مصداق یابی الگوهای تذهیب دوره ایلخانی در نسخ قرآنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مربی، گروه هنر، دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

چکیده

هدف پژوهش: نظر بر این که قرآن‌های دوره ایلخانی در مراکز هنری مختلف تهیه شده‌اند، هدف از این پژوهش بررسی ویژگی‌های تذهیب در مراکز هنری این دوره و مصداق‌یابی الگوها و عناصر مشابه یا نوآورانه در نسخ است.
روش تحقیق: روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی و تطبیقی است. در این پژوهش قرآن‌های تذهیب شده در دوره ایلخانی در سه مرکز هنری آن زمان؛ بغداد، موصل و همدان؛ تبریز و مراغه؛ و نسخ محلی شیراز مورد مطالعه قرار گرفتند. چهار فاکتور نقوش تزئینی (پس زمینه خوشنویسی‌ها)، قالب سرسوره، ترنج‌ها (متصل و منفصل) و علامات درون متنی و مصداق‌یابی با هم تطبیق داده شدند.
یافته‌ها: برخی عناصر مکتب سلجوقی مانند هشت وجهی‌ها، ترنج‌های کنار صفحات، استفاده از دوایر برای به دست آوردن قالب‌های تزئینی در دوره ایلخانی هم کاربرد داشته است. گره‌سازی یا نقش در هم تنیده، در آخرین آثار سلجوقی پدید آمده و تبدیل به عنصر پرکاربرد در دوره ایلخانی شده است. بر اساس کاربرد عناصر و قالب‌های هندسی و غیرهندسی، تذهیب قرآن‌های ایلخانی در سه گروه  عمده با وجود این که در یک دوره تهیه شده‌اند گونه‌های متفاوتی به عنوان وجه ممیزه نشان می‌دهند.
نتیجه‌گیری: کاربرد گره‌های هندسی هشت، شانزده و دوازده پر تا پایان دوره ایلخانی در نسخ بغداد رو به کاهش رفته و محدود شدند. عناصر جدید پدید آمده در قرآن‌های تبریز و مراغه به صورت نقوش گیاهی، صفحه مستقل برای شمسه، تاج بالای کتیبه، ارزش رنگی لاجوردی و طلایی در اوایل قرن هشتم کم‌کم جایگزین الگوهای پیشین شده و در میان مُذهّبان رواج یافته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Examples of Ilkhanid Period Gilding Patterns in Quranic Versions

نویسنده [English]

  • Solmaz Amirrashed
Instructor, Department of Art, Humanities Faculty, University of Mohaghegh Ardabili, Ardebil, Iran.
چکیده [English]

