مقدمه

امروزه دگرگونیهای بسیاری در روشهای تولید، انتقال و استفاده از دانش بشری رخ داده که اهمیت محملهای سنّتی آن مانند کتاب چاپی، مجله و پیایندها را کم­رنگ­تر کرده است. افزایش انتشارات الکترونیکی که محملها و امکانات دسترسی دیگری به اطلاعات فراهم آورده، کتابخانه­ها را ناچار می­سازد به منظور گنجانیدن این محصولات جدید در مجموعه خود، در الگوهای مدیریتی خویش بازنگری کنند (روستو[1]، 1995).

با رواج روزافزون بازار فناوریهای نوین و رسانه­های الکترونیکی، بازنگری در امر فراهم­آوری و نقش واحدهای سنّتی دست­اندرکار این امر، اجتناب­ناپذیر است. اکنون با توجه به جایگزینی رویکرد مفهوم دسترسی به اطلاعات به جای مالکیت آن، نقش­ فراهم­آوری و مدیریت مجموعه در کتابخانه­ها تغییر کرده است. مشکلات خاص تهیه انتشارات الکترونیکی، دستیابی به اطلاعات موجود در شبکه‌های اطلاعاتی و استفادة کامل و مناسب از متخصصان امر فراهم­آوری در محیطهای جدید، از جمله مباحث نیازمند توجه در مدیریت مجموعه کتابخانه­هاست (ویکری[2]، 1995).

از سوی دیگر، مدیریت صحیح منابع اطلاعاتی در کتابخانه­ها، در گرو تدوین سیاست و خط­مشی مجموعه­گستری جامعی است که همه رسانه­های اطّلاعاتی را پوشش دهد و میان منابع چاپی و الکترونیکی تعادل برقرار نماید. امروزه برای بسیاری از کتابخانه­ها این سؤال مطرح است که آیا منابع الکترونیکی باید جایگزین مواد سنّتی شوند؟ علاقه­مندان به منابع الکترونیکی مزایای متعددی مانند: سهولت انتقال[3]، امکان انتقال اطلاعات به صورت چندرسانه­ای[4]، ارسال و دریافت فوری (بدون محدودیت مکانی)، تعدد نقاط دسترسی به محتوای منابع الکترونیکی بدون محدودیتهای بازیابی اطلاعات در منابع چاپی، انتقال­پذیری به پایگاه­های اطلاعاتی شخصی، کاهش هزینه­های صحافی، ذخیره­سازی و بازیابی اطلاعات از آنها برای منابع الکترونیکی قایل هستند (لیندن[5]، 1996). با وجود این مزایا، روشهای انتخاب و فراهم­آوری مواد الکترونیکی هنوز به بررسی و آزمایش در محیطهای گوناگون نیاز دارد و به کارگیری معیارها و خط­مشی­های مشخّص برای انتخاب این‌گونه مواد، نیازی است که به شدّت احساس می­شود.

تعیین اصولی برای انتخاب منابع الکترونیکی مانع حذف منابع کلیدی در کتابخانه و تجمع نامتناسب این منابع در کتابخانه می‌شود. فایدۀ دیگر این امر، دفاع کتابخانه از تخصیص بودجه و تعیین اولویتهای مالی کتابخانه در برابر کسانی است که یا در مقابل فناوریهای جدید مقاومت می­کنند و یا اعتقاد دارند بودجۀ منابع چاپی نباید صرف منابع الکترونیکی شود، زیرا در آینده نزدیک دانشگاه مجبور است بودجۀ جداگانه­ای برای این منابع در نظر گیرد.

اکنون با رشد روز افزون منابع الکترونیکی این سؤال به ذهن خطور می­کند که سیاستهای کتابخانه­های دانشگاهی ایران دربارة این گونه منابع، چگونه در خط‌مشی مجموعه­گستری آنها منعکس می­شود؟ در حال حاضر، بسیاری از کتابخانه­های دانشگاهی ایران نسبت به تهیه منابع الکترونیکی برای مجموعۀ خود دقت کافی به خرج می‌دهند، اما به نظر می­رسد تهیۀ این مواد هر چند ممکن است تابع الگویی نانوشته باشد، از اصولی مکتوب و دارای برنامه­ریزی پیروی نمی­کند. چنین به نظر می­رسد که در کتابخانه­های دانشگاهی ایران، به لزوم داشتن خط­مشی مجموعه­گستری چنان که باید و شاید توجه نشده است (سینایی، 1376؛ زارعی، 1380؛ کوهی­ رستمی، 1386).

