کارآمدی و پذیرش مدل کولثاو در هنگام جستجوی اطلاعات در مقایسه با سایر مدلها ارائه شده است.

«هیدن» (2003) معتقد است مدل کولثاو، یکی از معدود مدلهایی است که بر پژوهشهای رسمی واقعی استوار است، در حالی که مدلهای دیگر بر مبنای تمرین و تجربة ارائه دهندگان، بنا نهاده شده­اند.

از نظر «کوپر» (2002) مدل کولثاو، از این نظر که به ملاحظات عاطفی در فرایند جستجو توجه قرار دارد، منحصر به­ فرد است. در مدل کولثاو، به چگونگی شناخت و احساس جستجوگر در مراحل مختلف فرایند جستجوی اطلاعات و نیز آنچه جستجوگر به آن می­اندیشد و عمل می­کند، پرداخته می­شود.  

و سرانجام «کاسترو و کی ِلرو»[20] (2007) طی طرح تحقیقی با­ هدف بهبود جستجوی کاربران در وب از طریق ارائه مدلهای رویکردی، دریافتند اهمیت مدلهای جستجو نظیر مدل کولثاو در بیان این نکته است که کاربر در فرایند جستجوی اطلاعات، به طور فعّال و درگیرانه شرکت دارد. دانش کاربر در تعامل با اطلاعات رشد می­کند و مهم­تر اینکه فرایندهای شناختی آنها دراطلاع­یابی دخالت دارد.

پس، از آنجا که دانشجویان دانشگاه‌ها معمولاً خواهان اطلاعات زیادی بوده و سعی دارند بیشتر این تقاضاها را از طریق اینترنت مرتفع سازند، این درخواستهای گوناگون سبب می­شود اهمیت جستجو و انجام کاوش صحیح در اینترنت برای آنها، جایگاه مهمی داشته باشد.

بنابراین، به منظور رفع نگرانیهای مربوط به جستجوی اطلاعات صحیح و مرتبط در اینترنت و همچنین معرفی نقش مؤثر کتابداران از طریق مداخله در هنگام جستجو، می­توان از مدلهایی نظیر مدل کولثاو در فرایند جستجوی اطلاعات به نحو مطلوبی بهره جست تا با شناسایی و مرتفع ساختن حوزه­هایی که در این فرایند سبب نگرانی می­شوند، جستجوی کارآمدتری را به کاربران ارائه و نیز در طراحی قابلیتهای جستجو در نظامهای اطلاعاتی، راهکارهای مفیدی را پیشنهاد داد.

بسط مدل فرایند جستجوی اطلاعات (آی. اس. پی) کولثاو

مدل آی.اس.پی¹ کولثاو (1988) نوعی روش یادگیری مبتنی بر سازند­گی است تا برای متخصصان رسانه­ای و کتابداران مراکز آموزشی، چارچوب مناسبی جهت برنامه‌ریزی آموزشی و خدمات اطلاعاتی آنها فراهم سازد.

تمرکز روش این مدل، فراتر از روش یادگیری سنتی است و همواره خدمات اطلاعاتی کتابخانه­ها را مخاطب قرار می‌­دهد تا با این هدف، دسترسی به محتوا و ایده­ها بیشتر مد نظر قرار گیرد. کولثاو طی مطالعه­ای، با موضوع نقش متخصصان رسانه­ای کتابخانه­های دبیرستانی، متوجه شد دانش‌آموزانی که در جریان کار بوده و درگیر تهیة مقاله‌های تحقیقاتی هستند، صرف نظر از اینکه تا چه حد با منابع و کتابخانه آشنایی داشته باشند، الگویی رفتاری از خود نشان می­دهند که باعث نوعی سردرگمی و دلسردی در آنان موجب می­‌گردد. به نظر می­رسید این دانش‌آموزان اعتماد و انگیزه لازم را در کار تحقیقی خود ندارند.

کولثاو در تحقیق خود برای متخصصان رسانه­ای کتابخانه­ها و کتابداران نکته‌ای را مطرح کرد. اینکه این مدل شامل شش مرحله است و هر مرحله تأکیدی بر عناصر شناخت، احساس و رفتار داشته و هر کدام از این عناصر، فعالیتهای افکار، شناخت و اعمال دانشجویان را در هنگام جستجو، آشکار می‌­سازد.

مراحل شش‌گانه مدل              

توسعۀ فرایند جستجوی اطلاعات به عنوان یک چارچوب مفهومی، نتیجة دو دهه پژوهشهای تجربی است که سرآغاز آن بررسی کیفی دانش­آموزان مقطع متوسطه و شکل­گیری مدل اولیه در سال 1983 بود. این مدل به واسطة روشهای کمّی و طولی انجام شده روی کاربران کتابخانه­ای گوناکون در سال 1989 ارزیابی و باز تعریف گردید و توسعة ­بیشتر آن در سایة مطالعات موردی تحقق یافت که تا سال 2001 ادامه داشت (کولثاو، 2004). در این راستا، از روشهای طولی‌ ـ به واسطة داده­هایی که در سه مقطع زمانی طی فرایند اطلاع‌جویی با استفاده از فنون مصاحبه به منظور درک روایات شخصی گردآوری شده بود ـ به طور گسترده استفاده شد. تمام شرکت‌کنندگان، افراد حقیقی دارای مشاغل حقیقی بودند که به اطلاع­جویی گسترده در کتابخانه­ها و نظامهای اطلاعاتی، نیاز داشتند.

