مقایسه جریان اطلاعات درون شهری و فراشهری به عنوان شاخص های توسعه یافتگی شهر جغتای

مقدمه

«حسن­زاده و فتّاحی» (1383) معتقدند «جریان اطلاعات فرایندی است که در طول آن، اطلاعات از یک منبعِ تولیدکننده به مصرف­­کننده منتقل می­شود. در این جریان، عوامل زیادی دخیل است و خود به اجزای مختلفی تقسیم می­شود. جریان اطلاعات می­تواند در طیف وسیع و یا محدودی شکل بگیرد.»

 در عصر حاضر که امکان دسترسی به اطلاعات در هر زمینه‌ای  به کمک شبکه­های ارتباطی و اطلاع­رسانی تسهیل شده است، نمی­توان با اتکا بر دانش موجود و داشته­های ذهنی، به‌درستی به انجام امور پرداخت (هیل[1]، 1381). استفاده از اطلاعات به عنوان یک منبع مهم و حیاتی در همة جنبه‌ها و در همة جوامع، به­­منظور بهبود کیفیّت زندگی ضروری شده است. اطلاعات همچنین نقش مهمی را در زمینه­های مختلف توسعه بازی می­کند و در روند توسعه و شرایط انسان معاصر، تا حدّ زیادی در دسترسی به اطلاعات دقیق، مرتبط، مناسب و به­­موقع بستگی دارد. طبق گفته­های صاحب­نظران مختلف (به­عنوان مثال: بل[2]، 1986؛ بون[3]،1992؛ کمبل[4]، 1994؛ نیل[5] و استروجز[6]، 1998) نبود اطلاعات، تأثیر منفی بر روند توسعه دارد (جمال­الدین و مزباح­الاسلام[7]، 2012).

اطلاعات به خودی خود ­ارزش چندانی ندارد و نمی­تواند مشکلات را حل کند بلکه فقط هنگامی که استفاده و به­طور مؤثر به­کار برده می­شود، دارای قدرت است (جمال­الدین و مزباح­الاسلام، 2012). در این چارچوب، ماهیت اطلاعات شبیه مواد معدنی است، لذا هنگامی که توسط جامعه یا کشوری تولید شد، باید در اختیار بخش­های مختلف جامعه قرار گیرد تا برای تأثیرگذاری مناسب بر امور دیگر، مورد بهره­برداری قرار گیرد (داورپناه و آرمیده، 1391).

برای آگاهی از کمّ و کیف استفاده از اطلاعات، شناسایی جریان اطلاعات (شیوه­های تولید، توزیع و دسترسی به اطلاعات) در جامعه و شهری که در آن زندگی می­کنیم، ضروری است. در یک نگاه کلی، در هر جامعه یا شهری دو نوع اطلاعات در جریان است. اطلاعاتی که در داخل شهر تولید، توزیع و کسب می­شود (اطلاعات درون­شهری) و اطلاعاتی که خارج از شهر تولید می­شود، انتقال می­یابد و در شهر به جریان می­افتد (اطلاعات برون‌شهری). در دورانی که ارتباطات انسانی تابع شرایط فیزیکی شهر بود، جریان اطلاعات در شهر متکی به ساختارهای فیزیکی بود. با رواج فنّاوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، ساختارهای فیزیکی در حال از دست دادن تسلط خود بر جریان اطلاعات در شهر هستند و ساختارهای شبکه­ای که از تواناییِ به جریان انداختن اطلاعات تولید شده در خارج از شهر برخوردارند، در حال دگرگونی فرهنگ­ها، ساختارهای محلی و تحولات اجتماعی ـ اقتصادی هستند. اگرچه جامعة اطلاعاتی هنوز در کلان‌شهرها نیز در حال نوپایی است، امّا هستند شهرهای کوچکی که به دلایل متفاوت (از جمله واقع شدن در فاصله‌های شهرهای بزرگ و پرتردد مانند شهرهای شمال ایران، وجود امکانات و تأسیساتی که افراد را از شهرهای دیگر به درون شهر می­آورد) در مسیر جامعة اطلاعاتی گام برداشته و جریان اطلاعات خارج از شهری را به درون شهر تسهیل کرده و این امر به نوبة خود بر جریان اطلاعات درون­زای شهری تأثیر گذاشته است. این­که جریان اطلاعات در یک شهر بیش­تر درون­زا یا برون­زا و یا ترکیبی از آن دوست، حاوی پیامی است که بر دانش ما از وضعیت حرکت شهر به سوی توسعة اجتماعی ـ اقتصادی شهر می­افزاید. از شواهد تجربی و بررسی­های به عمل آمده چنین برمی­آید که در شهر جغتای رفتارهای تولید، توزیع و کسب اطلاعات بیشتر سنّتی و مبتنی بر ارتباط­های بین فردی یا رو­در­رو است که به لحاظ استفاده نکردن از اطلاعات و دانش جهانی، مطلوب به نظر نمی‌رسد. یکی از پرسش‌هایی که در چارچوب فعالیت­های پژوهشی رشتة علم اطلاعات و دانش­شناسی می­تواند مطرح باشد، این است که آیا بخشی از دلایل این وضعیت نامناسب می­تواند به کمیّت و کیفیت کانال­ها و ابزارهایی که جریان­های اطلاعاتی درون­شهری و فراشهری به مدد آنها شکل می­گیرد، نسبت داده شود؟ در همین راستا، در این پژوهش به شناسایی منابع و کانال­های اطلاعاتی مؤثر در جریان اطلاعاتی شهر جغتای پرداخته می­شود تا مشخص شود در شهر جغتای کدام یک از دو گروه منابع و کانال­های اطلاعاتی (ارتباطات بین­فردی و ارتباطات غیرفردی) بر دیگری غلبه دارد.