تدوین یک خط­مشی،­ نیازمند مطالعه، تفحّص، دقت و برنامه­ریزی است، حال آن که با توجه به کمبود نیروی انسانی در کتابخانه­های دانشگاهی از یک سو و آشنا نبودن برخی از مسئولان دانشگاه با وظایف و هدفهای کتابخانه از سوی دیگر و دلایل عمدۀ دیگری همچون مشکلات اداری ـ مالی و مشکلات مدیریتی (زارعی،1380) شاهد فقدان انگیزه یا اقدام در جهت تهیه و تدوین خط­مشی برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران هستیم. در چنین حالتی، چه باید کرد؟ به نظر می­رسد در صورت نبود یک خط­مشی اختصاصی مدوّن که توسط هر کتابخانه­ تهیه شده باشد، بتوان از الگویی کلی و انعطاف‌پذیر پیروی نمود. چنین الگویی ممکن است توسط یک سازمان ملّی مانند کتابخانۀ ملّی تهیه شود یا گروهی از کتابخانه­های دانشگاهی یا پژوهشی آن را تدوین نمایند و یا در نتیجۀ پژوهش تخصصی در حوزۀ کتابداری و اطلاع­رسانی، به دست آید. در این صورت، گروهی از کتابخانه­های دانشگاهی می­توانند در عین پیروی از یک الگوی واحد، در موارد خاص و بسته به نیاز خود، به تصمیم­گیریهای متفاوت نیز اقدام کنند.

با توجه به آنچه گفته شد، این پژوهش بر آن است تا از طریق نظرسنجی از مدیران فعلی کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، در خصوص مؤلفه­های اصلی رایج در خط­مشی‌های مدیریت منابع الکترونیکی کتابخانه­های دانشگاهی جهان، عوامل و مؤلفه­های اصلی رایج در تدوین یک خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران را شناسایی کند و در اختیار این کتابخانه­ها قرار دهد.

اهمیت و ضرورت چنین پژوهشی در دلایل ذیل نهفته است:

1. محقق در بررسی اولیۀ خود بر روی کتابخانه­های دانشگاه­های علوم پزشکی ایران دریافت که اغلب آنان فاقد هرگونه خط­مشی (مدوّن یا غیرمدوّن، چه در مجموعه­سازی و چه به صورت کلی) هستند. برای مثال، «کوهی­رستمی» (1386) در بررسی وضعیت خط­مشی مجموعه­گستری (غیر از منابع الکترونیکی) در کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های تحت پوشش وزارت علوم و وزارت بهداشت  دریافت که7/37% از کتابخانه­ها دارای خط­مشی مکتوبمی‌باشند، 4/34% خط‌مشی شفاهی دارند و 9/27% فاقد هرگونه خط­مشی مشخص مجموعه­گستری هستند. با توّجه به این‌که خط­مشی شفاهی، جنبۀ عملی و رسمی ندارد، هنوز حداقل تقریباً نزدیک به یک دوم کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های وزارت علوم و بیش از سه‌چهارم کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های وزارت بهداشت، خط­مشی مجموعه‌گستری هستند.
2. از یک سو، افزایش قیمت منابع بویژه مجله‌های پژوهشی و در کنار آن کاهش بودجۀ کتابخانه­ها و از سوی دیگر، افزایش تمایل به استفاده و تهیه منابع الکترونیکی، ضرورت تهیۀ یک الگوی مناسب مجموعه­سازی جهت ایجاد توازن در مجموعه کتابخانه­های دانشگاهی ایران را آشکار می­کند.
3. تا به حال هیچ­گونه پژوهشی در زمینة خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران صورت نگرفته است.
4. با وجود این که مبحث مجموعه­سازی و مدیریت مجموعه زیربنای خدمات هر کتابخانه است، در پایان­نامه­های مقاطع ارشد و دکترای کتابداری و اطلاع­رسانی کمتر به این موضوع توجه شده است. تحقیقات انجام شده نیز بیشتر در زمینه ارزیابی مجموعه­های فعلی کتابخانه­­ها بوده است.
5. تدوین الگوی مناسب مدیریت منابع الکترونیکی می­تواند کمک مؤثری در دستیابی کتابخانه به رسالت اصلی آن، یعنی دسترسی سریع و آسان مراجعان کتابخانه به اطلاعات مناسب، در زمان و مکان مناسب باشد.

پیشینه

پس از سال 1380، بتدریج ورود منابع الکترونیکی به کتابخانه­های دانشگاهی ایران مورد توجه قرار گرفت و همزمان بحث لزوم تدوین خط‌مشی مشخص برای منابع الکترونیکی مطرح گردید. برخی از تحقیقاتی که در این باره منتشر شده، شامل موارد زیر است:

«اصنافی» (1382) در بررسی وضعیت مدیریت منابع الکترونیکی در کتابخانه‌های دانشکده­ای دانشگاه شهید چمران اهواز دریافت که در مجموع، کتابخانه­های مورد بررسی توجه چندانی به منابع الکترونیکی نداشته­ و اولویت را به منابع چاپی داده­اند و هنوز فاصله زیادی با معیارهای مدیریت منابع الکترونیکی دارند. به نظر وی، اهمیت ندادن به منابع الکترونیکی سبب رشد ناکافی مجموعه منابع الکترونیکی و به تبع آن مدیریت ضعیف این منابع شده است. او پیشنهاد می‌کند خط­مشی خاص و جداگانه­ای برای مدیریت منابع الکترونیکی در این کتابخانه­ها تهیه گردد.