مدل فرایند جستجوی اطلاعات، در شش مرحله توصیف می‌شود: 

1. شروع: شخص از نبود دانش آگاه می­شود و به واسطۀ آن، عدم قطعیت و تشویش، بروز می­کند.                                                                             

2. انتخاب: به دلیل بروز نبود قطعیت اولیه، شخص یک حوزه، موضوع یا مسئلة کلی را شناسایی و خود را برای شروع جستجو آماده می­کند.  

3. کاوش: شخص در این مرحله با اطلاعات پراکنده و ناسازگار مواجه شده و عدم قطعیت، ابهام و تردید در وی افزایش می­یابد.

4.تدوین: طی این مرحله، فرد دیدگاه متمرکزی را برای خود مدوّن می‌سازد و به موازات افزایش اطمینان، از عدم قطعیت کاسته می­شود.

5. گردآوری: اطلاعات مرتبط با دیدگاه متمرکز، گردآوری می­شود و به موازات عمیق­تر شدن علاقه و درگیری در پروژه، عدم قطعیت فروکش می­کند.

6. ارائه: جستجو همراه با درک جدیدی که به شخص امکان می­دهد یادگیری خود را برای دیگران توصیف کند یا به نوعی آن را به کار بندد، پایان می‌یابد.

یکی از تعجب­برانگیزترین یافته­هایی که در مرحلۀ کاوش (مرحله سوم) مشهود بود، کشف یک افزایش محسوس در عدم قطعیت و کاهش اطمینان پس از شروع جستجو بود. البتّه، این تجربه، یکی از تجربه‌های قابل ملاحظه­ای است که پس از بررسی افراد به وسیلة این مدل، به دست آمد. فرایند اطلاع­جویی در مدل کولثاو، شامل کاوش و تدوین است و بندرت، مستقیم از انتخاب به مرحلۀ گردآوری می‌َپرد. به عبارت دیگر، برای رسیدن به مرحلۀ پنجم (گردآوری)، مراحل سوم و چهارم، یعنی کاوش و تدوین، را پشت سر می­گذارد.

ناحیة مداخله ¹  

قصد کولثاو از بیان ناحیة مداخله، مطرح کردن مفاهیمی است که نقش کتابداران و متخصصان رسانه­ای کتابخانه­ها را به عنوان سازوکارهای کمکی در فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات بیشتر نمایان سازد، به گونه­ای که  طی این نواحی، هم کتابداران در راستای حمایت و کمک به دانشجویان جویای اطلاعات، تلاش مؤثرتری داشته و هم اطلاعات بازیابی شده از لحاظ ربط موضوعی در نزد کاربران، اهمیت بیشتری داشته باشد.

در نهایت، از آنجا که تلاش مدل کولثاو و سایر مدلهای اطلاع‌جویی، همواره بر این هدف استوار بوده است که درک کاربران از فرایند جستجوی اطلاعات را بهبود بخشیده و نیازهای اطلاعاتی آنها را به نحو مطلوبی مرتفع سازند، تحقیق حاضر نیز با همین هدف انجام شده است.

بیان مسئله، اهمیت و هدفهای تحقیق

با در نظر گرفتن ­آسیب­شناسی مسائل مربوط به فرایند جستجوی اطلاعات و چالشهای مرتبط با آن، باور پژوهشگران در طرح بیان مسئله بر این نکته استوار است که بهره­گیری از یک مدل ساختاریافته در هنگام جستجوی اطلاعات از اینترنت، همراه با مداخلة کتابداران، فرایند جستجو را هدفمندتر خواهد ساخت. بنابراین، در تحقیق حاضر قابلیت مدل کولثاو نسبت به فرایند جستجوی اطلاعات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران در اینترنت، بررسی گردید.­ مسئله اصلی تحقیق حاضر این است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران در فرایند ­جستجوی اینترنتی اطلاعات تا چه اندازه با مدل کولثاو آشنایی ­دارند ­و­ در چه مرحله­ای نیازمند کمک و مداخله کتابداران هستند. آنگاه، بر اساس یافته­ها و نتایج پژوهش، الگوی جستجوی اینترنتی این دانشجویان تعیین و ترسیم گردید. چنانچه کتابداران از نحوة جستجوی کاربران اطلاع داشته و با آنها در تعامل باشند، در نحوة ارائه خدمات کتابخانه­ها بازنگری می‌کنند و در طراحی نظامهای جستجو و پایگاه‌های اطلاعاتی، نظرهای مطلوبی ارائه داده، با مداخله خود در هنگام جستجوی اطلاعات، نقش مؤثری را ایفا می‌نمایند.

سؤالهای پژوهش    

در این تحقیق، به سؤالهای زیر پاسخ داده شد:

1. دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران، در رابطه با جستجوی اطلاعات در اینترنت، تا چه اندازه با مراحل شش­گانة مدل کولثاو آشنایی دارند؟

2. آیا میزان استفادة دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران در استفاده از موتور کاوش، راهنمای موضوعی و پایگاه‌های اطلاعاتی، متفاوت است؟

3. از نظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی، در چه مرحله­ای از مراحل شش­گانة مدل کولثاو، به مداخلة کتابداران نیاز است؟

4. آیا میزان استفاده دانشجویان تحصیلات تکمیلی از هر یک از عناصر جستجو (مثل مؤلف، عنوان، تاریخ، نام نشریه و ...) در پایگاه‌های اطلاعاتی، متفاوت است؟

5. دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران در حین فرایند جستجوی اطلاعات، با چه مشکلاتی رو به رو می­شوند؟

