نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه قم، قم، ایران.
2 کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده پزشکی- پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Objective: The present study aimed to identify and prioritize the effective indicators on the development of Iranian digital libraries from the view point of the experts to provide a roadmap for the successful development of Iranian digital libraries.
Methodology: This was an applied research method with descriptive approach. The research population consists of 15 Iranian digital library experts. Data collected by research made questionnaire. For data analysis, we used statistical methods like descriptive and inferential frequency, percentage, and Likert scale.
Findings: Digital Library Federation (DLF) defines digital libraries as organizations that provide the resources, including the specialized staff, to select, structure, offer intellectual access to, interpret, distribute, preserve the integrity of, and ensure the persistence over time of collections of digital works so that they are readily available for use by a defined community or set of communities. As this defined showed, four major elements (human resources, collections, services, technology) have considerable effect on design and development of digital libraries and if a digital library is intended to be established and developed, each of these axes should be carefully examined according to research findings, Iranian digital library experts in order to develop digital library believe a number of factors in four main areas included Human resources (15 components), Collection development (12 components), Services (18 components) and Technology (19 components). All 64 components were introduced as indicator for the development of Iranian digital libraries.
Conclusion: Based of the results, using of information science specialists and digital librarians with the highest score (4.87 from 5 on the Likert scale) was the most important components. Also, using of lawyers (in the field of copyright and Digital Library contracts) has earned the lowest rank (3.67 from 5) on the Likert scale). This research has been based on the opinions and views of the Iranian digital library experts. The capabilities and requirements of practical knowledge in this field do offer a comprehensive plan for the development of these systems. The results of this study will help all officials and administrators in the country take better decisions in theory and practice.
کلیدواژهها [English]
تحولات جهانی و دگرگونی عظیم در ساختارها به ویژه ظهور «فناوری اطلاعات و ارتباطات» به بحثهای مربوط به کیفیت تولید محتوا در نظام علمی ایران اهمیت خاصی بخشیده است که مورد اجماع دانشگاهیان و سیاستگذاران است. این مسأله همچنین مطابق با اصول و هنجارهای علمی در سطح بینالمللی و متناسب با زمینههای ملی است که در نقشه جامع علمی کشور نیز مورد تأکید قرار گرفته است (نوروزی، غلامی و جعفری فر،1397؛ فراستخواه، 1387). به همین خاطر در راستای اجرای برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، ذیل «ماده 46» ذکر شده است که باید زیرساختهای لازم برای توسعه شبکه علمی کشور فراهم گردد. در این رابطه در فاز اول اجرای طرح شبکه علمی کشور، امکان اتصال دانشگاهها، پژوهشگاهها و مراکز تحقیقاتی به این شبکه پیش بینی شده و سیاستگذاری برای تولید محتوا در سطوح کاربردیتر به خود این مراکز واگذار گردیده است (سلطانی، کیامهر، 1387). علیپورحافظی (1394) در این رابطه اشاره دارد که کتابخانههای دیجیتالی با توجه به دارا بودن منابع اطلاعاتی و اطلاعات ارزشمند یکی از مراجع پراهمیت در این زمینه هستند و با توجه به اینکه طرح شبکه علمی کشور نیز بدون محتوای جاری بر بستر فناوری شبکهای، مفهومی نخواهد داشت؛ بنابراین وجود کتابخانه دیجیتالی در این مراکز و توسعه علمی آن ضروری به نظر میرسد.
پیدایش کتابخانههای دیجیتالی در اوایل دهه 1990 امکان دستیابی به منابع علمی از طریق شبکههای رایانهای و پروتکلهای ارتباطی در ورای زمان و مکان را میسر کرد. همزمان با این پیشرفتها، توجه به بحث توسعه کتابخانه دیجیتالی در آثار و پژوهشهای محققانی مانند شیری[1] (2003)، درین[2] (2005)، نیکلسون[3] (2003)، ویتسین[4] (2001)، جوینت[5] (2003)، کی و هانگ[6] (2000)، جین[7] (2004)، شارما و ویشواناتان[8] (2001)، کریچل و باکالبسی[9] (2005)، ولاستید[10] (2013) و دیگران نمایان شد. در ادامه همین روند طبق گفته زئو[11] (2005) توجه به مبحث توسعه کتابخانه دیجیتالی، بهویژه در حوزه علم اطلاعات از اهمیت خاصی برخوردار شد. در این راستا بحث توسعه کتابخانههای دیجیتالی از دو بعد قابل توجه است، بعد اول که از آن میتوان به توسعه افقی یاد کرد، به گسترش کمی و افزایش تعداد کتابخانههای دیجیتالی اختصاص دارد. توسعه از این دیدگاه، نیازمند زیرساختهای کارآمد و هزینههای سرمایهای دارد. بعد دوم توسعه کتابخانههای دیجیتالی به بحث کیفیت میپردازد. هدف این دیدگاه توجه بیشتر به اهداف پیشبینی شده و وظایف کتابخانههای دیجیتالی برای تأمین نیازهای کاربران است. البته طبق نتایج برخی پژوهشها از جمله نوروزی و جعفریفر (1392)، کتابخانههای دیجیتالی در ایران دوران آغازین توسعه خود را سپری میکنند. بنابراین پرداختن به بحث توسعه کمّی نمیتواند جایگاه مناسبی داشته باشد. از سوی دیگر فراهم آوردن زیرساختهای لازم برای توسعه کمّی کتابخانههای دیجیتالی در بیشتر کشورها، اگر نگوییم غیرممکن، بسیار دشوار خواهد بود (نوروزی، 1386). بنابراین پژوهش حاضر بیشتر به توسعه کیفی در کتابخانههای دیجیتالی از بعد ضرورتها، نیازمندیها و شاخصهایی که در این زمینه لازم است، معطوف خواهد بود و تلاش خواهد کرد شاخصهای لازم برای دستیابی به دیدگاه جامع در این زمینه بر اساس تعریف فدراسیون جهانی کتابخانه دیجیتالی[12] در سال 1998[13] مورد بررسی قرار گیرند. این شاخصها در چهار بعد اصلی نیروی انسانی، مجموعه، خدمات و فناوری مطابق با دیدگاه صاحبنظران ایرانی حوزه کتابخانه دیجیتالی شناسایی، اولویتبندی و ارائه میشوند.