«شادان­پور» (1384) توجه به نکات زیر را در تهیّه خط­مشی‌های مجموعه‌گستری منابع الکترونیکی توصیه می­کند: تعریف اصطلاحاتی نظیر لوح فشرده، DVD، پیوسته و نظایر آنها؛ ارتباط این منابع با دیگر منابع کتابخانه­ای؛ جامعة کاربران، شرایط و قوانین استفاده، ضوابط انتخاب نرم‌افزارها و گروه­های انتخاب‌کننده، محتوای اطّلاعاتی، محدودة تاریخی و جغرافیایی تحت پوشش، جاری بودن، ملاحظات سخت‌افزاری و پشتیبانیهای فنّی، هزینه­های مربوط به فراهم‌آوری منابع، سخت افزارهای مورد نیاز و کارکنان متخصّص، اجاره، اشتراک، دسترسی از طریق خدمتگر[6]، بایگانی و حفاظت این منابع، همکاریهای منطقه­ای و بین­المللی در خصوص منابع الکترونیکی، ضوابط مربوط به حق مؤلف و سیاستهای خاص در قبال استفاده از پایگاهای اطّلاعاتی خاص برای گروه‌های مختلف کاربران.

«کوهی­رستمی» (1386) در مقایسه وضعیت خط­مشی‌های مجموعه­گستری بین کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دریافت که حدود یک سوم از کتابخانه‌های مذکور هیچ­گونه خط­مشی مجموعه­گستری مدوّنی (مکتوب یا شفاهی) ندارند و بیش از یک سوم آنها تنها دارای خط­مشی شفاهی هستند. وی یکی از مشکلات کتابخانه­ها در به کارگیری خط­مشی مجموعه­گستری را نبود زیرساختهای لازم به منظور استفاده از منابع الکترونیکی گزارش می­کند. یافته­های او نشان داد 98% مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه‌­ها در هر دو وزارتخانه، تدوین خط­مشی مجموعه­گستری منابع الکترونیکی را بسیار ضروری می­‌دانند.

از سایر پژوهشهای صورت گرفته در زمینه منابع الکترونیکی می­توان به «محسنی» (1382، 1385)، «ارجمند» (1383)، «میثمی و میرحسینی» (1385) و از پژوهشهای صورت گرفته در مورد مجموعه­سازی (و نه اختصاصاً مدیریت منابع الکترونیکی) می­توان به آثار «حقیقی» (1356)، «زندیان» (1372)، «علوی» (1372)، «زندی» (1373)، «زارع­پور» (1373)، «بنی ­اقبال» (1373)، «امیر پورسعید» (1373)، «هاشم­زاده» (1374)، «محقق» (1375)، «سینایی» (1376)، «دیانی» (1377)، «شعبانی» (1377)، «سپهر» (1378)، «زارعی» (1380)، «ارجمند» (1383) و «بیگدلی» (1385) اشاره کرد.

توجه به خط مشی برای منابع الکترونیکی در غرب نیز به نوشته‌ها راه یافته است. برخی از این آثار که با تحقیق فعلی ارتباط و براهمیّت خط مشی منابع الکترونیکی تأکید دارند، عبارتند از:

انجمن کتابداران آمریکا (1989) راهنمایی را برای تدوین خط­مشی مجموعه­گستری پیشنهاد نموده که در قسمتی از آن با عنوان تحلیل مفصل خط‌مشی‌های مجموعه­گستری بر اساس قالب، به منابع الکترونیکی نیز  اشاره شده است. «واگل» (1996) بر ضرورت لحاظ کردن منابع الکترونیکی در خط­مشی مجموعه­گستری کتابخانه­ها تأکید کرد و برخی از اصولی را که باید در مورد این نوع منابع مورد توجه قرار داد، مطرح نمود.

«جردن»[7] (2002) برخی از روندها و نوآوریهای منابع الکترونیکی موجود در کتابخانه­ها و تأثیر آنها بر سیاست توسعة مجموعه را بررسی کرد. وی با اشاره به تغییرات حاصل از فناوری و تأثیر آن بر مجموعه­سازی کتابخانه­ها معتقد است کتابداران نیز باید تغییر کنند و تنها همان معیارهای سنّتی قبل را در مجموعه­سازی به کار نبرند، بلکه باید به معیارهای دیگری چون کیفیت رابط کاربر[8]، موتور جستجو، اعتبار کارگزار و ملاحظات قانونی نیز توجه کنند. «جردن» نکات مهمی را که باید در خط‌­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی لحاظ شوند، چنین برمی­شمارد: استفاده از یک رهنمود و استاندارد برای توسعة مجموعه کتابخانه؛ تهیه منابع رایج و موثّق­ که دارای تازگی، صحت، ارزش تحقیقاتی و ارزش بلندمدت باشند؛ حمایت منابع تهیه شده از هدفهای آموزشی دانشگاه و برنامه­های آموزش از راه دور، ایجاد امکان دسترسی کاربران به منابع چه در داخل دانشگاه و چه در خارج از آن؛ گرفتن بازخورد از میزان استفاده از منابع و نظرهای کاربران در خصوص منابع تهیه شده؛ ایجاد آرشیو دیجیتالی از منابع برای دسترسی پایدار به آنان با در نظر گرفتن مالکیت معنوی و مشکلات موجود، ایجاد مرکز نگهداری از منابع دیجیتالی موجود.