روش تحقیق

تحقیق حاضر  از نظر هدف، توصیفی است که به روش پیمایشی و در دو مرحله انجام شد. در مرحلة اول تحقیق، برای تعیین پایایی و روایی ابزار تحقیق، محقق در یک زمان 45 روزه، پرسشنامة تهیه شده را ـ که از نوع پرسشنامه‌های پاسخ بسته و برخاسته از مؤلفه­های مفهومی تحقیق است ـ برای 5 نفر ازاستادان دانشگاه،    3 نفر از دانشجویان مقطع دکتری، 3 نفر از کارشناسان مرجع برخی کتابخانه­های دانشگاهی و 5 نفر کارشناس موضوعی در رشته‌های مختلف علمی ارسال کرد تا با کسب نظر آنها، اصلاحات لازم در خصوص تأیید روایی¹ پرسشنامه را به دست آورد. همچنین، برای بررسی و تعیین پایایی² ابزار تحقیق، پرسشنامه­ میان 50 نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی توزیع گردید. پایایی ابزار اندازه­گیری، از طریق آلفای کرونباخ بررسی شده ­است. آلفای محاسبه شده مؤلفه­های پرسشنامه، بزرگتر از 70% است که مؤید پایایی ابزار اندازه­گیری است.

روش گردآوری داده‌ها

برای گردآوری داده‌ها به منظور تعیین پایایی ابزار تحقیق، از اوایل مهر 1388، محقق روزانه به سایت اطلاع­رسانی دانشگاه تربیت مدرس (مخصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی) واقع در شهر تهران مراجعه نمود تا هر روز با 5 تا      8 نفر از دانشجویان آن قسمت که در حال جستجو در اینترنت و پایگاه‌های اطلاعاتی بودند، مصاحبه و مشاوره­ای داشته باشد. طی این کار، از آنها خواسته می­شد ضمن تکمیل پرسشنامه، هرگونه ابهام یا نارسایی را که از نحوة سؤالها و چیدمان آنها مشاهده می­کردند با وی در میان بگذارند و پرسشنامه را با دقت و جدیت بیشتری تکمیل نمایند. به این ترتیب، 50 نسخه­ پرسشنامه بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی توزیع و پس از مصاحبه‌های لازم و مکتوب­ کردن نظرهای آنها، پرسشنامه­های تکمیل ­شده جمع‌آوری گردید.

در مرحلة دوم، پرسشنامه­ها میان 320 نفر از جامعه آماری توزیع شد. جامعه آماری تحقیق حاضر را دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران تشکیل می‌دادند. در زمان اجرای تحقیق، 816 دانشجوی مرد و زن، در سه مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد، دکترای حرفه­ای و دکترای تخصصی، مشغول تحصیل بودند. به منظور آگاهی از جزئیات بیشتر جامعه آماری مورد نظر، از لحاظ تفکیک جنسیت، زمان تحصیلی (شبانه و روزانه)، تعداد دانشکده و گروه­های تحصیلی، آمار مربوط از دفتر مدیریت برنامه­ریزی دانشگاه شهید چمران اخذ شد که  اطلاعات مربوط در جدول 1 ارائه شده است.

جدول1. آمار دانشجویان موجود به تفکیک «گروه‌های علوم انسانی، علوم پایه، فنی و مهندسی، کشاورزی، دامپزشکی»، جنسیت، دانشکده، مقاطع تحصیلی، روزانه و شبانه در سال تحصیلی 89/1-88

تجزیه و تحلیل داده‌ها   

از مجموع 320 فقره پرسشنامه توزیع شده، 289 فقره پس از پاسخگویی و تکمیل، برگشت داده شد. از میان پرسشنامه­‌های تکمیل شده، 10 فقره به دلیل پاسخگویی ناقص کنارگذاشته شد و در نهایت 279 فقره پس از کدگذاری و با استفاده از نرم افزارهای رایانه­ای مناسب شامل Excel  و SPSS همراه با آمار توصیفی و تحلیلی، تجزیه و تحلیل گردید. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی شامل فراوانی و درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار و همچنین آمار استنباطی شامل تحلیل عاملی (اکتشافی و تأییدی) و تحلیل واریانس چند متغیره استفاده شد. جدول 2، تعداد و درصد فراوانی پاسخگویان را برحسب جنسیت، نشان می‌دهد.

جدول2. فراوانی و درصد فراوانی نسبی شرکت‌کنندگان به تفکیک جنسیت

چنان‌که در جدول 2 دیده می‌شود، 232 نفر پاسخگویان (2/83%) مرد و     47 نفر (8/16%) زن هستند. در ادامه، نتایج حاصل در رابطه با سؤالهای تحقیق، ارائه می­شود.

سؤال اول تحقیق: شناخت مراحل شش‌‌گانة مدل کولثاو

جدول 3، توزیع فراوانی و درصد فراوانی ده گویه مربوط به شناخت دانشجویان از مراحل جستجو و نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در قسمت «میزان استفادة دانشجویان از اینترنت» را نشان می‌دهد.