از سوی دیگر، از آنجاییکه مراکز علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی بسیاری درصدد طراحی و راهاندازی کتابخانههای دیجیتالی هستند؛ بدون شک عدم آشنایی با شاخصهای مؤثر بر توسعه این نوع کتابخانهها موجب از بین رفتن سرمایهها و تحمیل هزینههای اضافی و عقب ماندن از پیشرفتهای موجود در مسیر توسعه کتابخانههای دیجیتالی خواهد شد. بنابراین تبیین راهکارهای توسعه کتابخانه دیجیتالی مبتنی بر دیدگاه صاحبنظران این حوزه در ایران میتواند در رابطه با شفافسازی و تعیین ملاکهایی که مدیران کتابخانههای دیجیتالی باید در زمینه راهاندازی، اجرا و توسعه کتابخانههای دیجیتالی در نظر بگیرند، نقش مهمی داشته باشد. با توجه به آنچه گفته شد، هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی و اولویتبندی شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران مبتنی بر دیدگاه صاحبنظران این حوزه مطابق با چارچوب ارائه شده توسط فدراسیون کتابخانههای دیجیتالی[14] (1999) است. از این رو در ادامه به سؤالات زیر پاسخ داده خواهد شد:
فرضیه پژوهش
تفاوت معنیداری بین دیدگاه صاحبنظران در زمینه اهمیت هر یک از شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی در این پژوهش وجود دارد.
جهت دستیابی به پیشینه پژوهش، پایگاهها و بانکهای اطلاعاتی خارجی از جمله موتور جستجوی گوگل اسکولار[15]، پایگاههای اطلاعاتی امرالد، ساینس دایرکت، وایلی، ساج پاب، اشپرینگر، پروکوئست[16] و... ؛ همچنین پایگاههای اطلاعاتی داخلی مانند کتابخانه ملی، پایگاه مجلات نور، پرتال جامع علوم انسانی، پایگاه مجلات ایران، پایگاه ویراساینس و ... مورد جستجو قرار گرفت. نتایج جستجو نشان داد مشابه پژوهش حاضر تاکنون انجام نشده است و پیشینههایی که به طور جامع به این موضوع پرداخته باشند، اندک هستند. با این حال مواردی را میتوان یافت که به لحاظ ارتباط بخشی از موضوع و شیوه کار مرتبط باشند که در ادامه بیان میشوند.
خان و بایتی[17] (2017) با هدف بررسی تواناییهای دیجیتالی ضروری برای توسعه و مدیریت کتابخانههای دیجیتالی پاکستان، وضعیت صلاحیتهای دیجیتالی 20 مورد از کتابداران دانشگاهی پاکستان را مورد سنجش قرار دادند. یافتههای این مطالعه نشان داد که تواناییهای دیجیتالی برای توسعه و مدیریت دیجیتال کتابخانهها به سه دسته اصلی صلاحیتهای دیجیتالی برای ایجاد کتابخانههای دیجیتالی؛ توانایی مدیریت کتابخانههای دیجیتالی؛ و تواناییهای دیجیتال برای محافظت از محتوای دیجیتال تقسیم میشوند. سالدر[18](2015)، در پژوهش خود با عنوان «ساخت یک کتابخانه دیجیتالی: از مدیر پروژه فناوری در ساخت و ساز پروژه کتابخانه دیجیتالی چه انتظار میرود؟» تمامی جنبههای فناوری اطلاعات مربوط به کتابخانه و مدیریت دانش مورد استفاده برای دستیابی کاربران به منابع اطلاعاتی کتابخانه، از جمله آمادهسازی دادهها، کشف، تحویل و حفاظت اطلاعات را در کتابخانه دیجیتالی کتابخانه مرکزی دانشگاه کلگری مورد بررسی قرار داد. یافتههای وی نشان داد که موفقیت کتابخانه دیجیتالی در زمینه حق مؤلف تا حد زیادی بستگی به برخورداری از حقوقدان در زمینه حقوق حق مؤلف، بستن قراردادها بین کتابخانهها با ناشران، کارگزاران و کتابخانه عضو ائتلاف دارد. سیفی[19] (2011) در بررسی فرایند دیجیتالسازی و حفاظت دیجیتال نسخ خطی در 15 کتابخانه دیجیتالی منتخب ایران و هند، فقدان کارکنان متخصص را از جمله علتهای بروز مشکلات بر مجموعهگستری کتابخانههای دیجیتالی تشخیص داد.
دالبلو[20] (2008 و 2009) با بررسی برنامههای پنج کتابخانه ملی در اروپا[21] و بر اساس مصاحبه با سیاستگذاران و توسعهدهندگان این کتابخانههای دیجیتالی، شیوههای مورد استفاده در طول اولین موج توسعه، (بین 1998 و 2002) را مورد بررسی قرار داد و با تجزیه و تحلیل مدلهای متمایز توسعه، مجموعهای از رویکردهای سازنده را که منجر به نوآوری در کتابخانههای دیجیتالی میگردد را ارائه کرد.
در پژوهشهای داخلی در زمینه امکانسنجی ایجاد کتابخانه دیجیتالی یافتههای حیدرتأمینی (1389) و ضیایی و سید کابلی (1393) نشان داد اصلیترین مانع در راهاندازی کتابخانه دیجیتالی در کشور فقدان نیروی انسانی متخصص در این حوزه است و بر اساس یافتههای سهیلی و خلیلی (1387) مشخص شد ایران معاهده حقمؤلف را نپذیرفته است و کتابخانههای دیجیتالی ایران جهت حفظ حقوق مادی و معنوی خود در فضای مجازی بیش از پیش به یک حقوقدان در زمینههای مجموعه گستری نیاز دارند. در این میان پژوهش رادفر (1390) و آقابابائی (1392) نشان داد وجود کارکنان متخصص در زمینه فراهمآوری مجموعه دیجیتال تأثیرگذارترین شاخص جهت توسعه مجموعه در کتابخانههای دیجیتالی ایران است؛ اما مبتنی بر یافتههای نوروزی، غلامی و جعفری فر (1396) از بین شیوههای مجموعهگستری، کتابخانههای دیجیتالی ایرانی بهای زیادی به استفاده از منابع رایگان وبی نمیدهند. در حوزه خدمات نیز، بررسی پیشینههای پژوهش نشان داد بهکارگیری سیستم جستجوی واحد در میان سیستمهای اطلاعاتی مختلف کتابخانه و ارائه خدمات جستجو به شیوههای مختلف، جزء مؤثرترین مؤلفهها در توسعه موفق این محور است و ارائه خدمات مرجع از راه دور ضرورت اجتنابناپذیر کتابخانههای دیجیتالی است و بیتوجهی به آن تأثیرات منفی بر ارائه خدمات مرجع دیجیتالی خواهد داشت و این درحالی است که کتابخانههای دیجیتالی ایران اهمیتی به ارائه این نوع خدمت در کتابخانه دیجیتالی خود نمیدهند (نوروزی، غلامی و جعفری فر،1396؛ بلاغی اینالو، 1391). در بخش توسعه فناوری، یافتههای مطلبی و همکاران (1386) نشان داد که اقدامات حفاظتی از جمله در نظر گرفتن نسخه پشتیبان از سایت کتابخانه دیجیتالی و در نظر گرفتن استاندارد برای حفاظت و نگهداری اطلاعات (مانند مدل او. ای. آی. اس. برای مخازن باز) جزء شاخصهای پر اهمیت هستند.
همچنین در ادامه برای اختصار برخی آثار مرتبط با توسعه کتابخانههای دیجیتالی در جدول 1 ارائه شدهاند.
جدول 1. پژوهشهای مرتبط با توسعه کتابخانههای دیجیتالی
نتایج |
عنوان پژوهش |
سال |
محقق |
کتابداران دیجیتال باید دانش لازم در زمینه دیجیتال سازی، ایجاد و مدیریت فراداده، حفظ اطلاعات دیجیتال و مهارتهای کامپیوتری را دارا باشند |
مهارتهایی که کتابداران دیجیتال در عصر حاضر باید کسب کنند |
(2014) |
راجو[22] |
در روند توسعه منابع الکترونیکی، فرایند ارزیابی منابع، اثربخشی را بالا میبرد. |
«توسعه مجموعه منابع الکترونیکی: بررسی عملکردهای رایج در کتابخانههای دانشگاهی» |
(2009) |
فلاتلی[23] و پراک |
طرح آموزش کتابخانه دیجیتالی در زمینههای مهارت فهرست نویسی و نمایهسازی، ذخیرهسازی، توسعه مجموعه مبتنی بر نیازهای محیط کار واقعی از ضروریات است.
|
«شناسایی موارد لازم برای آموزش کتابداران دیجیتالی آینده: بررسی عملکرد در حال حاضر کتابخانههای تحقیقاتی ایالات متحده و ارائه الگوهای تأمین نیرو به صورت علمی» |
(2006) |
یانگوک و راسموسن[24] |
توجه به حفاظت از مجموعه و قوانین حامی حق مؤلف از ضروریات است. |
«آینده کتابخانه دیجیتالی» |
(2006) |
جوینت |
کمبود کتابدار آموزش دیده و عدم حمایت مدیران، موجب محدود شدن مجموعه گستری کتابخانه دیجیتالی است. |
«کاربرد اینترنت در توسعه مجموعه توسط کتابداران مدارس غیرانتفاعی در پسیفیک نورس وست» |
(2001) |
کلارک[25] |
حمایت مدیر، مؤثرترین عامل در توسعه کتابخانه دیجیتالی است. |
«شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر پیاده سازی سیستمهای اطلاعات سلامت در ایران» |
(1390) |
یزدانی |
تعیین فاکتورهایی مدنظر در خط مشی مدیریت توسعه منابع الکترونیکی کتابخانههای مرکزی دانشگاههای دولتی ایران |
«ارائه الگوی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانههای مرکزی دانشگاههای دولتی ایران» |
(1389) |
زارعفراشبندی |
نبود خط مشی برای توسعه مجموعه الکترونیکی در تمامی کتابخانهای دانشگاهی ایران |
«بررسی وضعیت خط مشیهای مجموعهگستری کتابخانههای مرکزی دانشگاههای تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» |
(1386) |
کوهی رستمی |
وجود نارساییهای قوانین حامی حقوق مالکیت فکری در کتابخانههای دیجیتالی کشور |
«بررسی نارساییهای قوانین حامی حقوق مالکیت فکری در ایران جهت استفاده در کتابخانههای دیجیتالی کشور» |
(1385) |
کاراندیش |
با نگاهی به پیشینههای ارائه شده میتوان گفت، پژوهشهایی که تاکنون در زمینه توسعه کتابخانه دیجیتالی صورت گرفته است از جامعیت کافی برخوردار نبوده و در بیشتر موارد تنها به یک بعد از چهارگانه مورد توجه در این پژوهش تأکید داشتهاند (برخی به خدمات، برخی به مجموعه، برخی به نیروی انسانی و برخی دیگر به حوزه فناوری). ضمن این که در اغلب تحقیقات، جامعه مورد پژوهش کتابداران بودهاند. از اینرو، پژوهش حاضر با دیدی جامعتر نسبت به تحقیقات پیشین درصدد است تا با بررسی دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور گامی در جهت کمک به توسعه و پیشبرد کتابخانههای دیجیتالی ایران بردارد.
پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که به شیوه پیمایشی - توصیفی انجام شده است. جهت شناسایی و اولویتبندی شاخصهای توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران و برای جامعنگری از 15 نفر از متخصصان کتابخانه دیجیتالی کشور در طیفهای مختلف، اما مرتبط با بحث کتابخانههای دیجیتالی در سه بخش (شامل 6 نفر از اعضای هیئت علمی دارای سابقه آموزش و پژوهش در حوزه کتابخانه دیجیتالی؛ 4 نفر از مدیران ارشد شرکتهای نرمافزاری دارای سابقه فعالیت در زمینه تولید نرمافزارهای کتابخانههای دیجیتالی؛ و 5 نفر از مدیران کتابخانهها که به طور مستقیم و مؤثر در ایجاد و توسعه کتابخانه دیجیتالی حضور فعال داشتند) به عنوان جامعه آماری دعوت به همکاری شد. در این رابطه رجوع به آثار و منابع تولید شده از جمله شیخ شعاعی و همکاران (1392) و رمضانی و علیپورحافظی (1392) و کسب نظرات افراد مطلع یاریگر تیم پژوهش در انتخاب جامعه آماری بود. ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه پژوهشگر ساخته بود و کلیه راهکارهای احتمالی برای توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی مبتنی بر 4 شاخص اصلی توسعه که در چارچوب تعریف فدراسیون جهانی کتابخانه دیجیتالی ارائه گردیده است، دستهبندی شدند. بر اساس مطالعه متون، کلیه شاخصهای احتمالی مبتنی بر پرسشهای اساسی پژوهش دستهبندی و ارائه گردید. عبارتها بر اساس مقیاس لیکرت تنظیم شدند. به منظور تأیید روایی صوری پرسشنامه از نظرات 6 نفر از پیشگامان ایرانی حوزه کتابخانه دیجیتالی[26] استفاده شد و نقطه نظرات آنها در پرسشنامه نهایی اعمال گردید. سپس از صاحبنظران خواسته شد، میزان مؤثر بودن هر یک از عبارتها را در توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی ایران در چارچوب گزینههای اصلاً یا بسیارکم، کم، متوسط، زیاد، بسیار زیاد اعلام دارند. در مقیاس به کار گرفته شده گزینهها به ترتیب نمایانگر 1، 2، 3، 4، 5 بودند. با توجه به ارزش مکانی هر گزینه و فراوانی مشاهده شده، رتبه لیکرت آن تعیین گردید. بنابراین اگر رتبه لیکرت هر یک از عبارتها یا پرسشها 5/2 به بالا یعنی متوسط، زیاد، بسیار زیاد بود. یعنی آن عبارت یا پرسش (عامل) از نظر پاسخگویان جزء شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانه دیجیتالی است و اختصاص رتبههای 5/2 و کمتر از آن به یک عبارت یا پرسش (عامل) مبین آن است که از نظر پاسخگویان آن شاخص در توسعه کتابخانه دیجیتالی مؤثر نیست. در بین شاخصهایی که مؤثر شناخته شدند، هرچه رتبه اختصاص داده شده به هر شاخص به عدد 5 نزدیکتر بود نشان از اهمیت بیشتر آن در مسیر طراحی و توسعه کتابخانه دیجیتالی داشت؛ اما هر چه این رتبه به عدد 5/2 نزدیکتر بود از اولویت کمتری برخوردار بود. کلیه شاخصهای شناسایی شده بر این اساس رتبهبندی شدند. پایایی پرسشنامه برحسب ضریب آلفا کرونباخ 96/0 محاسبه شد که بیانگر وجود پایایی قوی بین عناصر موجود در پرسشنامه است. به منظور آزمون فرضیه پژوهش از آزمون مجذورکا[27] استفاده شد.
در این قسمت به چهار سؤال پژوهش پاسخ داده خواهد شد:
پرسش اول. شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه نیروی انسانی کدام است؟
در جدول 2 پاسخ به پرسش اول پژوهش آمده است.
جدول 2. شاخصهای مؤثر بر توسعه نیروی انسانی کتابخانههای دیجیتالی ایران (به ترتیب اهمیت)
بر اساس نتایج حاصل از جدول 2 از نظر جامعه آماری، تأثیرگذارترین شاخص توسعه در حوزه نیروی انسانی کتابخانههای دیجیتالی ایران، استفاده از متخصص علم اطلاعات (کتابداری) آشنا با کتابخانههای دیجیتالی (4.87 از 5 در طیف لیکرت) که از شاخصهای انسانی بهبود دهنده وضعیت خدماتدهی کتابخانههای دیجیتالی ایران است، کسب گردید. پایینترین رتبه (3.67 از 5 در طیف لیکرت) استفاده از حقوقدان (در زمینه حقوق حق مؤلف، بستن قرارداد بین کتابخانهها با ناشران، کارگزاران، کتابخانه عضو ائتلاف) که از شاخصهای انسانی مؤثر در توسعه مجموعه کتابخانههای دیجیتالی ایرانی است، اختصاص یافت.
پرسش دوم: شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه مجموعه کدام است؟
جهت تعیین شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه مجموعه، نظرات جامعه آماری در این بخش مورد پرسش قرار گرفت که نتایج آن در جدول 3 آورده شده است:
جدول3. شاخصهای مؤثر بر توسعه مجموعه کتابخانههای دیجیتالی ایران (به ترتیب اهمیت)
بر اساس نتایج حاصل از جدول 3 از نظر جامعه آماری، وجود کارکنان متخصص در زمینه فراهمآوری مجموعه دیجیتال (4.60 از 5 در طیف لیکرت) تأثیرگذارترین شاخص توسعه مجموعه در کتابخانههای دیجیتالی ایران است و پایینترین رتبه لیکرت در این بخش به داشتن معیار و قواعد مشخص برای استفاده از منابع رایگان وبی (از جمله پایگاههای رایگان مانند DOAJ) و داشتن برنامه مدون برای ذخیرهسازی و حفاظت از منابع دیجیتال با رتبه 4.13 از 5 در طیف لیکرت اختصاص یافت که نشانگر آن بود که از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی، این دو مؤلفه در مقایسه با ده مؤلفه دیگر در این بخش از اهمیت کمتری برخوردارند.
پرسش سوم: شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه خدمات کدام است؟
برای تعیین شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانه دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه خدمات، دیدگاه جامعه آماری در این حوزه مورد پرسش قرار گرفت که نتایج آن در جدول 4 آورده شده است.
جدول 4. شاخصهای مؤثر بر توسعه خدمات در کتابخانههای دیجیتالی ایران (به ترتیب اهمیت)
مبتنی بر نتایج حاصل از جدول 4 از نظر جامعه آماری، بهکارگیری سیستم جستجوی واحد در میان سیستمهای اطلاعاتی مختلف کتابخانه و ارائه خدمات جستجو به شیوههای مختلف)مانند ساده، پیشرفته و آزاد (بالاترین رتبه را کسب کرده است (4.5 از 5 در طیف لیکرت) در بخش خدمات مؤثرترین مؤلفهها در توسعه موفق این محور شناخته شدند. پایینترین رتبه لیکرت در این بخش (3.7 از 5 در طیف لیکرت) به ارائه تازهها و اخبار اختصاص یافت.
پرسش چهارم: شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه فناوری کدام است؟
شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران در زمینه فناوری بر اساس دیدگاه جامعه مورد مطالعه در جدول 5، آمده است.
جدول 5. شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران در زمینه فناوری (به ترتیب اهمیت)
بر اساس نتایج حاصل از جدول 5 در نظر گرفتن نسخه پشتیبان از سایت کتابخانه دیجیتالی با کسب بالاترین رتبه لیکرت (4.40 از 5 در طیف لیکرت) در رتبه اول و در نظر گرفتن استاندارد برای حفاظت و نگهداری اطلاعات (مانند مدل او. ای. آی .اس. برای مخازن باز) در جایگاه دوم با کسب رتبه 4.20 از 5 در طیف لیکرت جای گرفتند. پایینترین رتبه لیکرت به، بهکارگیری قوانین و مقررات ملی در حوزه فناوری کتابخانه دیجیتالی با کسب رتبه 3.40 از 5 در طیف لیکرت تعلق گرفت.
آزمون فرضیه پژوهش
تفاوت معنیداری بین دیدگاه صاحبنظران در زمینه اهمیت هر یک از شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی در این پژوهش وجود دارد.
برای آزمون فرضیه پژوهش از آماره آزمون مربع کا استفاده شد که نتایج در جدول 6 ارائه شده است.
جدول 6 . آزمون فرضیه پژوهش
بر اساس نتایج جدول 6 نتیجه آزمون مربع کا نشان میدهد صاحبنظران در زمینه میزان اهمیت هر یک از شاخصهای مؤثر در زمینههای نیروی انسانی، مجموعه، خدمات، فناوری بر توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی ایران با هم اختلاف نظر معنیداری دارند. بنابراین فرضیه پژوهش تأیید میشود.
برای تحقق اهداف توسعه در هر کشوری، ابتدا لازم است تا تحولات لازم در نظام اطلاعرسانی آن کشور صورت پذیرد. نظام اطلاعرسانی کشور، جهت همگامی با فناوری روز دنیا، نیازمند وجود کتابخانههای دیجیتالی است که به نحوی ساختاریافته و علمی توسعهیافته باشند. توجه به این مسئله در کتابخانههای ایران به عنوان پیشگامان حمایت از تولید علم و اطلاعات، در قیاس با سایر مراکز پژوهشی پر اهمیتتر به نظر میرسد. در حقیقت، توسعه کتابخانههای دیجیتالی تنها با تأمین زیرساختهای مناسب نرمافزاری و سختافزاری ممکن نیست؛ زیرا بهرهگیری از فناوری اطلاعات در کتابخانهها و ایجاد و توسعه کتابخانه دیجیتالی فرایند پیچیدهای است که عوامل به همپیوسته فنی و غیر فنی زیادی در آن دخیل هستند. تعادل میان عناصر این نظام و زیرسیستمهای آن، نیازمند مدیریتی کارآمد بر اساس شاخصهای توسعه این پدیده نوپا در چهار محور نیروی انسانی، مجموعه، خدمات و فناوری است. بر اساس نتایج حاصل از جدول 2 از نظر صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور، 15 مؤلفه ارائه شده در بعد نیروی انسانی بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران مؤثر هستند و میتوانند بهعنوان شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران در بعد نیروی انسانی معرفی گردند، چرا که تمامی مؤلفههای این بخش در پرسشنامه رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند. تأثیرگذارترین شاخص در حوزه نیروی انسانی کتابخانههای دیجیتالی ایران استفاده از متخصص علم اطلاعات آشنا با کتابخانههای دیجیتالی (4.87 از 5 در طیف لیکرت) شناخته شد. این درحالی است که یافتههای حیدرتأمینی (1389) و ضیایی و سید کابلی (1393) اصلیترین مانع در راهاندازی کتابخانه دیجیتالی در کشور فقدان نیروی انسانی متخصص در این حوزه تشخیص داده شد. بنابراین، این نتیجه حاصل میگردد که جامعه پژوهش بر این چالش واقف هستند و در بخش توسعه نیروی انسانی توجه و تأکید بر آن را همسو با نتایج پژوهش سالدر (2015) مهمترین شاخص میدانند در این میان پایینترین رتبه (3.67 از 5 در طیف لیکرت) به شاخص استفاده از حقوقدان (در زمینه حقوق حق مؤلف، بستن قراردادهای فی مابین کتابخانهها با ناشران، کارگزاران، کتابخانه عضو ائتلاف) در مسیر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران تعلق گرفت. درحالیکه یافتههای سهیلی و خلیلی (1387) نشان داد ایران معاهده حق مؤلف را نپذیرفته است و کتابخانههای دیجیتالی ایران جهت حفظ حقوق مادی و معنوی خود در فضای مجازی بیش از پیش به یک حقوقدان در زمینههای مجموعهگستری نیاز دارند.
بر اساس نتایج حاصل از جدول 3 با توجه به این که 12 مؤلفه مطرح شده در بخش توسعه مجموعه رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند، تمامی شاخصهای مطرح شده در پژوهش در زمینه مجموعه از نظر صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی ایران مؤثر شناخته شدند. از نظر جامعه آماری، وجود کارکنان متخصص در زمینه فراهمآوری مجموعه دیجیتال (60/4 از 5 در طیف لیکرت) تأثیرگذارترین شاخص توسعه مجموعه در کتابخانههای دیجیتالی ایران است و همسو با یافتههای رادفر (1390) و آقابابائی (1392) متذکر گردید که فقدان کارکنان متخصص در این بخش تأثیر منفی بر مجموعهگستری کتابخانههای دیجیتالی ایران خواهد داشت. پایینترین رتبه لیکرت در این بخش به داشتن معیار و قواعد مشخص برای استفاده از منابع رایگان وبی (از جمله پایگاههای رایگان مانند DOAJ) و داشتن برنامه مدون برای ذخیرهسازی و حفاظت از منابع دیجیتال با رتبه 13/4 از 5 در طیف لیکرت اختصاص یافت که نشانگر آن بود که از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی، این دو مؤلفه در مقایسه با ده مؤلفه دیگر در این بخش از اهمیت کمتری برخوردارند و یافتههای نوروزی، غلامی و جعفریفر (1396) مبنی بر اینکه از بین شیوههای مجموعهگستری کتابخانههای دیجیتالی ایرانی بهای زیادی به استفاده از منابع رایگان وبی نمیدهند را تأیید کرد و نشان داد توجه به این مسئله از اهمیت چندانی در کتابخانههای دیجیتالی ایران برخوردار نیست.
در حوزه شاخصهای توسعه خدمات مبتنی بر نتایج حاصل از جدول 4 از دید جامعه پژوهش بهکارگیری تمامی 18 نوع خدمت معرفی شده در پژوهش در مسیر توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی ایران ضروری شناخته شد؛ چراکه تمامی شاخصهای ارائه شده از سوی صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند. از نظر جامعه آماری، بهکارگیری سیستم جستجوی واحد در میان سیستمهای اطلاعاتی مختلف کتابخانه و ارائه خدمات جستجو به شیوههای مختلف) مانند ساده، پیشرفته و آزاد (بالاترین رتبه را کسب کرده است (5/4 از 5 در طیف لیکرت) و در بخش خدمات مؤثرترین مؤلفهها در توسعه موفق این محور شناخته شدند. ارائه خدمات مرجع از راه دور با کسب رتبه 3/4 از 5 در جایگاه دوم جای گرفت که نشاندهنده آن است که صاحبنظران به ارائه این نوع خدمات بسیار بها میدهند، این در حالی است که یافتههای نوروزی، غلامی و جعفریفر (1396) نشان داد کتابخانههای دیجیتالی ایران اهمیتی به ارائه این نوع خدمت در کتابخانه دیجیتالی خود نمیدهند. بنابراین، کتابخانههای دیجیتالی در ایران در این حوزه ضعیف عمل کردهاند. ارائه خدمات مورد نیاز از طریق نظرسنجی کاربران با کسب رتبه 2/4 از 5 در جایگاه سوم جای گرفت و همسو با یافتههای دوبروا، اودویر و فلیسیتی[37] (2012) نشان داد، ارائه خدمات کتابخانههای دیجیتالی باید بر اساس نیازهای کاربران باشد و در توسعه خدمات کتابخانه دیجیتالی مشاوره با کاربران از الزامات است. پایینترین رتبه لیکرت در این بخش (7/3 از 5 در طیف لیکرت) به ارائه تازهها و اخبار اختصاص یافت. این در حالی است که ارائه این نوع خدمت در بخش آگاهیرسانی جاری خدمات مرجع دیجیتالی مبتنی بر یافتههای بلاغی اینالو (1391) ضرورت اجتنابناپذیر کتابخانههای دیجیتالی است و بیتوجهی به آن تأثیرات منفی بر ارائه خدمات مرجع دیجیتالی خواهد داشت.
جهت شناسایی شاخصهای مؤثر بر توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران از بُعد بهره گیری از فناوری 19 مؤلفه پژوهش، مورد نظرسنجی جامعه پژوهش قرار گرفت که تمامی آنها پس از تحلیل آماری نتایج حاصل از جدول 5 رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند که نشانگر آن بود از دید صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور تمامی آنها در توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی ایران در بخش فناوری مؤثر هستند. در این میان در نظر گرفتن نسخه پشتیبان از سایت کتابخانه دیجیتالی با کسب بالاترین رتبه لیکرت (4.40 از 5 در طیف لیکرت) رتبه اول را کسب کرد و این شاخص به عنوان راهکارهای کلیدی در این زمینه شناخته شد. در نظر گرفتن استاندارد برای حفاظت و نگهداری اطلاعات (مانند مدل او. ای. آی. اس. برای مخازن باز) در جایگاه دوم با کسب رتبه 2/4 از 5 در طیف لیکرت جای گرفت و همسو با یافتههای و بیلی[38] (2017) و جنگ، هی و چای[39] (2017) نشان داد، توجه به مباحث حفاظت شیء رقمی در کتابخانههای دیجیتالی بسیار پراهمیت بوده و بهرهگیری از الگوی اطلاعاتی او. ای. آی. اس. شروع مناسبی برای اهداف حفاظتی کتابخانههای دیجیتالی ایران است. پایینترین رتبه لیکرت به، بهکارگیری قوانین و مقررات ملی در حوزه فناوری کتابخانه دیجیتالی با کسب رتبه 40/3 از 5 در طیف لیکرت تعلق گرفت که نشان از بیاطلاعی جامعه پژوهش در این زمینه داد. تجربه کشور چین نشان داده است که انجام اقدامات حمایتی از سوی دولت میتواند مشکلات زیادی را در سطح ملی حل نماید (2016). در پایان باید اشاره کرد که نتیجه آزمون مربع کا نشان داد صاحبنظران در زمینه اولویت بهکارگیری هر یک از شاخصهای شناسایی شده در زمینه توسعه موفق هر چهار بعد مورد مطالعه در این مقاله (نیروی انسانی، مجموعه، خدمات، فناوری) با هم اختلاف نظر دارند. از این رو به نظر میرسد، جامعه مورد مطالعه دیدگاههای متفاوتی در خصوص توسعه کتابخانه دیجیتالی در ایران با هم داشته باشند. وجود دیدگاههای متفاوت نشانگر آن است که بین دو طیف مختلف جامعه پژوهش یعنی تولیدکنندگان نرمافزارهای کتابخانه دیجیتالی و جامعه استفادهکننده (مدیران کتابخانههای دیجیتالی و اساتید این حوزه) رابطه تنگاتنگی جهت هماهنگ شدن اهداف و برنامههای این گروهها با هم وجود ندارد.
بنابراین با توجه به یافتههای پژوهش حاضر، پیشنهادهایی به شرح زیر برای توسعه کتابخانههای دیجیتالی ایران ارائه میگردد:
- شرکتهای تولیدکننده نرمافزاری، برای طراحی و توسعه نرمافزار از نظرات مدیران کتابخانه و اساتید اهل فن بهرهگیرند تا مطابق با نیازهای مشتریان نرمافزارهای کتابخانه دیجیتالی در کشور ارتقاء یابد.
- صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور، استفاده از متخصص علم اطلاعات آشنا با کتابخانههای دیجیتالی را پر اهمیت میدانند و بهکارگیری این افراد را جهت توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی ایران ضروری دانستهاند. این در حالی است که پیشینه پژوهش نشان داد اصلیترین مانع در راهاندازی کتابخانه دیجیتالی در کشور فقدان نیروی انسانی متخصص است. بنابراین، بهکارگیری کارشناسان فنی میتواند در بهبود وضعیت کتابخانههای دیجیتالی ایران و توسعه موفق آنها مؤثر واقع شود. حتی اگر به جای استخدام دائمی بشود به صورت پاره وقت و ساعتی از این نیروها در کنار نیروهای ثابت بهره برد.
- کتابخانه دیجیتالی موفق است که بتواند خود را با تحولات فناوری همگامسازی کند، از دیدگاه صاحبنظران حوزه داشتن برنامه مدون برای توسعه کمی و کیفی نیروی انسانی تأثیر مثبتی را بر توسعه موفق کتابخانههای دیجیتالی ایران خواهد داشت. تدوین خط مشی توسعه کتابخانه دیجیتالی و در نظر گرفتن تمامی شاخصهای شناسایی شده در این مقاله برای تمامی کتابخانههای دیجیتالی ایرانی توصیه میگردد.
- بهکارگیری مجموعهساز متخصص دیجیتالی، داشتن خط مشی مدون برای مجموعهسازی و ارزیابی دورهای مجموعه از نظر دامنه، اعتبار، صحت، کامل بودن، روزآمدی در بخش مجموعه گستری کتابخانههای دیجیتالی ایران راهکار مؤثری است که مانع از بروز بسیاری از مشکلات و چالشها در مسیر توسعه مجموعه آنها میگردد.
- از دیدگاه جامعه پژوهش، استفاده از استانداردهای کتابخانهای به روز دنیا برای مبادله اطلاعات بینکتابخانهای و سازماندهی منابع در کتابخانههای دیجیتالی و عضویت در کنسرسیومهای تأمین محتوا در کشور برای کتابخانههای دیجیتالی ایران از جمله عوامل کلیدی است که ضمن صرفهجویی در هزینهها موجب بهبود عملکرد کتابخانههای دیجیتالی ایران در مباحث مجموعهگستری میگردند.
- ارائه خدمات مرجع از راه دور مورد تأکید جامعه پژوهش بود. با توجه به آن که ارائه این نوع خدمات نقش بسزایی در پیشبرد اهداف کتابخانههای دیجیتالی ایران دارد. پیشنهاد میگردد در برنامهریزیهای آتی از این نوع خدمات بهرهگیری بیشتری صورت گیرد. همچنین فکر استفاده از نرم افزار کتابخانه دیجیتالی در بسترهای دیگر از جمله تلفنهای همراه بیشتر مورد توجه قرار گیرد. از دیگر موارد مهم در این زمینه بهرهگیری از شبکههای اجتماعی برای بازاریابی اطلاعات است که میتواند کاربران بیشتری را به خود جذب کند.
[1]. Shiri
[2]. Druin
[3]. Nicholson
[4]. Witten
[5]. Joint
[6]. Ke and Hwang
[7]. Jin
[8]. Sharma and Vishwanathan
[9]. Krichel and Bakkalbasi
[10]. Wellstead
[11]. Zhou
[12]. Digital Library Federation (DLF)
[13]. این تعریف حاصل بررسیهای صورت گرفته از جامعه علم اطلاعات است و برای ایجاد وحد رویه، براساس دیدگاه 156 عضو این فدراسیون تدوین شده است و در آن «کتابخانههای دیجیتالی را سازمانهایی معرفی کرد که در آن کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی و کمک برای دسترسی به منابع اطلاعاتی میپردازند و در آن فرآیند تفسیر، توزیع، حفاظت از یکپارچگی اطلاعات دیجیتالی و نیز اطمینان از وجود مجموعهای از آثار دیجیتالی در مدت زمان طولانی مورد توجه قرار میگیرد تا از این طریق بتوان اطلاعات دیجیتال را به سرعت و به طور اقتصادی برای استفاده جامعهای خاص یا مجموعهای از جوامع در دسترس قرار داد.»
[14]. Digital Library Federation (DLF)
[15] . Google Scholar
[16] . Emerald, Science Direct, Wiley, Sage Pub, Springer, Proquest
[17]. Khan and Bhatti
[18]. Sadler
[19]. Seifi
[20]. Dalbello
[21]. Biblioteca nacional de Portugal, Bibliothe`que nationale de France, Die Deutsche Bibliothek, the National Library of Scotland, and the British Library
[22]. Raju
[23]. Flatley and Prock
[24] .Youngok and Rasmussen
[25]. Clark
[26]. در گزینش این افراد داشتن سابقه پژوهش در حوزه کتابخانه دیجیتالی و عضویت در گروههای هیئت علمی و یا تیمهای تحقیق و توسعه شرکتهای نرمافزاری مربوطه جزء ویژگیهای اصلی بود.
[27]. Chi- square
[28] . HTML: Hyper Text Mark–up Language
[29] . PDF: Portable Document Format
[30] . XML: e Xtensible Mark-up Language
[31]. MARC: Machine readable catalog
[32]. OAIS: Open Archival Information System
[33]. Fire Wall
[34]. LAN & WAN
[35]. VPN
[36]. OCR (Optical Character Recognition)
[37]. Dobreva; O'Dwyer; Feliciati
[38] . Bailey
[39]. Jeng, He & Chi