«سینق»[9] (2004) در مقاله­ای مباحث مربوط به مدیریت مجموعه در محیط الکترونیکی را بررسی نمود. وی با اشاره به تغییر مدیریت مجموعه در محیطهای الکترونیکی و تفاوت آن با مجموعه‌­گستری سنّتی، عوامل مؤثر بر مدیریت مجموعه را چنین برمی­شمارد: تحقیقات میان­ رشته­ای، گوناگونی و تغییر نیازهای کاربران، تنوع محملهای اطلاعاتی به دلیل پیشرفتهای فناوری و محدودیت بودجه. به عقیدة  «سینق» اساس فعالیتهای مدیریت مجموعه شامل تحلیل نیاز کاربران، ارتباطات بین‌ کتابخانه‌ای یا درون کتابخانه­ای، گسترش خط­مشی، بودجه­بندی و تخصیص منابع، قراردادها، ارزیابی مجموعه، ارزیابی انتخاب، نگهداری یا وجین مجموعه، و ارزیابی سیستم است.

«ویگنو»[10] (2006) معتقد است مجموعه­گستری الکترونیکی ضمن اینکه باید منطق و ملزومات فرآیند مجموعه‌­گستری سنّتی را حفظ کند، مراحل دیگری را نیز در بر می­گیرد که عبارتند از: جمع‌آوری محتوای اطلاعاتی، ارزیابی محتوای اطلاعاتی، سازماندهی محتوای اطلاعاتی، ساختن مجموعه الکترونیکی و حفظ و نگهداری مجموعه­های الکترونیکی.

از دیگر پژوهشهای صورت گرفته در این زمینه، می­توان به پژوهشهای «جانسون»[11] (1994)، «فیوتاس»[12] (1995)، «سایمون»[13] (1996)، «کید»[14] (1997)، «استوارت»[15]، «یانگر»[16] (2002)، «دیلون»[17] (2002)، «کرو»[18] (2002)، «کورتلاینن»[19] (2004)، و «اگی»[20] (2005) اشاره کرد.

نتایج پژوهشها حاکی از آن است که هیچ‌اجماعی در مورد اینکه کتابداران باید یک بیانة خط‌مشی مجموعه­گستری جامع تدوین نمایند یا باید خط­مشی جداگانه­ای برای منابع الکترونیکی تهیّه کنند، وجود ندارد. عده­ای عقیده دارند ارزیابی منابع الکترونیکی باید در کنار منابع چاپی و در یک خط­مشی مورد توجّه قرار گیرد. افرادی مثل  «واگل» (1996)، «وایت و کرافورد» (1997)، «کارول» (1998)، و «کُوَک و الکوربی»[21] (2000) موافق این ایده هستند. در حالی که «هیزن»[22] (1995، ص. 22) می­نویسد: «خط­مشی‌های مجموعه­گستری سنّتی ایستا هستند و نیازهای کتابداران امروز را برآورده نمی­کنند.» لذا، خط­مشی جداگانه را ترجیح می­دهد. کمیته خط­مشی مجموعه‌گستری[23] بخش ارزیابی و توسعه مجموعه[24] انجمن کتابداری آمریکا[25] بیان می­کند: «خط‌مشی­های مجموعه­گستری سنّتی بر مالکّیت مواد متکّی هستند. به واسطة فناوریهای اطلاعاتی در حال تغییر، کتابخانه­ها بیشتر به دسترسی به اطّلاعات از طریق فروشندگان تجاری و برنامه­های تجاری روی خواهند آورد و کمتر قادر خواهند بود مواد را فراهم‌آوری و ذخیره‌سازی کنند» (به نقل از وایت و کرافورد، 1997، ص. 52).

­اما به نظر «اوانز»، در خصوص منابع الکترونیکی دو شیوه متفاوت را می­توان در پیش گرفت: 1) آنها را در فهرست سایر انواع منابع کتابخانه­ای بگنجانیم و ویژگیها و سطح فراهم­آوری خاص آنها را ارائه کنیم 2) به دلیل تفاوتهایی که این منابع با سایر انواع منابع کتابخانه­ای دارند و تغییرات فراوان روزمرّه در وب­سایتها و پایگاه­های اینترنتی، خط­مشی مجزایی برای این منابع تهیّه کنیم. این کار، هم از پیچیده شدن خط­مشی جلوگیری می­کند و هم به دلیل ضرورت بازنگریهای مکرر، بافت اصلی خط‌مشی برهم نمی­خورد (اوانز، 2000 ، ص. 84).

روش­شناسی

   این پژوهش، پیمایشی و از نوع کیفی ـ کاربردی است و می­توان از یافته­ها و نتایج آن جهت طراحی و بهبود کیفیت مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی کتابخانه­های دانشگاهی از طریق ارائه الگوی پیشنهادی برای آنها استفاده کرد.

جامعة پژوهش، 121 کتابخانه مرکزی دانشگاهی است که از این تعداد، 79 کتابخانه تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و 42 کتابخانه تحت نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار دارند. 9 کتابخانه به دلایل مختلف از جامعه مورد مطالعه خارج شدند: 2 مورد (دانشگاه‌های ملایر و بجنورد) به دلیل نداشتن منابع الکترونیکی و 7 مورد (دانشگاه­های صنعتی مالک اشتر اصفهان، صنعتی مالک اشتر تهران، صنعتی بیرجند، علوم پزشکی ارتش، علوم پزشکی بقیة­الله، علوم پزشکی همدان، و هنر تهران) نیز به دلیل سیاست خاص دانشگاه خود مبنی بر پاسخ ندادن به پرسشنامه­ها، از جامعه آماری حذف شدند. بدین ترتیب، جامعه آماری مورد بررسی 112 کتابخانه مرکزی دانشگاهی ایران را شامل می‌شود که از آنها در مورد ویژگیها و عناصر مهم در الگوی مدیریت منابع الکترونیکی مناسب برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران، نظرسنجی شد.