جدول 3. توزیع فراوانی و درصد فراوانی ده گویة مربوط به شناخت دانشجویان مختلف از مراحل جستجو

همان‌گونه که در جدول 3 مشاهده می‌شود، مقدار آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت بین ماده‌های ده‌گانه عامل «شناخت دانشجویان از مراحل جستجو» 16/726 به دست آمده است. جدول 3 همچنین نشان می­دهد بین میانگین رتبه­های 10 ماده عامل فوق در سطح آماری 001/0>p تفاوت معنادار دیده می­شود. بررسی ارقام به دست آمده نشان می‌دهد میانگین رتبه‌ها به ترتیب برای ماده‌های علاقه به موضوع عدد 97/6، تدوین عدد 94/6، کاوش اولیه عدد 47/6، گردآوری اطلاعات عدد 73/6، انتخاب موضوع عدد 27/6، تفکر درباره موضوع عدد 93/5، آغاز کار عدد 94/4، پایان جستجو عدد 89/3، خوش­بینی عدد 88/3 و ارائه اطلاعات عدد 89/2 به دست آمده است. این یافته بیانگر این است که ماده‌های 7 (علاقه به موضوع)، 6 (تدوین)، 5 (کاوش اولیه)، 8 (گردآوری اطلاعات) و         3 (انتخاب موضوع) نسبت به ماده‌های دیگر از رتبه‌های بالاتری در بین شرکت‌کنندگان برخوردارند. همچنین، آزمون رتبه‌ای تکراری جفتی ویل کاکسون به طور دقیق این یافته را در اکثر جفت ماده‌ها تأیید کرد. امّا فقط در بین جفت ماده‌های 5 (کاوش اولیه) و 8 (گردآوری اطلاعات)، (16/1- =z، 245/0=p)،         5 (کاوش اولیه) و 9 (پایان جستجو)، (17/1- =z، 241/0=p)،  6 (تدوین) و            7 (علاقه به موضوع)، (24/0- =z، 808/0=p)، 6 (تدوین) و 8  (گردآوری اطلاعات)، (76/0- =z، 443/0=p)، 3 (انتخاب موضوع) و 4 (خوش‌بین­تر)،    (15/0- =z، 882/0=p) و 7 (علاقه به موضوع) و 8 (گردآوری اطلاعات)،     (90/0- =z، 368/0=p) تفاوت دیده نمی‌شود و در بقیه مقایسه‌های جفتی، تفاوت معنادار به دست آمده است.

سؤال دوم: تفاوت در میزان استفاده از اینترنت و منابع الکترونیکی

جدول4، توزیع فراوانی و درصد فراوانی سه گویه مربوط به «میزان استفاده از اینترنت و منابع الکترونیکی» و نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در پرسشنامة «میزان استفادة دانشجویان از اینترنت» را ارائه می‌دهد.

جدول4. توزیع فراوانی سه گویه مربوط به میزان استفاده از اینترنت و منابع الکترونیکی

همان‌گونه که در جدول 4 مشاهده می­شود، نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت بین گویه‌­های سه‌گانه عامل «میزان استفاده از اینترنت و منابع الکترونیکی» برابر با 64/38 می باشد که در سطح آماری 001/0>p بین میانگین رتبه‌های سه ماده از عامل فوق، یعنی «استفاده از موتور کاوش،‌ استفاده از راهنمای موضوعی و استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی»، تفاوت معنادار دیده می‌شود. میانگین رتبه‌ها به ترتیب برای گویه‌های استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی، استفاده از راهنمای موضوعی و استفاده از موتور کاوش برابر با 22/2، 89/1 و 89/1% است. همچنین، آزمون رتبه‌ای تکراری جفتی ویل کاکسون نشان می­دهد بین گویه 1 (استفاده از موتورکاوش) با گویه2 (استفاده از راهنمای موضوعی)، تفاوت در میانگین رتبه دیده نمی‌شود (01/0=z، 861/0=p). ولی بین گویه 1 (استفاده از موتورکاوش) با 3 (استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی)، (30/4- =z، 001/0>p) و میان گویه 2 (استفاده از راهنمای موضوعی) و 3  (استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی)، (03/5- =z، 001/0>p) تفاوت دیده می‌شود. به عبارت دیگر، در بین شرکت‌کنندگان، گویه 3 (استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی) نسبت به گویه های 1 (استفاده از موتورکاوش) و 2 (استفاده از راهنمای موضوعی) از اولویت بالاتری برخورداراست.

سؤال سوم تحقیق: مرحلة مداخلة کتابداران

در جدول 5، توزیع فراوانی و درصد فراوانی شش گویه مربوط به نیاز به مداخله و کمک کتابداران در مراحل شش گانه مدل کولثاو و نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن، در پرسشنامة میزان استفادة دانشجویان از اینترنت آمده است.

جدول 5. توزیع فراوانی و درصد فراوانی شش گویة مربوط به نیاز به مداخله و کمک کتابداران