Objective: Considering that the Qurans of the Ilkhanid period have been prepared in different art centers, the purpose of this research is to do a comparative study of the characteristics of each group and to determine new patterns of illumination in the Ilkhanid School.
Methodology: The research method in this article is descriptive-analytical and comparative. In this research, gilded Qurans during the Ilkhanid period in three art centers of that time; Baghdad, Mosul, and Hamadan; Tabriz and Maragheh; and the local versions of Shiraz were studied. Four factors of decorative motifs (calligraphy background), Sar soura format, trances (connected and disconnected), and in-text signs were exemplified and compared.
Findings: Some elements of the Seljuk school, such as octahedrons, fringes on the sides of the pages, and the use of circles to obtain decorative patterns were also used in the Ilkhanid period. Knotting or interweaving patterns appeared in the last Seljuk works and became a widely used element in the Ilkhanid period. Based on the use of geometric and non-geometric elements and forms, the gilding of Ilkhani Qurans in three main groups, despite being prepared in the same period, showed different types as distinctive features.
Conclusion: The works prepared in different cities show differences, but in general, each of the examined Qurans was prepared in its way based on the book layout principles of the Ilkhanid period. Some elements such as geometric motifs show great progress compared to the Seljuk period, especially in the group of Qurans prepared in Baghdad, Mosul, and Hamadan, and the sample presented with the date 736 (image 20) shows that probably until the end of the Ilkhanid period, gilding with geometric motifs was combined. It has continued with plant motifs in this group. In the works of the northwest, this stage has been completed earlier with the use of plant motifs. In most of the Qurans of the order of Uljaito, which were prepared in Baghdad and Mosul, the background of calligraphy is simple and without decoration, instead, the signs, trances, and inscriptions were made very exquisitely. There is no independent page for the sun in this group; According to Blair's research, this element first appeared in Tabriz and Maragheh Quranic manuscript groups. In the comparison made by Khoddam about the 5-verse toranjs, connected or disconnected toranjs, this element is often seen in Baghdad and Mosul versions along with geometrical, Khata'i, and Islamic elements inside the cedar-like frame. But in Tabriz and Maragheh khatai flower editions, it is also used independently of the circle or cedar frame. According to the research of Khoddam, there were delicate shortfalls around the azure-colored sign from the Seljuq period, and in the Ilkhanid period, changes that radiated with shortfalls (like Shamseh) are seen in the Korans of Tabriz, Maragheh, and three cases in Baghdad. Snak arabesque and inaceolate leaf motifs was introduced as a new element in the gilding of Ilkhanid period. This research also shows that these two roles are abundantly used in the works of all three groups.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Manuscripts
  • Quranic gilding
  • Qurans of Ilkhanid period