ابزار پ‍ژوهش، پرسشنامه محقق­ساخته­ای با  113 سؤال بسته (طیف لیکرت[26]) و 9 سؤال باز است که به روش وب­سنجی و از طریق تحلیل محتوایی خط­مشی­ها و الگوهای موجود در 126 وب­سایت دانشگاه جهان، تهیه شده است. جهت روایی پرسشنامه، از روایی محتوایی (صوری)، و جهت پایایی پرسشنامه از ضریب پایایی آلفای کرونباخ استفاده شد. ضریب به دست آمده 92/0است که نشان می‌دهد پرسشنامه، همسانی درونی و پایایی لازم را داراست. از کل پرسشنامه­ها، 79 پرسشنامه (54/70%) بازگشت داده شد که تجزیه و تحلیلهای لازم روی آنها صورت گرفت. در این پژوهش، از آمار توصیفی فراوانی و درصد فراوانی برای داده­های مربوط به اطلاعات جمعیت­شناختی، از میانگین و انحراف معیار نیز برای شاخص­ آماری عاملهای نه­گانه پرسشنامه استفاده شد. از آمار استنباطی نیز به شرح ذیل استفاده گردید. از تحلیل عوامل[27] برای شناسایی عوامل مهم موجود در پرسشنامه (عناصر اصلی یک خط­مشی)؛ آلفای کرونباخ جهت پایایی پرسشنامه و آزمون غیرپارامتریک فریدمن[28] برای بررسی تفاوتهای مشاهده شده در عاملها، استفاده شد.

یافته­ها

جدول 1، اطلاعات جمعیت­شناختی جامعه پژوهش را نشان می­دهد. در مجموع، 79 نفر به پرسشنامه­ها پاسخ داده­اند که از این تعداد، 56 نفر (9/70%) مرد و 23  نفر (1/29%) زن هستند. 47 نفر (5/59%) از پاسخ­دهندگان از دانشگاه­های زیر پوشش وزارت علوم و 32 نفر (5/40%) از دانشگاه‌های زیر پوشش وزارت بهداشت می­باشند.

جدول 1. اطلاعات جمعیت­شناختی مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران

همان‌گونه که در جدول 1 آمده است، 5/97% پاسخ‌دهندگان دارای مدرک کارشناسی و بالاتر هستند. این مورد بر افزایش اعتبار پاسخهای ارائه شده مؤثر بوده است.

به منظور روشن شدن وضعیت فعلی مجموعه­سازی و مدیریت منابع الکترونیکی کتابخانه­های مورد بررسی، تعدادی پرسش فرعی مطرح شده بود. از 79 پاسخ­دهنده به سؤال «آیا کتابخانه شما دارای خط‌­مشی مشخصی برای مدیریت مجموعه است؟» 53 نفر (1/67%) پاسخ بلی و 26 نفر (9/32%) پاسخ خیر داده­اند. در پاسخ به این سؤال که «آیا کتابخانه شما دارای خط­مشی مشخصی برای مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی است؟» 43 نفر (4/54%) شرکت­کننده، پاسخ «بلی» و 36 نفر (6/45%) پاسخ «خیر» داده­اند. در ادامة این پرسش، پژوهشگر از مدیران خواهش کرده بود در صورت داشتن خط­مشی، نسخه­ای از آن را برای وی ارسال کنند. هیچ­یک از کتابخانه­های یاد شده، به این خواهش ترتیب اثر ندادند. بنابراین، پژوهشگر موفق نشد خط­‌مشی‌های فعلی موجود در کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران را بررسی کند.

به منظور پاسخ به پرسش اصلی پژوهش که «از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، کدام ویژگیها و عناصر الگوهای مدیریت کتابخانه­های دانشگاهی جهان برای کتابخانه­‌های دانشگاهی ایران مناسب و لازم هستند؟»، ویژگیهای مذکور در اختیار آنان قرار داده شد.

در تحلیل محتوای خط­مشی­های مدیریت منابع الکترونیکی کتابخانه­های جهان، 14 مورد به عنوان رئوس مطالب یک خط­مشی منابع الکترونیکی شناسایی شد (جدول 2).این 14 عامل در اختیار مدیران کتابخانه­های مورد بررسی قرار داده شد. یافته­ها نشان داد از نظر مدیران یاد شده، تمامی عوامل فوق به عنوان فهرست مندرجات پیشنهادی برای تدوین خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی، دارای اهمیت «زیاد» و «خیلی زیاد» هستند (جدول 2).