همان‌گونه که در جدول 5 مشاهده می‌شود، نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت بین ماده‌های شش‌گانه عامل «نیاز به مداخله و کمک کتابداران» برابر با 40/42 می‌باشد. جدول 5 همچنین نشان می‌دهد بین میانگین رتبه‌های شش ماده عامل فوق در سطح آماری 001/0>P تفاوت معنادار دیده می‌شود. میانگین رتبه‌ها به ترتیب برای ماده‌های کاوش موضوع عدد 75/3، تشخیص نیاز اطلاعاتی عدد 67/3، جمع­آوری اطلاعات عدد 64/3، انتخاب موضوع عدد 47/3، تمرکز روی موضوع عدد 39/3 و پایان ­دادن به جستجو عدد 08/3 به دست آمده است. این یافته بیانگر این است که ماده‌های 28 (کاوش موضوع)، 26 (تشخیص نیاز اطلاعاتی) و 30 (جمع­آوری اطلاعات) نسبت به سه ماده دیگر در بین پاسخگویان برای نیاز به مداخلة کتابداران در فرایند جستجوی اطلاعات، اولویت بیشتری دارند. همچنین، آزمون رتبه‌ای تکراری جفتی ویل کاکسون نشان می‌دهد بین جفت ماده‌های 26 (تشخیص نیاز اطلاعاتی) و 31  (پایان ­دادن به جستجو)، (28/4- =z،001/0>p)، 27 (هنگام انتخاب موضوع) و 28 (کاوش موضوع)، (10/2- =z، 035/0>p)، 27 (هنگام انتخاب موضوع) و 31 (پایان­دادن به جستجو)، (39/3- =z، 001/0>p)، 28 (کاوش موضوع) و 29 (تمرکز روی موضوع)، 28 (کاوش موضوع)و 30 (جمع­آوری اطلاعات)، 28 (کاوش موضوع) و 31 (پایان­دادن به جستجو)، 29 (تمرکز روی موضوع) و 30 (جمع­آوری اطلاعات)، 29 (تمرکز روی موضوع) و 31 (پایان­دادن به جستجو) و 30 (جمع­آوری اطلاعات) و 31 (پایان­دادن به جستجو)، (001/0>p) تفاوت در اولویت‌بندی و رتبه‌بندی وجود دارد. و در بین تعدادی از جفت ماده‌ها از جمله 26 (تشخیص نیاز اطلاعاتی) و 27 (هنگام انتخاب موضوع) و 26 (تشخیص نیاز اطلاعاتی) و 28 (کاوش موضوع)، تفاوت در رتبه‌بندی دیده نمی‌شود.

سؤال چهارم: تفاوت در عناصر جستجو

جدول 6، نتایج توزیع فراوانی و درصد فراوانی 9 گویة مربوط به عناصر جستجو (شامل مؤلف، عنوان، تاریخ، عنوان مجله و ...) و نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در پرسشنامة میزان استفادة دانشجویان از اینترنت را نشان می‌دهد.            

جدول 6. توزیع فراوانی و درصد فراوانی 9 گویة مربوط به عناصر جستجو

همان‌گونه که در جدول 6 مشاهده می­شود، نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت بین ماده‌های 9 گانة، عامل «نوع ابزار و عناصر مورد استفاده برای جستجو» برابر با 77/641 می‌باشد. این یافته نشان می‌دهد بین میانگین رتبه‌های 9 ماده عامل فوق در سطح آماری 001/0>p تفاوت معنادار وجود دارد. میانگین رتبه‌ها به ترتیب برای ماده‌های موضوع مقاله عدد 94/6، عنوان مقاله عدد 52/6، کلیدواژه عدد 44/6، عنوان مجله عدد 84/4، نویسنده مقاله عدد 72/4، تاریخ انتشار عدد 11/4، عملگرAND  عدد 54/4، عملگر OR عدد 87/3 و عملگر  NOT عدد (02/3) به دست آمده است. این یافته‌ها بیانگر این است که ماده‌های 1 (موضوع مقاله)، 3 (عنوان مقاله) و 5 (کلیدواژه­ها) نسبت به ماده‌های دیگر از رتبه‌های بالاتری در بین پاسخگویان برخوردارند. همچنین آزمون رتبه­ای تکراری جفتی ویل کاکسون به طور دقیق این یافته را در اکثر جفت ماده‌ها به جز برای جفت ماده‌های 2 (نویسنده مقاله) و 6 (عنوان مجله)، (71/0- =z، 479/0=p)،  2 (نویسنده مقاله) و 7 (عملگرAND )،  (49/0- =z، 622/0=p)، 3 (عنوان مقاله) و 4 (تاریخ انتشار)، (56/0- =z، 577/0=p)، 4 (تاریخ انتشار) و 8 (عملگر  OR)، (85/0- =z، 394/0=p) و 6 (عنوان مجله) و 7 (عملگر  AND)،  (98/0- =z، 326/0=p) تأیید می‌کند.

سؤال پنجم: مشکلات مربوط به جستجو

جدول 7، توزیع فراوانی پنج گویه مربوط به مشکلات مربوط به جستجو و نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در پرسشنامة میزان استفادة دانشجویان از اینترنت را نشان می‌دهد.

جدول 7. توزیع فراوانی و درصد فراوانی پنج گویه مربوط به مشکلات مربوط به جستجو

همان‌گونه که در جدول 7 ملاحظه می‌کنید، نتایج آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت بین ماده‌های پنج‌گانه عامل «مشکلات مربوط به جستجو» 77/114 به دست آمده است. جدول 7 همچنین نشان می‌دهد بین میانگین رتبه‌های شش ماده عامل فوق در سطح آماری 001/0>p تفاوت معنادار دیده می‌شود. میانگین رتبه‌ها به ترتیب برای ماده‌های نیاز به زمان زیاد عدد 13/4، دریافت مطالب ناخواسته عدد 06/4، تسلط نداشتن به زبان انگلیسی عدد 35/3، ناآشنایی با سایت علمی عدد 21/3 و آشنا نبودن با جستجو عدد 06/3 به دست آمده است. این یافته بیانگر این است که ماده‌های 3 (نیاز به زمان زیاد) و 2 (دریافت مطالب ناخواسته) نسبت به چهار ماده دیگر، رتبه‌های بالاتری در بین شرکت‌کنندگان دارند. همچنین، آزمون رتبه‌ای تکراری جفتی ویل کاکسون نشان می‌دهد بین جفت ماده‌های 1 (آشنایی نداشتن با سایت علمی) و 2 (دریافت مطالب ناخواسته)،   (28/4- =z،001/0>p)، 1 (آشنایی نداشتن با سایت علمی) و 3 (نیاز به زمان زیاد) (10/2- =z، 035/0>p)، 2 (دریافت مطالب ناخواسته) و 4 (آشنا نبودن با  جستجو) (39/3- =z، 001/0>p)، 2 (دریافت مطالب ناخواسته) و 5 (تسلط نداشتن به زبان انگلیسی)، 2 (دریافت مطالب ناخواسته) و 3 (نیاز به زمان زیاد) و 4 (ناآشنایی با  جستجو)، 3 (نیاز به زمان زیاد) و 5 (تسلط نداشتن به زبان انگلیسی) و 3 (نیاز به زمان زیاد) (001/0>p) تفاوت در اولویت‌بندی و رتبه‌بندی در بین شرکت‌کنندگان دیده می‌شود. اما در بین تعدادی از جفت ماده‌ها از جمله 1 (آشنا نبودن با سایت علمی) و 4 (آشنا نبودن با  جستجو)، 1 (آشنایی نداشتن با سایت علمی)و 5 (تسلط نداشتن به زبان انگلیسی)، تفاوت در رتبه‌بندی دیده نمی‌شود.