اهمیّت و ضرورت پژوهش

نقش تعیین کننده فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی در توسعة انسانی و اقتصادی، هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای درحال توسعه را به سرمایه­گذاری­های کلان برای برپایی و بهره­گیری تدریجی از زیرساخت­های فنّاوری­های مدرن واداشته است. نمونة آشکار این نوع سرمایه­گذاری، جهت دادن به سرمایه­هایی است که دستیابی به چشم‌انداز بیست مسالة ایران را که هدف آن رسیدن به جایگاه اول تولید علم و فنّاوری و رشد اقتصادی در منطقه است، میسّر می­سازد. چون برای رسیدن به هر هدفی، ایجاد تغییرات در برنامه­ها، امکانات، فعالیّت­ها، ابزارها و ... در فاصله‌های معیّن زمانی ضروری است، تحقیقاتی از این نوع که میزان بهره­گیری از ابزارهای رسیدن به هدف را مشخص می­سازد، در تمام شهرهای ایران از جمله شهر جغتای، ضروری است.

هدف­های پژوهش

1. هدف اصلی

هدف این پژوهش تعیین نوع و سطح استفاده از فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی و جایگاه هر یک در شکل­دهی به جریان اطلاعات بین شهروندان جغتایی است تا به­عنوان شاخصه­هایی، روند از حرکت در مسیر توسعه­یافتگی این شهر را نشان داده شود. در این راستا، هم به مجاری سنّتی و هم به مجاری مبتنی بر فنّاوری­های اطلاعاتی ـ ارتباطی توجه خواهد شد.

2. هدف­های فرعی

1. تعیین پرکاربردترین منابع و کانال­های دسترسی به اطلاعات درون­شهری در محدودة شهر جغتای
2. تعیین پرکاربردترین منابع و کانال‌های دسترسی به اطلاعات فراشهری در محدودة شهر جغتای
3. تعیین تفاوت­ها یا مشابهت­های استفاده از فنّاوری­های اطلاعاتی ـ ارتباطی توسط هر یک از گروه­های درگیر در این تحقیق (کارمندان، کشاورزان، کسبه، دانشجویان).

فرضیه­های پژوهش

فرضیه‌های مورد نظر در این پژوهش عبارت‌اند از:

1. ارتباطات بین فردی، یک منبع و کانال مهم از جریان اطلاعاتِ درون­شهری در شهر جغتای است.
2. ارتباطات فردی بین جغتائیان و غیرجغتائیان که در شکل کسب اطلاعات از رسانه­ها و انواع فنّاوری­های اطلاعاتی حاصل می‌شود، دو منبع مهم از جریان اطلاعات برون‌شهری در شهر جغتای است.
3. در شهر جغتای، جریان اطلاعاتی درون­شهری (فرضیه اوّل) بر جریان اطلاعاتی فراشهری (فرضیه دوم) غلبه دارد.
4. کانال­های ارتباطی گروه­های مورد مطالعة این پژوهش (کارمند، کاسب، کشاورز، دانشجو) ناهمسانند.

پیشینة پژوهش

با جستجوی گسترده در منابع الکترونیکی و چاپی مشخص شد پژوهشی که دقیقاً دربر دارندة ویژگی­های پژوهش حاضر داشته باشد، انجام نشده است. ولی برخی از پژوهش­های انجام شده در این زمینه به لحاظ ماهیّت و محتوا می­توانند به­عنوان پیشینة پژوهش تلقی شوند.

«دو[8]، تین[9] و مای[10]» (2000) در پژوهش خود جریان اطلاعات در نظام ملی ترویج کشور ویتنام[11] را بررسی کرده‌اند. یافته­ها نشان داد منابع اصلی که اطلاعات از طریق آنها به کشاورزان منتقل می­شود، عبارتند از: کتاب­ها و مجله‌ها، دوره­های آموزشیِ نظری و عملی، جلسات سخنرانی حضوری. در این مقاله به مشکلات پیش روی جریان اطلاعات نیز اشاره شده است.

«لمتا[12]» (2001) با بررسی وضعیت جریان اطلاعات در نظام ملی ترویج ساموا[13] نشان داده است که جزوه‌های چاپی، برنامه­های رادیویی و تلویزیونی، به ترتیب اهمیّت از سوی کشاورزان به عنوان محمل­های اطلاعاتی مناسب شناسایی شده‌اند. کشاورزان ترجیح می­دهند بروشورها به زبان محلی آنها باشد.