ابتدا جهت بررسی اولویت­بندی رئوس مطالب از نظر شرکت­کنندگان، از آمار غیرپارامتریک فریدمن استفاده شد. نتیجة آزمون غیرپارامتریک فریدمن نشان داد بین رئوس مطالب یا فهرست مندرجات پیشنهادی برای تدوین خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی، تفاوت معنا­دار آماری دیده می­شود (29/79=،    001/0 >p). به عبارت دیگر، اولویت­بندی رئوس مطالب از نظر پاسخگویان (مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران) متفاوت است. میانگین رتبه‌ها به ترتیب در رئوس مطالب یا فهرست مندرجات بر اساس اهمیت، از نظر پاسخگویان عبارتند از: بودجه و مسائل مالی (21/9=)، ارزیابی به منظور انتخاب یا عدم انتخاب منابع الکترونیکی (76/8=)، مسائل مربوط به کاربران (32/8=)، مسائل مربوط به دسترسی (24/8=)، مسائل مربوط به آرشیو، نگهداری و امنیت (94/7=)، مجوزها و قراردادها (77/7=)، دیجیتال­سازی (63/7=مقدمه، فلسفه و هدفها (59/7=)، مسائل مربوط به فراهم­آوری (20/7=)، دامنه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی (02/7=)، نسخه­برداری و تکثیر (49/6=)، اجرا و بازنگری در خط­مشی (38/6=)، مباحث فنی (32/6=) و مباحث مدیریت اجرایی (16/6=).

جدول2. فراوانی و درصد فراوانی میزان اهمیت وجود عوامل ضروری در تدوین خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی، از دیدگاه مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران

در مرحلة بعد، تمامی پاسخهای مربوط به جزئیات هر ماده و زیرمجموعه­ها به روش تحلیل عامل، دسته­بندی شد (عصاره، 2003). برای تحلیل عاملی پرسشنامه، ابتدا از روش تحلیل مؤلفه­های اصلی[29] استفاده گردید. سپس برای تشخیص عامل یا عاملهای بنیادی که پایة پرسشنامه و به تبع آن نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران را شکل می‌دهند، از روش چرخش واریماکس[30] استفاده شد. با استفاده از چرخش متعامد[31]، 9 عامل استخراج گردید که این عاملها بر روی هم 10/55% واریانس کل پرسشها را تبیین می‌کنند. جدول 3، شاخصهای آماری نهایی پرسشنامه پژوهش را از طریق روش تحلیل مؤلفه­های اصلی نشان می­دهد.

همان­طور که در جدول 3 ملاحظه می­شود، عامل یکم (مسائل مربوط به دسترسی) بیشترین سهم واریانس را در تبیین واریانس فوق برعهده دارد (88/17 %). با وجود این، نتیجه به دست آمده بیانگر این است که پرسشنامه مذکور، یک پرسشنامه چندبعدی است. بدین ترتیب، 45/32% واریانس مشترک بین سؤالها توسط عامل یکم (مسائل مربوط به دسترسی)؛ 45/7% واریانس توسط دومین عامل (مباحث فنی و تخصصی) با واریانس مشترک 52/13% ؛ 27/6% واریانس توسط سومین عامل (نیازسنجی از کاربران) با واریانس مشترک 38/11%؛ 69/4% واریانس توسط عامل چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی) با واریانس مشترک 51/8%؛ 60/4% واریانس توسط عامل پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی) با واریانس مشترک 34/8%؛ 29/4% واریانس توسط ششمین عامل (مسائل مربوط به دیجیتال­سازی) با واریانس مشترک 78/7%؛ 53/3% واریانس توسط عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) با واریانس مشترک 40/6%؛ 32/3% واریانس توسط عامل هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) با واریانس مشترک 02/6% و 03/3% واریانس توسط عامل نهم (نیروی انسانی) با واریانس مشترک49/5% تبیین می‌شوند.

جدول 3. شاخصهای آماری نهایی پرسشنامة پژوهش

(مؤلفه­های اصلی یک خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی)، از طریق روش تحلیل مؤلفه­های اصلی

همان­طور که ملاحظه می­شود، گرچه ماده­های استخراج شده از تحلیل محتوای خط­مشی‌های موجود در وب­سایتهای کتابخانه­های دانشگاهی جهان توسط آنان در 14 مؤلفه به عنوان فهرست مندرجات خط­مشی دسته­بندی شده بودند و تمامی این موارد از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران اهمیت زیادی در تدوین خط­مشی داشتند (جدول 2)، اما عاملهای به دست آمده از نظرسنجی مدیران مذکور، تنها در 9 عامل یا مؤلفه دسته­بندی شده­اند (جدول 3).

برای اینکه مشخص شود شرکت­کنندگان کدام ماده­ها را نسبت به ماده­های دیگر در اولویت قرار می­دهند، از آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن استفاده شد. این آزمون نشان داد بین ماده‌‌‌­های عاملهای اول تا پنجم، و هفتم تا نهم در اولویت‌­بندی، تفاوت معناداری دیده می­شود. به عبارت دیگر، میانگین رتبه­های ماده­های این عوامل از نظر پاسخگویان یکسان نیست. اما بین ماده­های عامل ششم در اولویت­بندی تفاوت دیده نمی­شود (65/3=، 456/0=p). به عبارت دیگر، از نظر پاسخگویان بین اولویت­بندی میانگین رتبه­های ماده­های عامل ششم تفاوتی وجود ندارد.

جدول 5، ماتریس ضریبهای روایی همگرای عاملهای نه­گانه و نمره کل پرسشنامه پژوهش را نشان می­دهد. همان­طور که مشاهده می­شود، بالاترین ضریب همبستگی مربوط به عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) (72/0=r، 01/0>p) و پایین­ترین ضریب مربوط به عامل نهم (نیروی انسانی) (23/0=r، 05/0>p) می­باشد.

جدول5. ماتریس ضریبهای روایی همگرای عاملهای نه­گانه و نمره کل پرسشنامه

در بررسی همبستگی و روابط میان عوامل 9گانه، بین عامل اول (مسائل مربوط به دسترسی) با عاملهای دوم (مباحث فنی و تخصصی)(15/0=r)، پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی) (16/0=r)، هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) (22/0=r) و نهم (004/0- =r) رابطه­ معناداری دیده نمی­شود. همچنین، بین عامل نهم با عاملهای دوم ، سوم (نیازسنجی از کاربران)، چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی)، ششم (مسائل مربوط به دیجیتال­سازی)، هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) و هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) نیز رابطه­ معناداری دیده نمی­شود. عامل نهم تنها با عامل پنجم (اجرا و بازنگری درخط­مشی) ارتباط دارد. به عبارت دیگر، عامل 9، عاملی منزوی و بدون ارتباط با سایر عوامل است. اما بین عاملهای دیگر در ماتریس همبستگی رابطه معنادار وجود دارد.

در آخر، یافته­های معنادار بیانگر روایی سازة همگرا بین نمره کل و 9 عامل به دست آمده است و نشان می­دهد که الگویی برای مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی یا خط­مشی آن جهت کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران مناسب است که تمامی 9 عامل فوق در آن در نظر گرفته شود. هر چند ارتباط بین عامل نهم (نیروی انسانی) با 8 عامل دیگر ضعیف است (جدول 5 و نمودار 1). به منظور آنکه روابط بین 9 عامل تعیین شده بر اساس ضرایب همبستگی بین آنان مشخص شود، نمودار 1 ترسیم شد[32] (عصاره و مک­کین، 2008).

نمودار 1. همبستگی درونی عاملهای نه­گانه حاصل از تحلیل مؤلفه­های اصلی از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران (خط برش 35/0)

همان­طور که در شکل 1 ملاحظه می­شود، ارتباط بین عوامل نه­گانه فوق پیچیده و چندبعدی است، اما از نظر ارتباط درونی بین عوامل می­توان گفت مرتبط‌ترین عوامل به ترتیب ضریب همبستگی (جدول 5) عبارتند از: عاملهای هفتم، چهارم، ششم، سوم، دوم، پنجم، هشتم، یکم و در آخر نهم. به عنوان نمونه، در ادامه به تشریح روابط دو عامل هفتم و چهارم با سایر عوامل می­پردازیم. ارتباط بین سایر عوامل به خوبی در شکل 1 نشان داده شده است و با توجه به اصول مدیریت مجموعه، قابل تبیین می­باشند.

عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی)، دارای بیشترین ضریب همبستگی با سایر عوامل است و با شش عامل دیگر، همبستگی و ارتباط دارد. ارتباط این عامل به ترتیب با عوامل چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی)، سوم (نیازسنجی از کاربران)، ششم (مسائل مربوط به دیجیتال‌سازی)، پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی)، یکم (مسائل مربوط به دسترسی) و هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) است. دو عامل دیگر از نه عامل، یعنی عاملهای دوم (مباحث فنی و تخصصی) و نهم (نیروی انسانی) با عامل هفتم ارتباطی ضعیف و غیرمستقیم دارند. تمامی این موارد دارای تأثیر و تأثر متقابل هستند. برای مثال، رسالت، هدفها و مسائل مالی، همچنین نیازهای اطلاعاتی کاربران و شرایط دسترسی، بر معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی تأثیر مستقیم دارد.

عامل چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی) بعد از عامل هفتم دارای بیشترین ضریب همبستگی با سایر عوامل است و به ترتیب با عاملهای معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی، مسائل مربوط به دیجیتال­سازی، نیازسنجی از کاربران، مسائل مربوط به دسترسی و اجرا و بازنگری در خط‌مشی، ارتباط دارد. تمامی این موارد، در تدوین عامل چهارم در خط­مشی نقشی اساسی دارند و بر هم تأثیرگذارند. به عنوان مثال، معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی و دیجیتال­سازی آنها، به طور مستقیم متأثر از مسائل مالی است؛ یا نیازسنجی از کاربران و مسائل مربوط به دسترسی، با رسالت و هدفها، کتابخانه ارتباط مستقیم دارد.