بحث و  نتیجه­گیری 

نتایج سؤال اول تحقیق نشان داد از نظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران، از میان موّاد مربوط به شناخت دانشجویان از مراحل مختلف جستجوی اطلاعات، ماده­های «علاقه به موضوع»، «تدوین»، «کاوش اولیه»، «گردآوری اطلاعات» و «انتخاب موضوع» نسبت به ماده­های دیگر، از رتبه­های بالاتری در بین شرکت­کنندگان برخوردارند. از طرف دیگر، از میان شش مرحله­­ اصلی مدل کولثاو، یافته‌ها نشان داد دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران دو مرحلة «تدوین» و «کاوش»، را بیش از سایر مرحله‌ها تجربه کرده و با آنها آشنایی بیشتری دارند. اینکه دانشجویان از میان شش مرحله مدل کولثاو، تنها با تعدادی از مراحل فرایند جستجو آشنایی دارند، مطابق یافته­های گرویل و والراونا (2009) می‌باشد. یافته‌های تحقیق آنها نیز نشان داد با توجه به پیشرفتها و تحولات مربوط به فنّاوری جستجو در منابع الکترونیکی و همچنین تخصصی­تر شدن حوزه‌های موضوعی، دانشجویان ترجیح می‌دهند روی موضوعات گوناگون تمرکز کافی داشته و عمل جستجو را با دقت بیشتری انجام دهند.

در مقایسه با مراحل شش‌گانة فرایند جستجوی اطلاعات کولثاو، نتایج یافته‌های سؤال اول تحقیق به نوعی نیاز به تغییر یا تعدیل مدل کولثاو را نشان می‌دهد. این نتایج منطبق با یافته‌های پژوهش «بردیک» (1995) و «سواین» (1996) می‌باشد. نتایج تحقیق «بردیک» (1995) نشان داد از نظر جامعه آماری مورد تحقیق وی، از میان شش مرحلة مدل کولثاو در سه مرحلة «انتخاب»، «تدوین» و «گردآوری» مدل کولثاو، اختلاف آشکاری وجود دارد و افراد مورد تحقیق بیشتر تمایل داشتند بهره­گیری از این سه مرحله را در اولویت جستجوی خود قرار دهند. همچنین، نتایج تحقیق «سواین» (1996) که مدل کولثاو را در محیطهای دانشگاهی بررسی نمود، مشخص کرد اکثر دانشجویان تمایل داشتند فرایند جستجوی خود را با استفاده از تغییر در ترتیب فرایند شش‌گانه مدل کولثاو، انجام دهند.

همچنین، یافته­های سؤال اول تحقیق با یافته‌های «گرویل و والراونا» (2009) مطابقت دارد. نتایج تحقیق «گرویل و والراونا» نشان داد دانشجویان برای حل مسائل خود، تمایل دارند ابتدا روی مسئله پیش­رو تمرکز و سپس به جمع­آوری اطلاعات مربوط به آن اقدام نمایند.

و در نهایت، نتایج یافته‌های سؤال اول تحقیق نشان داد ترتیب مراحل «فرایند جستجوی اطلاعات» از نظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران از یک فرایند 5 مرحله­ای، شامل: تمرکز، کاوش، گردآوری، انتخاب و ارائه اطلاعات تشکیل می­شود. این 5 مرحله، یعنی اینکه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران ابتدا روی موضوعی تمرکز ­کرده، سپس در مورد آن به جستجو و گردآوری اطلاعات در اینترنت می‌پردازند. در ادامه، آنها از میان اطلاعات گردآوری شده، موضوعی را انتخاب و سپس شروع به جستجوی بیشتری درباره آن می­کنند و در نهایت، دانش حاصل شده را یا در جایی ارائه می­دهند و یا آن را برای حل مسئله خود به کار می­برند. با مقایسة مدل فرایند جستجوی اطلاعات کولثاو با آنچه دانشجویان مورد مطالعه گزارش کرده اند، تفاوتهایی در ترتیب مراحل جستجوی اطلاعات ملاحظه می‌شود. 

روند گام به گام استفاده از مراحل جستجوی اطلاعات که از نتایج سؤال اول تحقیق به دست آمد، می­تواند برای ترسیم الگوی جدید فرایند جستجوی اطلاعات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران پیشنهاد شود. یعنی: 1- تمرکز 2- کاوش 3- گردآوری 4- انتخاب 5- ارائه (به‌کارگیری).   

در شکل 1 می­توان نمودار ساده­ای از 5 مرحله «فرایند جستجوی اطلاعات» دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران را که شرح آن قبلاً بیان شد، مشاهده نمود.

علوم گوناگون                     

شکل1. مدل فرایند جستجوی اطلاعات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران

در پاسخ به سؤال دوم، مطابق انتظاری که از جامعة دانشگاهی، بویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران در به کارگیری ابزارهای جستجو می­رفت، یافته­های مربوط به میزان استفاده دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران از موتورکاوش، راهنمای موضوعی و پایگاه‌های اطلاعاتی اشتراکی دانشگاه، نشان داد برای دانشجویان استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی در مقایسه با راهنمای موضوعی و موتورکاوش اولویت بالاتری دارد و اکثر آنها تمایل داشتند نیازهای اطلاعاتی خود را از طریق جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی اشتراکی دانشگاه که تخصصی هستند، مرتفع سازند.

یافته­های سؤال دوم با یافته­های تحقیق «بارتچ و بریجت» (2003) مطابقت دارد. در نتایج تحقیق آنها، دلایلی نظیر مستند و معتبر بودن اطلاعات موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی، برخورداری از روشهای جستجوی متعدد نظیر جستجوی ساده و پیشرفته و حتی آسانی جستجو و همچنین مجتمع بودن موضوعات در آنها و در نهایت امکان دسترسی به آرشیو موضوعات و نشریات مورد نظر کاربران، از جمله دلایل بیشترین استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی، مشخص شده بود. یافته‌های تحقیق «ویتل و مالتبی» (2000) نیز مطابق با یافته‌های سؤال دوم است. به عبارت دیگر، نتایج تحقیق «ویتل و مالتبی» نشان داد بیشتر دانشجویان معتقد بودند منابع الکترونیکی در پیشرفت آموزش آنها تأثیر بیشتری دارد. از نظر دانشجویان، وجود پایگاه‌های الکترونیکی به عنوان ابزارهای جستجوی منابع و به سبب دارابودن ویژگیهای جستجوی مناسب در جستجوی منابع، تأثیر بسزایی در پیشرفت یادگیری آنها داشت. همچنین، در مورد اهمیت پایگاه اطلاعاتی و نقش آن در جستجوی منابع، «گریفیتس» (2003) «استروین، دوچی و جانسن» (2002) و «مانوئل» (2005) نیز به نتایج مشابهی نظیر نتایج تحقیقات مزبور دست یافتند. چنان‌که از نتایج تحقیقات مذکور مشخص می‌شود، یکی از دلایل استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی، وجود اطلاعات معتبر و مستند در آنهاست این به نوبة خود دریچة قابل تأملی را پیش روی تهیه­کنندگان پایگاه‌های اطلاعاتی، کتابداران و طراحان نظامهای اطلاعاتی می‌گشاید.

مطابق تحلیل داده­های سؤال سوم تحقیق، با استفاده از آزمون غیر پارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت میان شش مرحله اصلی مدل کولثاو و تشخیص اصلی­ترین مرحله جهت ورود و مداخله کتابداران به قصد کمک به دانشجویان، نتایج نشان داد بین میانگین رتبه­های شش مرحله مدل کولثاو، تفاوت معناداری دیده می­شود، به طوری که مرحلة سوم (کاوش)، در مقایسه با مراحل دیگر، از نظر مداخله و کمک کتابداران، نزد دانشجویان اولویت بالاتری دارد. در واقع، ظهور این نتیجه منطبق با نتیجه کولثاو در قسمت «بسط مدل آی اس پی» می‌باشد، با این مضمون که «فرایند اطلاع­جویی در مدل کولثاو شامل کاوش و تدوین است و بندرت، مستقیم از انتخاب به مرحلۀ گردآوری می­َپرد».

با در نظر گرفتن این یافته، شاید بتوان تعیین مرحله کاوش به عنوان بهترین زمان مداخله کتابداران را با رفتار اطلاعاتی و عادت مطالعه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران مرتبط دانست. هرچند در مورد ارتباط میان عادت مطالعه، مداخله و رفتار اطلاعاتی دانشجویان در قبال مدل کولثاو، تحقیقات عمده­ای که به طور مجزا سه متغیر «عادت مطالعه»، «مداخله» و «رفتار اطلاعاتی» را با مراحل مدل کولثاو مد نظر قرار دهد ـ چه در داخل و چه در خارج از کشور ـ تاکنون صورت نگرفته است، امّا اکثر مطالعات انجام شده در این زمینه، مانند پژوهش «رجبعلی بگلو» (1386)، و ... در داخل و «جیائو» (2001)، «فیونت و کاردلی» (2009)، «نیکلاس و جمالی» (2010) و ... در خارج از کشور، هر کدام یک متغیر را بررسی کرده و به طور مشخص تأثیر متغیر «مداخله» مدل کولثاو را با متغیر «عادت مطالعه» و «رفتار اطلاعاتی» بررسی نکرده‌اند.

در این راستا، شاید نتایج تحقیق «دروسز و دیگران» (2004) تا حدودی بتواند با یافته‌های سؤال سوم منطبق باشد. نتایج تحقیق آنها نشان داد بهترین زمان مداخله جراحان متخصص برای کمک به بهبود عملکرد دانشجویان، در آغاز فعالیت کاری آنهاست تا دانشجویان در خصوص فعالیتهای پزشکی عملکرد بهتری داشته باشند. نتایج تحقیق «سواین» (1996) و «ولک» (2007) نیز می‌تواند مطابق با یافته‌ سؤال سوم باشد. به عبارت دیگر، یافته‌های «سواین» (1996) تأثیر نقش مداخله کتابداران را به آگاهی کامل آنها از مراحل شش‌گانه مدل کولثاو منوط دانست؛ یعنی انجام مداخله کتابدار زمانی می­تواند مؤثر باشد که آنها ابتدا نسبت به مراحل و ویژگیهای مدل کولثاو دانش کافی داشته باشند. همچنین، یافته‌های «ولک» (2007) نیز نشان داد با وجود محیطهای اطلاعاتی گوناگون، هنوز جستجوی اطلاعات توسط کتابدار (جستجوی با واسطه) جایگاه خاص خود را حفظ کرده است.

همان­گونه که از تحلیل داده­های مربوط به سؤال چهارم مشخص گردید، نتایج آزمون غیر پارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت بین ماده­های نُه­گانه مربوط به ابزار و عناصر جستجو، مشخص کرد بین ماده­های نه­گانه جستجو تفاوت معناداری وجود دارد، به طوری که از میان 9 ماده مورد پرسش، ماده­های «موضوع مقاله»، «عنوان مقاله» و «کلیدواژه­ها» نسبت به ماده­های دیگر از رتبه­های بالاتری در بین پاسخگویان برخوردار بودند. بنا بر یافته‌های «علیپور» (1385) و «یعقوبی» (1380) وجود تفاوت در اولویت استفاده از ابزارهای جستجوی اطلاعات توسط کاربران، می­تواند حاکی از نبود آموزش یکدست و منسجم در فرایند جستجوی اطلاعات باشد. همچنین، بارز بودن برخی از ویژگیهای یک ابزار جستجو از لحاظ توانمندی و قابلیت بازیابی جستجو در مقایسه با دیگر ابزار از نظر کاربران و استفاده مکّرر از یک ابزار در مقایسه با سایر ابزار جستجو توسط افراد نیز می­تواند جزء دلایل عمدة تفاوت در اولویت استفاده از ابزارهای جستجو باشد.

اگرچه نتایج مربوط به سؤال چهارم تحقیق نشان داد از میان ابزارهای جستجو از دید دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران، جستجوی «موضوع مقاله» در اولویت استفاده است، ولی نتایج تحقیق «اسلامی و کشاورز» (1386) نشان داد از نظر دانشجویان مقطع دکتری، از میان انواع ابزارهای جستجو، بهره­گیری از عملگر + یا AND مدل بولی در هنگام جستجو، اولویت بالاتری دارد. همچنین، نتایج تحقیق «درودی» (1387) با موضوع «بررسی مهارتهای جستجوی اینترنتی دانشجویان»، نشان داد استفاده از ابزار جستجویی به نام موتورکاوش، برای دانشجویان مورد مطالعه وی در اولویت قرار دارد.

نتایج حاصل از آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن در مورد تفاوت بین ماده­های پنج‌گانه عامل «مشکلات مربوط به جستجو» مربوط به سؤال پنجم تحقیق مشخص کرد عاملهایی مانند «نیاز به زمان زیاد» و «دریافت مطالب ناخواسته»، نسبت به سه عامل دیگر، رتبه‌های بالاتری در بین پاسخگویان دارند. شاید عوامل مختلف بازدارنده و مزاحمی مثل نداشتن تمرکز (به خاطر شلوغی محیط)، نداشتن مهارتهای جستجو، آشنا نبودن پایگاه‌ها و ضعف در زبان انگلیسی از جمله دلایلی باشد که سبب می­شود عمل جستجو به شکل بهینه انجام نگیرد و عاملی مانند «نیاز به زمان زیاد» در رأس مشکلات جستجو قرار گیرد. یافته‌های سؤال پنجم، با یافته­های تحقیق «شامو» (2001) مطابقت دارد. نتایج تحقیق شامو (2001) نشان داد نیاز به زمان کافی در هنگام جستجوی اطلاعات توسط دانشجویان از یک سو، و آشنا نبودن با اصول و فنون جستجو از سوی دیگر، سبب می­شود آنها نسبت به اتمام پروژه­های تحقیقی خود، موفقیت کافی کسب نکرده و بیشتر اوقات در اضطراب و نگرانی باشند. 

پیشنهادهای تحقیق

با در نظر داشتن نتایج تحقیق حاضر، ارائه راهکارهای زیر به عنوان راهبرد مناسب جهت بهبود فرایند جستجوی اطلاعات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران در اینترنت، پیشنهاد می­شود:

1. توجه به الگوی 5 مرحله­ای جدیدجستجوی اینترنتی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهید چمران و بهره­گیری از این مدل در فرایند جستجو، با استناد به یافته­های سؤال اول تحقیق، شامل: 1- تمرکز 2- کاوش 3- گردآوری 4- انتخاب 5- ارائه.

2. لزوم توجه بیشتر دانشگاه‌ها نسبت به فراهم­آوری پایگاه‌های اطلاعاتی متعدد و با کاربری متنوع همراه با برگزاری کلاسها و کارگاه‌های آموزشی موضوعی با استناد به نتایج سؤال دوم تحقیق .

3. توجه و تأمل بیشتر کتابداران برای تدوین وآموزش فنون جستجوی اطلاعات در اینترنت با هدف خدمات­رسانی بهتر.

4. تدوین و تنظیم دستورالعملی مکتوب با موضوع «روشهای مداخله کتابداران در فرایند جستجوی اطلاعات» با استناد به یافته­های سؤال سوم تحقیق .