«اینکانتو[14]» (2002) نیز در پژوهشی جریان اطلاعات در نظام  ترویج فیلیپین[15] را بررسی کرده است. تحلیل داده­های این پژوهش نشان داد نظام نامتمرکز ترویج کشاورزی فیلیپین، رادیو و تلویزیون، برگزاری سمینارهای محلی با حضور متخصصان فنّی و کشاورزان و همچنین بازدیدهای گروهی از مزارع موفق به عنوان ابزارهای جریان اطلاعات مورد استفاده قرار می­گیرند.

«هونگ­تان[16]» (2005) در پژوهشی به کاربرد فنّاوری اطلاعات و ارتباطات برای کسب و کار در مناطق روستایی ویتنام[17] پرداخته است. در انجام این پژوهش  داده­ها  از طریق پرسشنامه جمع‌آوری شد و بیش از 70  نفر شامل متخصصان فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، پژوهشگران، سیاست­گذاران، خدمات‌رسانان نرم­افزاری و سخت­افزاری و خانواده­های روستایی در آن شرکت کردند. یافته­های پژوهش نشان داد به­ کارگیری و توسعة فنّاوری اطلاعات و ارتباطات درکسب و کار روستائیان هنوز عقب مانده است و روستائیان نشان داده­اند که به معاملات و مبادلات رودررو بیشتر تمایل دارند ( به نقل از: حبیبی و لهسائی­زاده، 1388).

«جمال­الدین و مزباح­الاسلام» (2012) در پژوهش خود به شناسایی منابع و کانال‌های اطلاعاتی در مناطق روستایی بنگلادش[18] پرداخته و جریان اطلاعات و الگوهای دسترسی را در سطح روستای کوملا[19] و مناطق چیتاگونگ[20] مشخص کرده­اند. این مطالعه که با استفاده از مصاحبة ساختاریافته از طریق یک مطالعة آزمایشی، از20٪ از خانواده­های هر روستا انجام و اطلاعات با استفاده از مشاهدات شخصی و دیگر منابع ثانویه و همچنین روش­های آماری مناسب جمع­آوری شد. نتایج نشان داد ارتباط بین فردی میان اعضای یک سیستم اجتماعی روستایی، یک منبع و کانال مهمّ اطلاعات است.

مرتبط­ترین تحقیق خارجی در این حوزه را «جینگا[21]» (2012) در محدودة زمانی 1999 تا 2012 در «کنیا[22]» انجام داده است. وی با بررسی تأثیر ارتباطات بر روی رشد اقتصادی و توسعه، نشان داده است که بین فراوانی استفاده از امکانات ارتباط از راه دور و رشد اقتصادی و توسعه، رابطة مثبت وجود دارد.

«ازکیا، نوابخش و ایمانی» (1388) پژوهشی را با عنوان «عوامل مؤثر بر نشر فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی در روستای قرن آباد استان گلستان» انجام دادند. نتایج پژوهش آنان نشان داد بین ویژگی­های فنّاوری (مفید بودن، سهولت کاربرد و سازگاری) و پذیرش آن، ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین ارتباط تنگاتنگی بین ویژگی­های مربوط به پذیرندگان نوآوری (جنسیت، تحصیلات، نوع شغل، سن، عضویت در شبکه‌های محلی، جهان شهری بودن) و پذیرش فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی وجود دارد.

«حبیبی و لهسائی­زاده» (1388) در استان فارس پژوهشی را با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش و به­کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در روستاها» انجام دادند. در این پژوهش که به شیوة پیمایشی انجام شده، برای جمع­آوری داده­ها، از پرسشنامه استفاده شده است. نتایج به­دست آمده از این پژوهش عبارت است از: بین متغیرهای جنسیت، میزان درآمد روستائیان و نگرش آنان به مدیریت دفاتر با پذیرش و به­کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات رابطه‌ای معنادار وجود ندارد. در مقابل، بین متغیرهای سن، شغل، تحصیلات، آشنایی با زبان انگلیسی، دانش و آگاهی روستائیان، نگرش روستائیان به زیرساخت­ها و تجهیزات فراهم شده در دفاتر، نوع و نحوة ارائه خدمات در دفاتر، کنترل و نظارت، تبلیغات، وجود انگیزه برای به­کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش رایانه به روستائیان، میزان مهارت کارگزاران و دستورالعمل­ها و آیین‌نامه­های مربوط به دفاتر، نگرش روستائیان به اهداف دولت و سرمایه­گذاری و هزینه­های انجام شده در دفاتر، با پذیرش و به­کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

«حسن­زاده و محمد­خانی» (1389) نحوۀ جریان اطلاعات در پژوهشکده­های دانشگاه تربیت مدرس را از سه جنبة «گردآوری»، «تولید و ذخیره» و «اشاعه و انتشار» مطالعه کردند. آنها با استفاده از روش پیمایشی و پرسشنامة محقق ساخته، جریان اطلاعات را در یازده پژوهشکدة فعالِ دانشگاه تربیت مدرس بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که وضعیت جریان اطلاعات در پژوهشکده­ها به­ویژه در نحوة ارتباط با سازمان مادر و سازمان­های رقیب، مناسب نیست.

«حسن­زاده و صادق­زاده­وایقان» (1391) در پژوهشی به بررسیِ مقایسه­ایِ دروندادها و بروندادهای جریان اطلاعات در پژوهشکده­های آموزش عالی ایران پرداختند. آنها با استفاده از پرسشنامة محقق ساخته، از 200 مرکز تحقیقاتیِ وابسته به «وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری»، «وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» و «دانشگاه آزاد اسلامی» اطلاعات لازم را گردآوری کردند و به این نتیجه رسیدند که جریان اطلاعات در مرحلة درونداد از وضعیت مناسب­تری نسبت به مرحلة پردازش و برونداد برخوردار است.

«حکیمی» (1391) در پژوهشی با عنوان ارزیابی تأثیر شیوه­های انتقال یافته­های تحقیقاتی بر عملکرد محصول در بخش ترویج سازمان جهاد کشاورزی خوزستان، شیوه­های انتقال اطلاعات به کشاورزان (شیوه­های روز مزرعه، هفته انتقال یافته­ها، بازدید، کارگاه آموزشی، رسانة دیداری و شنیداری، رسانه نوشتاری) و تأثیر هر یک را بر افزایش تولید به روش تجربی بررسی کرده است. این پژوهش از این جهت به­عنوان پیش‌زمینه برای پژوهش پیشنهادی با اهمیّت است که بستر انتقال اطلاعات را روی افزایش محصول که مؤلفه­ای اقتصادی است، مورد توجه قرار داده است.

«رستمی» (1391) پژوهشی را با عنوان «نقش عوامل مؤثر بر پذیرش و به­کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در بین جوانان روستاهای اورامانات استان کرمانشاه» به شیوۀ توصیفی ـ پیمایشی انجام داد. او پس از انجام اصلاحات لازم بر  روی پرسشنامة «مصطفی ازکیا و همکاران» به جمع­آوری داده­ها از بین جوانان روستایی 35-15 سال پرداخت. نتایج این پژوهش وی نشان داد متغیرهای «مفید بودن»، «سهولت استفاده» و «نوع شغل» در میزان پذیرش آی­سی­تی تأثیر داشته و تغییر «میزان تحصیلات» در پذیرش آن تأثیر ندارد. همچنین، بین متغیرهای میزان آموزش، بهره­مندی از کانال­های ارتباطی و به­کارگیری آی­سی­تی، رابطه‌ای معنادار وجود داشته و بین متغیر پایگاه اقتصادی افراد و به­کارگیری آی­سی­تی، ارتباط معناداری حاصل نشد.

«خواجه­شاهکوهی» (1392) در پژوهشی به تحلیل نقش فنّاوری اطلاعات و ارتباطات بر کیفیت زندگی روستاهای قرن آباد (دارای مرکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات) و اصفهان­کلاته (فاقد مرکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات) شهر گرگان پرداخت. داده­ها با استفاده از پرسشنامة محقق‌ساخته، به صورت میدانی و با مراجعه به خانوارهای ساکن در روستاهای مورد مطالعه جمع­آوری شد. نتایج این پژوهش نشان داد ساکنان روستاهای دارای مرکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، نسبت به روستاهای فاقد این مرکز، از کیفیت زندگی بالاتری برخودارند.

مرور پیشینه­ها نشان می­دهد برای برقراری ارتباط، ترکیبی از محمل­های مختلف مانند کتاب، مجله، رادیو، تلویزیون، آموزش­های کلاسی و کارگاهی مورد استفاده قرار می­گیرد. در تمام مواردی که به آنها اشاره شد، نوعی ارتباط بین رواج استفاده از فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی و حرکت در مسیر رشد اقتصادی و توسعه، محسوس است.

اگرچه این موارد در این تحقیق نیز مورد توجه قرار می­گیرند، جریان اطلاعات درون‌شهری و برون‌شهری که در این پژوهش مورد توجه است، فراتر از این موارد خواهد بود و دیدی متفاوت از دیدگاه­های مطرح شده در نظر دارد. نکتة دیگری که از مرور نوشتار می­توان نتیجه گرفت، آن است که بیش­تر پژوهش­ها به روش پیمایشی انجام شده و داده­های مورد نیاز آن­ها با استفاده از پرسشنامه (در ایران) و مصاحبه (در خارج از ایران) گردآوری شده است.

روش­شناسی پژوهش

این پژوهش از نوع کاربردی است و به روش پیمایشی انجام شده است. جامعة آماری پژوهش شامل 8212 نفر است که همگی ساکن شهر جغتای هستند است. از این تعداد 900 نفر کارمند، 2500 نفر کشاورز، 388 نفر کاسب و 1017 نفر دانشجوی ساکن در شهر جغتای به­عنوان جامعة تحقیق شناسایی شدند[23]. برای جمع­آوری داده­ها از جامعة آماری مورد پژوهش، حجم نمونه­ای به تعداد 357 نفر با استفاده از جدول کرجسی و مورگان[24] انتخاب شد. بر این اساس، نسبت هر یک از جوامع چهارگانه (کارمند، کشاورز، کاسب، دانشجو) در نمونه به ترتیب برابر با 66، 185، 28 و 75 نفر است. روش نمونه­گیری، نمونه­گیری در دسترس است. در عین حال، روزها و ساعاتی که به هر یک از این گروه­ها مراجعه شد، به صورت تصادفی انتخاب گردید. برای جمع­آوری داده­ها از پرسشنامة محقق­ساخته استفاده شده که روایی آن توسط اعضای هیئت علمی رشتة علم اطلاعات و دانش­شناسی دانشگاه فردوسی مشهد تأئید شد و با محاسبة ضریب آلفای کرونباخ (902%) مشخص شد پرسشنامه از پایایی لازم برخوردار است. در نهایت، داده­های گردآوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل گردید.