بحث و نتیجه­گیری

جمع­بندی یافته­های فوق نشان می­دهد گرچه اغلب مدیران کتابخانه­ها ذکر کرده­اند که دارای خط­مشی مدیریت مجموعه (به طور کلی) یا مدیریت منابع الکترونیکی (به طور خاص) هستند، اما از آنجا که هیچ یک از آنان نسخه­ای از آن را ارسال نکرده­اند، می­توان با اندکی احتیاط چنین نتیجه گرفت که یا این خط­مشی وجود ندارد و یا به صورت شفاهی موجود است. این امر، لزوم تهیة یک خط­مشی مدوّن و رسمی برای این کتابخانه­ها را آشکار می­کند. این یافته در راستای یافته­های «کوهی رستمی» (1386) است که دریافت تنها 7/37%از کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های تحت پوشش وزارت علوم و وزارت بهداشت، دارای خط­مشی مکتوب مجموعه­گستری هستند.

   چون 6/45% از کتابخانه­های مورد بررسی فاقد خط­مشی برای مدیریت منابع الکترونیکی خود هستند، لزوم و ضرورت تدوین یک خط­مشی و یا ترجمة راهنماهای مناسب موجود در این زمینه (مانند راهنمای ایفلا و ...) آشکار می­شود. این یافته، تأییدی بر یافتة «کوهی رستمی» (1386) است که دریافت 4/75 % کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، فاقد راهنمایی برای خط­مشی مجموعه­گستری منابع الکترونیکی هستند و 4/98% مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، تدوین این خط­مشی را بسیار ضروری می­دانند.

در تدوین چنین خط­مشی یا الگویی، باید نیازهای فعلی کتابخانه­های مذکور را با توجه به نیازهای آتی احتمالی آنان، در نظر گرفت. همچنین، مشکلات موجود فعلی و موانع را برطرف نمود. به نظر می­رسد الگویی برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران مناسب است که: نخست یکدست و برای تمامی کتابخانه­های دانشگاهی ایران قابل استفاده باشد؛ دوم: آموزش کتابداران و کاربران، تخصیص بودجه لازم برای منابع الکترونیکی، زیرساختهای فنی و تجهیزات و امکانات مورد نیاز، و نیروی انسانی لازم در آن پیش­بینی شده باشد.

از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران ترتیب اهمیت 14 عامل اصلی پیشنهادی به عنوان رئوس مطالب یا فهرست مندرجات یک خط‌مشی مدیریت منابع الکترونیکی، به ترتیب و بر اساس میانگین عبارتند از: بودجه و مسائل مالی، ارزیابی به منظور انتخاب یا عدم انتخاب منابع الکترونیکی، مسائل مربوط به کاربران، مسائل مربوط به دسترسی، مسائل مربوط به آرشیو، نگهداری و امنیت، مجوزها و قراردادها، دیجیتال­سازی، مقدمه، فلسفه و هدفها، مسائل مربوط به فراهم­آوری، دامنه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی، نسخه­برداری و تکثیر، اجرا و بازنگری در خط­مشی، مباحث فنی و مباحث مدیریت اجرایی.

اما همان­طور که گفته شد، در بررسی نظرهای مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران و تحلیل عامل مؤلفه­های مورد بررسی فوق، تنها 9 عامل تشخیص داده شد. بنابراین، با توجه به یافته­های این پژوهش، الگوی خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه­های مرکزی ایران باید شامل 9 عامل محوری باشد. این عوامل به ترتیب اهمیت و بر اساس واریانس تبیین شده عبارتند از:  مسائل مربوط به دسترسی، مباحث فنی و تخصصی، نیازسنجی از کاربران، بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی، اجرا و بازنگری در خط­مشی، مسائل مربوط به دیجیتال­سازی، معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی، مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی، و در آخر نیروی انسانی (جدول 3). یادآوری می­شود، ضمن توجه به ترتیب اهمیت این عوامل، می­توان نظم منطقی موجود در فرایند مدیریت مجموعه را در نظر گرفت و در تدوین خط­مشی مناسب، ترتیب منطقی عوامل فوق را به جای ترتیب اهمیت آنها لحاظ کرد.

اما بررسی روابط درونی بین عوامل و ضریب همبستگی آنها، ترتیب دیگری برای این عوامل نشان داد. محوری­ترین عوامل از نظر ارتباط درونی با سایر عوامل و به ترتیب ضریب همبستگی عبارتند از: عاملهای هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی)، چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی)، ششم (مسائل مربوط به دیجیتال­سازی)، سوم (نیازسنجی از کاربران)، دوم (مباحث فنی و تخصصی)، پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی)، هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی)، یکم (مسائل مربوط به دسترسی) و در آخر نهم (نیروی انسانی).

بدین ترتیب، در تدوین خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران باید به ترتیب این عوامل، روابط درونی و تأثیر و تأثر متقابل آنها توجه داشت و در نظر گرفت که دسترسی به منابع که همواره هدف غایی خدمات کتابداری و اطلاع­رسانی بوده است، در این­جا نیز حرف اول را می‌زند. برای رسیدن به این هدف، باید زیرساختهای فنی و تخصصی لازم را فراهم نمود و نیازسنجی اطلاعات کاربران را انجام داد. یادآوری می­شود، تمامی عوامل فوق به نوعی متأثر از عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) هستند (جدول 5 و شکل 1) و هر گونه اشتباهی در انتخاب منابع الکترونیکی می­تواند بر سایر عوامل اثرگذار باشد و عملکرد آنها را متأثر سازد.