مراجع

آستان قدس رضوی، گنجینه قرآن (1391). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، منتخب قرآن‌های نفیس از آغاز تا سده نهم هجری قمری، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
آژند، یعقوب (1393). هفت اصل تزئینی هنر ایران، تهران: پیکره.
ابراهیمیان، محبوبه (1394). بررسی ساختار هندسی نقوش تذهیب در ده نسخه از قرآن‌های دوره ایلخانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر، تهران.
ارفع، سما (1396).‌ تحلیل ساختاری و تطبیق نشان‌های قرآنی دور دوره سلجوقی و ایلخانی موجود در گنجینه اسلامی موره ملی ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سوره، دانشکده هنر، تهران.
القاشانی، عبدالله بن علی (1348). تاریخ اولجایتو. به اهتمام مهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
امیرراشد، سولماز (1400). مدیریت هنری و کتابخانه‌های دوره ایلخانی. کتابداری و اطلاع رسانی، 24(2)، 222- 249.
پوپ، آرثر آبهام؛ اکرمن، فیلیس (1390)، سیری در هنر ایران. مترجم: نجف دریابندی و دیگران. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
بلر، شیلا؛ بلوم، جاناتان (1394). هنر و معماری اسلامی (2). (ترجمه: یعقوب آژند). تهران: سمت.
بیران، میکال (1394). چنگیزخان، سازندگان جهان ایرانی- اسلامی. (ترجمه: مانی صالحی علامه). تهران: نشر نامک.
پوپ، آرتور اپهام (1389). سیر و صور نقاشی ایران. (ترجمه: یعقوب آژند). چاپ سوم، تهران: انتشارات مولی.
جیمز، دیوید؛ خلیلی، ناصر (1380). کارهای استادانه: قرآن نویسی تا قرن هشتم هجری قمری. ج 2، تهران: نشر کارنگ.
خدام محمدی، مریم؛ مراثی، محسن (1394). بررسی طرح و تزئین در نشانه‌های پنج آیه در قرآن‌های سده اول تا نهم هجری قمری ایران. نشریه نگره، 33، 5- 19.
رشیدالدین، فضل الله (1350). وقفنامه ربع رشیدی. به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار و همکاری عبدالعلی کارنگ، چاپ اول، تهران: چاپخانه بیست و پنجم شهریور.
رشیدالدین، فضل الله (1373). جامع التواریخ، ج 1 و 2. به تصحیح و تحشیه محمد روشن، مصطفی موسوی، چاپ اول، تهران: نشر البرز.
رشیدالدین، فضل الله (1358). سوانح الافکا. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد‏.
رجبی، عصمت (1393). بررسی آرایه های تزئینی (جدول کشی و گره‌سازی) در قرآن‌های نفیس عهد ایلخانی کتابخانه آستان قدس رضوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز.
دیماند، موریس اسون (1383). راهنمای صنایع اسلامی. (ترجمه: عبدالله فریار). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
سودآور، ابوالعلاء (1380). هنر دربارهای ایران. (ترجمه: ناهید محمد شمیرانی). چاپ اول، تهران: کارنگ.
سید صدر، ابوالقاسم (1388). دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن. چاپ دوم، تهران: سیمای دانش.
شراتو، امبرتو؛ ارنست گروبه (1376). هنر ایلخانی و تیموری. (ترجمه: یعقوب آژند). تهران: انتشارات مولی.
صفوی، مهدیه سادات (1396). بررسی تطبیقی تذهیب قرآن‌های ایلخانی و ممالیک مصر با تأکید بر بستر ظهور و حضورشان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.
علی زاده، قربان (1381). هنر قرآن. چاپ: اول. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 
‌غیاثیان، محمد رضا (1392). مطالعه تطبیقی تذهیب قرآن‌های اولجایتو و تزئینات معماری ایلخانی. مطالعات هنر اسلامی، 18، 117-129.
مایل هروی، نجیب (1372). کتاب آرایی در تمدن اسلامی. چاپ اول، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
معتقدی، کیانوش (1393). جلوه‌ای از هنر کتاب‌آرایی عهد ایلخانی (مکتب سلطانیه). آستان هنر، (10)، 36-45.
منشی قمی، احمد بن حسین (1383). گلستان هنر. چاپ چهارم، تهران: منوچهری.
مجرد تاکستانی، اردشیر (1372). شیوه تذهیب. چاپ دوم. تهران: سروش.
معمارزاده، محمد؛ بهادر، یگانه (1387). استمرار هنر وسنت مانوی بر نگاره‌های مکتب اول تبریز. کتاب ماه هنر، مرداد، (119)، 38-45.
هوشیار، مهران؛ وحیده میرزاخانلو (1395). ویژگی‌های ساختاری تذهیب قرآن تاشی خاتون. نگره، (40)، 5-15.
References
Alghashni, A. (1970). Tarikh Oljaytu. Tehran: Bonghah Nashr va Terjome. (in Persian)
Alizadeh, G. (2002). The art of the Quran. First Edition. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.
Astan Quds Razavi (2012). The Treasure of the Quran. Artistic masterpieces in Astan Quds Razavi, selected exquisite Qurans from the beginning to the ninth century AH, Mashhad: Organization of Libraries, Museums and Documentation Center of Astan Quds Razavi. (in Persian)