یافته­های پژوهش

در جدول­های 1، 2، 3و 4 فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی­ها به ترتیب برحسب سن، جنسیت، وضعیت تأهل و میزان تحصیلات، نشان داده شده است.

جدول1. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سن

مطابق جدول1، مشاهده می­شود که بیشترین فراوانی مربوط به رده سنی 34-25 با 117 نفر معادل (7/37%) و کمترین فراوانی مربوط به ردة سنی 55 به بالاتر با 30 نفر معادل (7/9%) بوده است.

جدول2. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب جنسیت

مطابق جدول2 مشاهده می­شود که 248 نفر (80%) پاسخ­دهندگان مرد و 62 نفر (20%) آنها زن هستند.

جدول3. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب وضعیت تأهل

مطابق جدول3 مشاهده می­شود که 246 نفر (4/79%) پاسخ­دهندگان متأهل و 64 نفر (6/20%) آنها مجرد هستند.

جدول 4. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات

مطابق جدول4 مشاهده می­شود که بیشترین فراوانی مربوط به میزان تحصیلات افراد در سطح لیسانس و بالاتر با 122 نفر (4/39%) و کمترین فراوانی در سطح بی­سواد با 14 نفر (5/4%) بوده است.

در نمودارهای 1، 2، 3و4 وضعیت مالکیّت، دسترسی، میزان استفاده و سودمندی انواع منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی نشان داده شده است.

نمودار1.  مالکیّت نمونه مورد مطالعه در زمینة منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی

مطابق نمودار1 مشاهده می­شود که بیشتر افراد نمونة مورد مطالعه (1/97%) تلویزیون و تعداد کمی از آنان (2/4%) ماهواره در اختیار دارند.

نمودار 2. دسترسی نمونة مورد مطالعه به منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی

مطابق نمودار2 مشاهده می­شود که نمونة مورد مطالعه بیشترین میزان دسترسی را به «تلفن­ثابت» (4/77%) و کمترین میزان دسترسی را به «ماهواره» (6/10%) دارند.

نمودار 3. میزان استفاده از منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی توسط نمونة مورد مطالعه

مطابق نمودار3 مشاهده می­شود که بیشترین میزان استفادة نمونة مورد مطالعه از وسایل اطلاعاتی و ارتباطی برای کسب اطلاعات، مربوط به «تلویزیون» (با میانگین 64/2) و کمترین میزان استفاده از این وسایل، مربوط به «ماهواره» (با میانگین 15/0) است.

نمودار4. میزان سودمندی منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی از دیدگاه پاسخ‌گویان

مطابق جدول4-8 و نمودار4-11 مشاهده می­شود پاسخگویان بر این باورند که «اینترنت» (با میانگین 45/4) بیشترین و «ماهواره» (با میانگین 42/0) کمترین میزان سودمندی را از جهات مختلف (فردی، اجتماعی و اقتصادی) در زندگی فردی شهروندان جغتائی و یا توسعة شهر جغتای دارند.

فرضیه اول: ارتباطات بین­فردی یک منبع و کانال مهم از جریان اطلاعات درون‌شهری در شهر جغتای است.

در نمودار 5 نشان داده شده است که نمونة مورد مطالعه از کدام یک از انواع منابع وکانال‌های اطلاعاتی و ارتباطی برای به­دست آوردن اطلاعات مورد نیاز خود درباره شهرستان جغتای استفاده می‌کنند.

نمودار 5. میزان استفادة پاسخگویان از منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی برای دستیابی به اطلاعات درون­شهری

در نمودار6 دیدگاه نمونة مورد مطالعه دربارة میزان سودمندی منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی در دریافت اطلاعات درون­شهری نشان داده شده است.

نمودار 6. میزان سودمندی منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی در دریافت اطلاعات درون­شهری از نظر پاسخگویان

استفادة بیشتر از ابزار­های سنّتی در جریان اطلاعات درون­شهری در مقایسه با رسانه­های جدیدتر مانند شبکة استانی، روزنامه و سایت­های خبری، نشانگر حضور بیشتر رسانه­های سنّتی از جمله گفتگوی حضوری در جریان اطلاعات درون­شهری در جغتای است. به­طور خلاصه، این یافته­ها این فرضیّه را تأیید می­کنند که ارتباطات بین­فردی یک منبع و کانال مهم از جریان اطلاعات درون­شهری در شهر جغتای است که می­تواند دلایل مختلفی داشته باشد:

• دسترس­پذیربودن منابع و کانال فردی اطلاعات برای شهروندان جغتایی
• بی‌سوادی و یا کم­سوادی (سنّتی و فنّاورانه)
• محدودیت­ها یا ناتوانیِ برنامه­های رادیو و تلویزیون و روزنامه­ها در برآوردن نیازهای محلی
• نبود منابع محلی به مقدار کافی
• نبود نمایندگی فروش روزنامه، کتاب­فروشی و کتابخانه در سطح شهرستان
• دسترسی نداشتن به اینترنت و یا ضعف زیرساخت­های فیزیکی از جمله پایین بودن سرعت اینترنت.

فرضیه دوم: ارتباطات فردی بین جغتائیان و غیرجغتائیان که در شکل کسب اطلاعات از رسانه­ها و انواع فنّاوری­های اطلاعاتی حاصل می‌شود دو منبع مهم از جریان اطلاعات فراشهری در شهر جغتای است.

در نمودار7 نشان داده شده است که نمونة مورد مطالعه از کدام یک از انواع منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی برای دسترسی به اطلاعات در زمینه­های مختلف اقتصادی، سیاسی، بهداشتی و ... (فراشهری) استفاده می­کنند.

نمودار 7. میزان استفادة پاسخگویان از منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی برای دستیابی به  اطلاعات فرا­شهری

در نمودار 8 میزان سودمندی انواع منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی در افزایش دانش شخصی و جایگاه اقتصادی ـ اجتماعی نمونة مورد مطالعه دربارة موضوعات مختلف نشان داده شده است.

نمودار 8. میزان سودمندی منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی در دریافت اطلاعات فرا­شهری از نظر پاسخگویان

یافته­ها نشان می­دهد «تلویزیون» و «گفتگوی حضوری» و «اینترنت» به ترتیب سه منبع مهم برای دسترسی به اطلاعات در زمینه­های مختلف اقتصادی، سیاسی، بهداشتی و ... (فرا­شهری) است.

فرضیّه سوم: در شهر جغتای جریان اطلاعاتی درون­شهری (فرضیه 1) بر جریان اطلاعاتی برون‌شهری (فرضیه 2) غلبه دارد.

در دو جدول 5 و 6 میانگین استفاده و میانگین سودمندی ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطی درون­شهری و میانگین استفاده و میانگین سودمندی ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطی فراشهری در شهر جغتای ارائه شده است.

جدول 5.  میزان جریان اطلاعات درون‌شهری در شهر جغتای

داده‌های جدول5 نشان می‌دهد اطلاعات درون‌شهری بیشتر از طریق گفتگوی حضوری (با میانگین سودمندی84/2 و میانگین استفاده 16/6) در شهر جغتای جریان دارد. اطلاعیه‌ها، گفتگوی تلفنی و بلندگو در رده‌های بعدی قرار دارند و روزنامه‌ها و سایت‌های خبری کمترین نقش را در جریان اطلاعات درون‌شهری ایفا می‌کنند. از عوامل مهمی که باعث شده در شهر جغتای اطلاعات درون‌شهری بیشتر از طریق گفتگوی حضوری در شهر جریان یابد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دسترسی نداشتن به ابزارهای دیگر اطلاعاتی و ارتباطی
• کوچک بودن و محدود بودن جمعیّت منطقه که باعث شده بیشتر افراد یکدیگر را بشناسند.

جدول 6.  میزان جریان اطلاعات فراشهری در شهر جغتای

همچنین، داده‌های جدول6 نشان می‌دهد اطلاعات فراشهری بیشتر از طریق تلویزیون (با میانگین سودمندی91/2 و میانگین استفاده 15/8) در شهر جغتای جریان دارد. اینترنت و گفتگوی حضوری به ترتیب دو مؤلفة مهم دیگر در جریان اطلاعات فرا­شهری هستند و کتابخانه و ماهواره در آخرین رده قرار داشته و کمترین نقش را در این جریان دارند. چنان که مشاهده می­کنیم، گفتگوی حضوری هم در جریان اطلاعات درون­شهری و هم در جریان اطلاعات فراشهری، نقش مهمی را ایفا می­کند.

استفادة بیشتر همه گروه­های مورد مطالعه این تحقیق از تلویزیون در دراز مدت «نظریة کاشت» آرام آرام نگرش‌ها، اندیشه­ها و حتّی رفتارهای مشترکی را در ساکنان این شهر به وجود می­آورد. از دلایل این امر می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دسترسی راحت و آسان تمام اقشار جامعه به تلویزیون
• بی­سوادی یا کم­سواد بودن افراد منطقه و دارا بودن ویژگی دیداری و شنیداری در تلویزیون
• چند شغله بودن افراد که باعث شده زمان کافی برای استفاده از منابع دیگر نداشته باشند و هنگام استراحت خود از سیر عادت همه از این منبع اطلاعاتی استفاده کنند.

فرضیه چهارم: کانال­های ارتباطیِ گروه­های مورد مطالعة این پژوهش ناهمسان هستند.

در جداول‌های زیر شباهت‌ها و تفاوت‌های گروه‌های مورد مطالعه در مالکیّت و دسترسی به انواع منابع و کانال‌های اطلاعاتی و ارتباطی و همچنین میزان سودمندی و استفاده از آنها، نشان داده شده است.

جدول7. درصد  نظر هر گروه بسته به قرار گرفتن در جایگاه اول و دوم در چهار مؤلفة مالکیت، دسترسی، استفاده و سودمندی منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی در کل

جدول8. درصد  نظر هر گروه بسته به قرار گرفتن در جایگاه اول و دوم استفاده کردن  و سودمند دانستن منابع و کانال­­های اطلاعاتی و ارتباطی درون­شهری و فرا­شهری

نتیجۀ فرضیّه چهارم بیانگر آن است که بین نوع شغل افراد (کارمند، کاسب، کشاورز، دانشجو) با چهار مؤلفة مالکیّت، دسترسی، استفاده و سودمندی منابع و کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی تفاوت وجود دارد و پذیرش فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی در شغل­های اندیشه محور (کارمند و دانشجو) بیشتر از شغل­های یدی (کاسب و کشاورز) است؛ به این معنا که در شغل­های فکری که ارتباط بیشتری با فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی دارند، پذیرش بیشتر است.

بحث و نتیجه­گیری

در این پژوهش هدف از مقایسة جریان اطلاعات درون­شهری و برون‌شهری در جغتای، رسیدن به شاخص­هایی است که نشانگر درجه­ای از توسعه­یافتگی در شهرجغتای است. پذیرفته شده بود که برخی از نشانه­های توسعه­یافتگی در یک شهر،  با وضعیت مالکیّت، دسترسی، استفاده و سودمندی فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی در پیوند است. این نشانه­های چهارگانه هم در ارتباط­های درون­شهری و هم در ارتباط­های فراشهری و هم در بین گروه­های چهارگانه کارمندان، کاسب­ها، کشاورزان و دانشجویان مورد توجه قرار گرفت.  

داده­های گردآوری شده از پژوهش این پیام را در خود داشت که اگرچه جغتای شهری نسبتاً کوچک و دور افتاده است، فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی هم در ارتباط­های درون­شهری و هم در ارتباط­های فراشهری حضوری قابل توجه دارند. این حضور بیشتر در گروه­های کارکنان و کسبه و تا حدودی در دانشجویان قابل رؤیت است. بر اساس این نوع اطلاعات، موجّه است که پذیرفته شود ابزارهای فنّاورانة مناسب برای توسعه (اقتصادی، اجتماعی و سیاسی) مورد استقبال کارکنان، کسبه و دانشجویان است و ظرفیت‌های فرهنگیِ مرتبط با استفاده و سودمندی آنها در روند توسعه کاملاً شناخته شده است.

برداشت کلی این است آن گروه از فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی که با تأثیرگذاری زیادی همراهند (مانند تلویزیون و اینترنت)، زمینه را برای جزئی از جامعة اطلاعاتیِ جهانی شدن شهر جغتای فراهم آورده است. در عین حال، محدویت­های برقراری ارتباط رایانه­ها با شبکة اطلاعات جهانی به دلیل کمبود یا گران بودن دریافت این نوع خدمت در شهر از سویی و و محدودیت­های تحمیل شده از کوچکی شهر و ارتباط­های رودرروی بخش عظیمی از شهر و احتمالاً اجبار قابل اعمال به محدود کردن دستیابی به برخی از کانال­های اطلاعاتی و ارتباطی مانند ماهواره از سوی دیگر، مسیر مشابه شدن با شهرهای بزرگتر را پرسنگلاخ ساخته است و این مورد می­تواند بر روی گردش اقتصادی و اجتماعی شهر تأثیر منفی داشته باشد.

پیشنهادهای پژوهش

با توجه به یافته­های پژوهش، راهکارها و پیشنهادهای مهم برای افزایش استفاده از فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی و به تبع آن افزایش استفاده از اطلاعات در تمامی جنبه­های زندگی روزمره، به شرح زیر ارائه می­گردد:

• تغییر نگاه مسئولان و برنامه­ریزان کشور مبنی بر اهمیّت تأکید و تداوم متناسب توسعۀ روستایی با  توسعۀ شهری و کشوری و اعتقاد به این امر که توسعۀ جامع کشور بدون سرمایه­گذاری در توسعۀ روستایی و بهبود کیفیّت زندگی ـ که از عوامل مهم و مؤثر در این مسئله، عامل کلیدی فنّاوری اطلاعات و ارتباطات است ـ میسر نخواهد شد.
• لزوم توجه به بهبود زیرساخت­های فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در شهرستان جغتای به­ویژه در مناطق روستایی برای افزایش استفاده از نوآمدهای مربوط به کاشت، داشت و برداشت و عرضة وسیع­تر محصولات کشاورزی و دامی، کیفی‌کردن اشتغال در بخش کشاورزی، افزایش قدرت خرید روستائیان و ارتقای وضعیّت اقتصادی و کیفیّت زندگی کشاورزان.
• بسترسازی فرهنگی و تأکید بر نتایج مثبت توسعه و به­کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات و افزایش سطح دسترسی به آن.
• در نظر گرفتن امتیازهایی چون دستیابی به گواهی­نامة مهارت شهروند الکترونیک برای افزایش شهروندانی توانمند در استفاده از الزام‌های ایجاد تغییر مثبت در زندگی فردی و اجتماعی.
• آموزش شیوه­های به­روز­رسانی اطلاعات به یاری فنّاوری­های اطلاعاتی و ارتباطی به کارکنان ادارات و سازمان­ها.
• آموزش سواد فنّاوری به شهروندان. این مورد یکی از اصلی­ترین هدف‌هایی است که جامعة شبکه­ای در جهت ثمربخش شدن خویش به آن چشم امید بسته است. داشتن سواد فنّاوری به معنای آشنایی با عملیات مقدماتی اینترنتی است؛ این­که فرد احساس توانمندی در برآوردن نیازهای مورد نظر خود را از نظر الکترونیکی داشته باشد تا بتواند با اتصال به اینترنت و کاربری موفق، به مرور به شهروند الکترونیک حرفه­ای تبدیل شود. بدیهی است، این امر با کاستی­هایی مواجه است زیرا در خصوص بسیاری از شهروندان، احتمال این­که از مهارت لازم بی­بهره باشند بسیار است.
• ارتقای سواد رایانه­ای: توسعة سواد رایانه­ای دانشجویان و دیگر دانشگاهیان و سایر مؤسسه‌های آموزشی، یکی از شاخصه­های مهمّ استفادة بهینه، مناسب و صحیح افراد از فنّاوری اطلاعات و ارتباطات است.
• گسترش و توسعة فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در محیط­های روستایی به صورت مراکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات به منظور بهره­گیری آسان توسط جوانان مناطق روستایی.
• ایجاد فضاهای رایگان از جمله کتابخانه­های عمومی در سطح شهرهای کوچک و روستاها برای استفاده از فنّاوری اطلاعات و ارتباطات تا افراد با وضعیت اقتصادی پائین بتوانند بهتر از این فنّاوری استفاده کنند.
• اختصاص دادن بنرها، بیلبوردها، کاتالوگ­ها و پوسترهای تبلیغاتی در جهت تقویت گرایش شهروندان به بهره­وری از اینترنت در زمینة انجام فعالیت­های شهری از سوی شهرداری و شوراهای شهر و مراکز مربوط به توسعه شهری.

پیشنهادهایی برای پژوهش­های آینده

امروزه اطلاعات ابزاری قدرتمند جهت تثبیت موقعیّت هر کشور و حتّی هر فرد شناخته می‌‌شود بر این اساس، باید در اختیار عموم قرار گیرد. فنّاوری اطلاعات و ارتباطات از جمله مهمترین عواملی است که می­تواند از طریق اطلاع­رسانی صحیح و به­موقع به روستائیان، در آموزش آنها مؤثر بوده و زمینه­های توسعۀ همه جانبۀ روستاها را فراهم سازد. همان‌گونه که فنّاوری­هایی نظیر دستگاه چاپ، راه­آهن و تلفن تأثیرهای شگرفی را در زندگی ایجاد کردند و تصور ما از زمان و مکان را به هم زدند و به مدد آنها کالاها، انسان‌ها و اطلاعات به نقاط مختلف دنیا منتقل شدند، فنّاوری­های نوین اطلاعاتی و ارتباطی نیز اثرهایی به‌مراتب بیشتر در عرصه­های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به بار آوردند. نرخ تغییرات در این فنّاوری­ها نیز به‌مراتب بیشتر از فنّاوری­های گذشته است. از آنجا که توجه به انسان در محور مباحث توسعۀ پایدار قرار دارد و بخشی از جمعیّت جهان در روستاها ساکن هستند، به منظور تأمین آسایش و فقرزدایی از جوامع، حفظ و پایداری روستاها از جمله هدف­های توسعۀ روستایی در دهه­های اخیر در نظر گرفته شده است. بنابراین، به منظور نیل به پویایی و رفاه ساکنان باید حضور فنّاوری­های نوین در زندگی روستائیان را بررسی کرد (رستمی، 1391). بنا به موارد بالا توجه به موارد زیر در تحقیقات بعدی توصیه می­شود:

• بررسی نقش واقعی اطلاعات در ابعاد مختلف توسعة سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کشاورزی و روستایی و ....
• شیوه­های مؤثرتر کاربرد فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به روستائیان و آموزش روستائیان به منظور حفاظت از منابع طبیعی.
• توان فنّاوری‌ اطلاعات و ارتباطات به‌­عنوان‌ یک‌ فرصت‌ جهت‌ مواجهه‌ با چالش‌های‌ نوین‌ و مشکلات‌ دیرینة‌ بخش‌ کشاورزی.
• تعیین توانایی­های فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در اشتغال­زایی.
• مطالعه جایگاه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات بر ارتقای شاخص­های کیفیت زندگی در قلمروِ اجتماعی و اقتصادی.
• مقایسة کیفیّت زندگی ساکنان روستاهای دارای مرکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، نسبت به کیفیّت زندگی ساکنان روستاهای فاقد این مرکز.
• بررسی نقش عوامل مؤثر بر پذیرش و به­کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در بین روستائیان یا در شهرهای کوچک.