Azhand, Y. (2014). Haft Asle Tazeini Honer Iran. Tehtan: Peikere. (in Persian)
Blair, S. (2015). The Ilkhanid Qurʾan: An Example from Maragha, Journal of Islamic Manuscripts 6, 174–195
Biran, M. (2007). Chinggis khan. (Translated by Mani Salehi Allameh). Tehran: Namek Publishing. (in Persian)
Dehghan Banadaki, M., & Sharifi Mehrjardi, A. A. (2017). A  Comparative Analysis of Decorative Motifs of Seyed Shams-o-oddin Tomb in Yazd and the Soltanieh Dome in Zanjan, Iran. International Journal of Applied Arts Studies, Aug – Sep 2017, 2(3), 57-70. 
Dimand, M. S. (1986). A handbook of Muhammadan art, Tehran: Ministry of Culture and Higher Education, Elmi ve Farhanghi.
George, A. (2009). Calligraphy, Colour and Light in the Blue Qur’an. Journal of Qur'anic Studies, 11(1), 75-125.
German research group (2010). Arbeitsstelle Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities, Akadem envorhaben Turfanforschung, Jägerstraße 22/23, 10117 Berlin, Germany, http://turfan.bbaw.de
Ghiaeian, M. R. (2013). A Comparative Study of the Gilding of the Oljaito Qurans and the Ornamental Architectural Decorations, Islamic Art Studies, 18, 117-129.
Houshiar, M., & Mirzakhanlou, V. (2016). The illumination of Tashi khatun’s Quran, Neghare, 11(40), 4-15.
James, D., & khalili, N. (2001). The master scribes collection of Islamic art. Tehran: Karang.‌ (in Persian)
‌Khodam Mohammadi, M., & Marathi, M. (2015). A Study of Design and Decoration in the Signs of Five Verses in the Qurans of the First to Ninth Centuries AH, Negreh Magazine, 33, 5-19.
Liebrenz, B. (2016). Troubled History of a Masterpiece, (Notes on the Creation and Peregrinations of Öljeytü’s Monumental Baghdad Qurʾān). Journal of Islamic Manuscripts, 7, 174–195, brill.com/jim
Mayel Heravi, N. (1993). Ketab Arayi in Islamc Civilization. Mashhad: Astane ghodsi Razavi. (in Persian)
Monshi ghomi, A. (2004). Gholestan Honer. Tehran: Manochehr. (in Persian).
Mojrad Takestani, A. (1993). How to illuminate. second edition. Tehran: Soroush.
Memarzadeh, M., & Bahador, Y. (2008). Continuation of Manichaean art and tradition on the paintings of the first school of Tabriz. Book of the Month of Art, August, 119, 38-45.
Ritter, M. (2006). Gold brokat Unter Den Mongolen Und Ilchanen: Ein Schlüsselwerk IRANISCHER Textilkunst Des 14. JHDTS. IN WIEN Gekürzter Text des Vortrages im Symposium, 800 Jahre Mongolisches Weltreich ,9. Juni 2006, Österreichische Akademie der Wissenschaften, Festsaal.
Rashid al-Din, F. (1972). Vaghf name Raba Rashidi. (by the efforts of Mojtaba Minavi and Iraj Afshar, and with the cooperation of Abdolali Karang). First Edition, Tehran: 25 Shahrivar. (in Persian)
 Rashid al-Din, F. (1993). Jami al-Tawarikh Volume I and II, edited by Mohammad Roshan, Mostafa Mousavi, First Edition, Tehran: Alborz Publishing. (in Persian)
Rajabi, E. (2015). Analysis of decorative motives in Ilkhanid quran manuscripts Art and Architecture in Astan Qods library, Islamic Azad university Central Tehran Branch, Thesis for receiving M.A degree.‌ (in Persian)
Pope, A. U. (2010). Survey of Persian Art. translated by Yaghoub Azhand, Tehran: Mola. (in Persian)
Pope, A. U., & Phyllis, A. (2009). Survey of Persian Art. Volume 5, Tehran: Elmi ve Farhanghi. (in Persian)
Soudavar, A. (2001). Art of courts of Iran, Translated by Nahid Mohammed Shhemirani, Tehran: Karengh. (in Persian)
Schimmel, A. (1992). Islamic Calligraphy. (with the assistance of Barbara Rivolta). The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 50(1), New York.
Serin, M. (2010). Islan sanatlari tarihi, Eskisehir, Anadolu universitesi yayini no: 2082.
Umberto, S. (1997). Encyclopedia of word Art. Translated by Yaghoub Azhand, Tehran: Mola. (in Persian)
منابع دیجیتال
https://www.ub.uni-leipzig.de:9000/54d8b146f3e91b134c000038/apps/552e95343402c8e71400009f/en.html
https://art.thewalters.org/detail/79957/initial-verses-of-chapter-2-of-the-quran/
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار