نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی
2 مدیر کتابخانه امام صادق (ع) وابسته به آستان قدس رضوی
3 دانشگاه بین المللی امام رضا علیه السلام
4 عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
شهرها پدیده های اجتماعی پیچیدهای هستند که زیر فشار توسعه دائمی قرار داشته و تغییرات کمی و کیفی زیادی در آنها به وقوع می پیوندد (زاوادسکاس و همکاران، 2007 نقل در وارثی، بیک محمدی، اکبری). به همین سبب در دهه های اخیر مطالعات مربوط به عدالت فضایی و سازمان دهی خدمات شهری بسط فراوانی داشته است (تسو و همکاران, 2005 نقل دروارثی و دیگران). از طرفی توسعه نامنظم تاسیسات شهری مانع ارائه خدمات مورد نیاز شهروندان یا موجب کاهش کیفیت خدمات مورد انتظار آنان شده است.
بنابراین در برنامههای شهرسازی و تدوین برنامههای مختلف برای شهر امکانات و اماکن شهر نباید هرکدام به صورت تافتهای جدابافته از منطقهاش در نظر گرفته شوند و ارتباطات مرئی و نا مرئی آنان با سایر مسائل و مشکلات منطقه ای فراموش شود. همچنانکه هریک از تاسیسات شهر از دیدگاه برنامه ریزی و طرح ریزیها ی شهری باید منطق و اساس مخصوص بخود را دارا باشند، مکان های فرهنگی نیز باید با جامع نگری کامل و به طور صحیح و منطقی مکانیابی شده و تابع منطق و اصول خاص خود باشند (شیعه، 1386، ص3- 2).
علاوه بر آن در توزیع امکانات عمومی باید بهترین موقعیت از نظر دسترسی ساکنان و از لحاظ اقتصادی و اجتماعی قابل توجیه باشد. توجه به کتابخانهها نیز به عنوان یکی از تسهیلات شهری، میتواند به اصلاح محیط اجتماعی شهروندان منجر گردد. پس باید به برنامهریزی و طراحی کالبدی محلههای مسکونی توجه شود و محیطی سالم برای ارتقای سطح دانش و بسط پیوندهای اجتماعی و رفع نارساییها فراهم آید. در این میان، یکی از اساسیترین نیازمندیها، تأمین کتابخانههاست (شیعه،1380). محققان اجتماعی نیز توزیع نامتعادل، عدم گسترش کتابخانه ها، نبودن کتابخانههای مجهز و قابل دسترس، برای همه افراد را از علل عدم مطالعه مردم دانستهاند از این رو می توان گفت ایجاد و گسترش کتابخانه ها واساسا بوجود آوردن امکانات مناسب مطالعه، لازمه زندگی متعالی انسان آگاه است (امانی، 1385، ص 12-11).
تشریح و بیان مسئله
اصولا کتابخانه ها همچون سایر سازمانها در جهت تحمل هزینه کمتر، حصول نتیجه بیشتر و سهولت دسترسی به منابع، مکان فعالیت خود را انتخاب می کنند. همچنین کتابخانه ها با پیچیده تر شدن عوامل موثر در مکان یابی، ناچارا به استفاده از روشهای علمی و مدرن رو آورده اند (صفرنژاد، 1391 ). همچنین اهداف اصلی کتابخانهها با توجه توام به جنبه های درونی و بیرونی اثرگذار بر میزان مراجعه و استفاده افراد تحقق مییابد. از عوامل درونی میتوان به داشتن مجموعهای غنی از منابع، رفتار مناسب کارکنان، داشتن بخشهای متنوع و بالا بودن سطح خدمات اشاره کرد، اما از مهمترین جنبه های بیرونی موثر بر افزایش میزان مراجعه و استفاده از کتابخانه، نحوه استقرار و توزیع جغرافیایی کتابخانه ها در سطح شهرهاست، بنابراین محل استقرار کتابخانهها و نحوة توزیع آنها، مستقیم یا غیر مستقیم، در میزان مراجعه و استفاده افراد از کتابخانه دخالت دارد. بنابراین، کتابخانهها نیز همچون دیگر کاربریهای شهری، برای ارائة خدمات بهتر به شهروندان، باید به نحو صحیح مکانیابی شوند (مختار پور، 1387).
آستان قدس رضوی تاکنون موفق به ساخت 19 باب کتابخانه در مناطق مختلف مشهد شده است. هر چند در مقایسه با سایر کتابخانه های عمومی از وضعیت نسبتا مطلوبتری برخوردارند و همواره مورد توجه مراجعان و اعضای آنها بوده است ولی این وضعیت معلوم نیست که آیا با توجه به موقعیت شهری بهترین انتخاب بوده است یا خیر؟ همچنین بدرستی اهمیت موقعیت مکانی آنها نسبت به یکدیگر روشن نیست. ضمن آنکه بر فرض انتخاب صحیح مکان اولیه، برای مسئولان امرمشخص نیست با توجه به تغییر و تحولات تاسیساتی شهری چه موقعیتی پیدا کرده اند؟
بنابراین باتوجه به وسعت وتنوع این خدمات در توسعه این کتابخانه ها در این شهر باید برنامه ها و هدف های دراز مدتی را در نظر گرفت و متناسب با آن به برنامه ریزی و گسترش کتابخانه ها پرداخت. افزون برآن هنگامی که مکانی ساخته می شود مکان آن باتوجه به دسترسی به سایر امکانات همچنین تامین کنندگان نیازهای آن، همچون امکانات حمل ونقل و غیره انتخاب می شود اما ممکن است مکان انتخاب شده در طول زمان و در ارتباط با فعالیتهایی که آن مرکز باتوجه آنها ساخته شده فرسوده گردد، فرسودگی مکانی یک کتابخانه نیز در نتیجه بدون تغییرماندن به تغییراتی است که در الگوی گسترده هزینه های دسترسی و عوامل موثر دیگر پدید می آید( حناچی، پور سراجیان، 1391ف ص 9).
این تحقیق با درک این مسئله سعی کرده است با تعیین و شناسایی معیارهای مهم مکان یابی و تعیین اهمیت هریک از این معیارها در مکان یابی کتابخانه ها، به استقرار بهینه کتابخانه های جدید بپردازد.
هدف اصلی
هدف اصلی این پژوهش شناسایی عوامل موثر برمکان یابی کتابخانه های آستان قدس رضوی و تعیین وزن هریک هر یک از معیارها بر اساس نظر کارشناسان و پیشنهاد مناطق بهینه بر اساس معیارهای تعیین شده است.
اهداف فرعی
1. تعیین میزان اهمیت مولفه ها و معیارهای موثر بر مکانیابی کتابخانههای آستانقدسرضوی
2. ارزیابی میزان انطباق کتابخانههای موجود با مکانیابی بهینه کتابخانهها در شهر مشهد.
پرسشهای تحقیق
1. درجه اهمیت مولفه ها و معیارهای موثر بر مکانیابی کتابخانههای آستان قدس از دیدگاه کارشناسان چگونه است؟
2. به چه میزان کتابخانههای آستان قدس با مکانیابی بهینه حاصل از فرایند تحلیل سلسلهمراتبی در "ساج" هماهنگی دارد؟
اهمیت و ضرورت تحقیق
رشد جمعیت و به تبع آن نیازهای فرهنگی جامعه، احداث و احیای مراکز کتابخانه ای را به عنوان یکی از کاربری های اصلی شهر مطرح کرده است. بنابراین این موضوع اهمیت و ضرورت بررسی همه جانبه در خصوص چگونگی توزیع و توسعه مراکز کتابخانه ای و بررسی موقعیت مکانی آنان را دو چندان کرده است. مطالعات و پژوهشهای لازم در این زمینه کوششی است در جهت بررسی محدوده مورد مطالعه با توجه به اینکه از یک سو جامعه با رشد روز افزون نیازهای فرهنگی مواجه بوده و از سوی دیگر توانایی لازم جهت ایجاد مراکز فرهنگی را در حد نیاز شهروندان دارا نمی باشد.
لذا چنانچه مطالعات اولیه دقیق باشد و در فرایند مکانیابی از روش های مناسب استفاده گردد، موجبات افزایش کارآیی و ارائه خدماتی با کیفیت بهتر خواهد بود و از اتلاف وقت و هزینه و اتخاذ تصمیمات نادرست جلوگیری به عمل خواهد آمد (ناصری، 1387، ص 3-2). علاوه بر آن از معیارهای رشد و توسعه فرهنگی هر جامعه میزان استفاده از کتابخانهها به خصوص کتابخانههای عمومی است. استفاده از کتابخانههای عمومی نیز در گرو سهولت دسترسی به آنهاست از آنجا که روز به روز بر وسعت و جمعیت شهرها افزوده میشود مسئله دسترسی به کتابخانه ها نیز چالش بر انگیزتر شدهاست. بنابراین رشد سریع جمعیت و تاثیر آن بر ارائه خدمات کتابخانههای عمومی لزوم اهمیت تحلیل مکانی وموقعیت کتابخانه ها را آشکار می کند (بی شاپ[2]، 2008، نقل در عفیفیان، 1390، ص6).
پیشینه پژوهش
پژوهشهای مختلفی در باره مکان یابی کتابخانه ها در ایران و جهان انجام شده است. اکثر این تحقیقات در خصوص کتابخانه های عمومی صورت گرفته است. این تاکید نشان می دهد کتابخانه های عمومی که جزو نهادهای عمومی جامعه هستند، نسبت به سایر کتابخانه ها، بیشتر دستخوش تغییر موقعیتی می شوند. چرا که آنها مستقیما با تغییرات محیطی شهری روبرو می شوند. تحقیقات ذیل بیانگر این فضاست:
زنگی آبادی (1381) در رساله کارشناسی ارشد خود به این نتیجه رسیدکه پراکنش فضایی کتابخانه های کرمان نیاز به بازنگری دارد و مناطق بهینه را پیشنهاد داد.
معصومی، فرج زاده اصل(1382) در پژوهش خود مشخص نمودند که توزیع کتابخانههای عمومی منطقه 12 تهران به هیچ عنوان با توزیع جمعیت همخوانی ندارد و دسترسی به کتابخانه ها در وضعیت نا مناسبی قراردارد.
رهنما و آقاجانی (1388) درتحقیقی به بررسی موضوع پرداختند که نتایج تحقیق آنان نیز نشان داد اگرچه کتابخانه های عمومی مشهد به ازای شاخص جمعیت استفاده کننده با میانگین استان برابری دارد اما ازمیانگین کشور پایین تر است. همچنین به لحاظ شاخص زیر بنا از استان وکشور بالاتراست.
مختارپور، تقی زاده و رنگزن (1388) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که حدودا نیمی از کتابخانه های اهواز در موقعیتهای ناسازگار واقع شده اند ودر استقرار این کتابخانه ها به عوامل سازگار و ناسازگار توجه نشده است.
عفیفیان (1390) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود به این نتیجه رسید که کتابخانه های عمومی شیراز از نظرموقعیت وامکانات وضعیت مطلوبی ندارند.
موحد و زارعی(1390) نیز در پژوهشی کتابخانه های اهواز را بررسی کردند که مشخص شد این شهر نیاز به احداث 11 کتابخانه جدید دارد و در احداث کتابخانه های موجود به عوامل سازگار و ناسازگار توجه کافی نشده است.
اباذری، باب الحوائجی و جهانگیری فرد(1392) در پژوهشی به مکانیابی کتابخانههای عمومی منطقه چهار شهر تهران با استفاده از ساج پرداختند که نتایج نشان داد توزیع کتابخانه ها با معیار مرکزیت وسازگاری تناسب مناسبی دارند اما در خصوص همجواری با عوامل ناسازگار وضعیت نا مناسبی دارند.
در مطالعات خارج از کشور نیز آیاتک[3] و دوکمسی[4] (2007) در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که توسعه و رشد سریع شهر استانبول باعث ایجاد شکاف میان تسهیلات موجود از جمله کتابخانه ها و نیازهای واقعی شهروندان شده است.
بیشاب (2008) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدکه با توجه به رشد سریع جمعیت و تاثیر آن بر ارائه خدمات در کتابخانه ها، استفاده از ساج در مکان یابی کتابخانه ها ضروی بوده وبه ارائه خدمات بهتر ومناسبتر کمک می کند .
بی شاپ[5]، مندل[6] (2010) در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که با استفاده از امکانات فن آوری ساج میتوان بر فرایند ساخت، بررسی، توزیع امکانات و تجهیزات کتابخانه ها مدیریت نمود ودر این زمینه ابزار مناسب و موثری است.
پارک [7](2012) در پژوهشی به این نتیجه رسید که بین تناسب محل سکونت افراد باکتابخانه ومیزان استفاده از کتابخانه ارتباط و همبستگی قابل توجهی وجود دارد.
همچنین دونلی[8] (2013) نیز در مقالهای به بررسی و تحلیل توزیع و پراگندگی کتابخانههای عمومی ایالات متحده آمریکا پرداخت که نتایج نشان داد بین پوشش و نزدیکی به کتابخانه و میزان استفاده از کتابخانه ارتباط و همبستگی زیادی وجود دارد به عبارتی دسترسی بیشتر به کتابخانه تاثیرمستقیمی بر میزان استفاده از کتابخانهها دارد.
به طور کلی مرور پیشینه تحقیق نشان داد که علی رغم تشابه برخی از پژوهش ها از نظر هدف و محتوا، از نظر روش انجام کار و عوامل دخیل با این پژوهش متفاوت بوده اند. همچنین مشخص شد با وجود اهمیت کتابخانه ها در پیشبرد آموزش، فرهنگ و اطلاع رسانی، در زمینه مکانیابی بهینه کتابخانه ها و بهره وری آنان و اهمیت موقعیت جغرافیایی کتابخانه ها (عوامل برونی) مطالعات کافی انجام نگرفته است.
روش شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف از نوع کاربردی بوده و از نظر گردآوری داده ها به روش پیمایش توصیفی انجام شده است . همچنین در این پژوهش بنا به ماهیت موضوع، هدف و سوال های پژوهش برای جمع آوری اطلاعات و ایجاد پایگاه داده ها از روش های کتابخانهای، میدانی و پرسشنامه استفاده شد.
در اولین گام با انجام مطالعات کتابخانه ای 50 معیار اصلی و تابع، به عنوان معیارهای مکانیابی کتابخانههای آستانقدسرضوی در نظر گرفته شد. پس از آن بر اساس معیارهای شناسایی شده پرسشنامه ای جهت وزندهی به این معیارها طراحی شد که با روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP) مطابق نظر کارشناسان سازمان کتابخانه ها به وزندهی معیارها و مولفه های مکانیابی پرداخته شد. در این نوع تحلیل عناصر هر سطح نسبت به عنصر مربوطه خود در سطح بالاتر به صورت زوجی مقایسه شده و وزن آنها محاسبه میگردد که این وزن ها را وزن نسبی می نامند(قدسی پور، 1379، ص 13-11). سپس با تلفیق وزنهای نسبی، وزن نهایی هر گزینه وزن مطلق مشخص میشود. مراحل محاسبه ، وزندهی و ایجاد جدول های مربوطه با استفاده از نرم افزار اکسپرت چویس[9] انجام شد.
وقتی اهمیت معیارها نسبت به یکدیگر بر آورد میشود، احتمال ناهماهنگی در قضاوتها وجود دارد. مکانیزمی که برای بررسی ناسازگاری درقضاوت ها در نظرگرفته شده است، محاسبه ضریبی به نام ضریب ناسازگاری (I.R) است که از تقسیم شاخص ناسازگاری(I.I) به شاخص تصادفی بودن (R.I) بدست می آید. چنانچه این ضریب کوچکتر یا مساوی (0.1) باشد، سازگاری در قضاوتها مورد قبول است وگرنه باید در قضاوت ها تجدید نظر شود (عظیمی حسینی و دیگران، ص 75 ).
به طورکلی مکانیابی از طریق ساج شامل این مراحل است : 1) تعیین معیارهای مکانیابی و آماده سازی آنها 2) ارزش گذاری لایه های اطلاعاتی 3) تلفیق لایه های اطلاعاتی و استخراج نقشه نهایی لایه بندی منطقه (اباذری، باب الحوائجی وجهانگیریفرد، 1392). با استفاده از این نرم افزار می توان مکان مناسب طرح های در دست اجرا را شناسایی و انتخاب کرد یا حداقل پس از شناسایی بهتر محیط کار و عوامل موثر بر آن، امکان کنترل و شرایط موجود را اصلاح کرد.همچنین با پیش بینی اقدامات موثر می توان عوارض و آثار نامطلوب و مخرب را کاهش داد و یا رفع کرد (دیویس[10]، 1388، ص 13-11). به منظور استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی در انجام این پژوهش با توجه به معیارهای منتخب، پایگاه داده ای این سامانه طراحی شد . سپس تمامی کتابخانه ها وارد نقشه شدند. جامعه آماری این پژوهش19باب کتابخانه آستان قدس مستقر درمشهد است. در وزن دهی معیارها نیز تعداد90 نفر از کارشناسان سازمان کتابخانه ها موزه و مرکز اسناد آستانقدسرضوی که دارای سوابق و توانایی لازم جهت پاسخگویی به سوال ها بودند به صورت نمونه گیری هدفمند برگزیده شدند.
پرسش نامه اولیه این پژوهش مربوط به پایان نامه (عفیفیان، 1390) بود که با اعمال تغییرات و بومی سازی آن جهت این پژوهش در نظر گرفته شد، همچنین جهت سنجش روایی و پایایی مجدد در این پژوهشپرسشنامه مربوطه در اختیار 20 نفر از کارشناسان علم اطلاعات و دانش شناسی همچنین کارشناسان "ساج" قرار گرفت. آلفای کرونباخ پرسشنامه به میزان 82 % بدست آمد و بدین ترتیب روایی و پایایی پرسشنامه نیز تایید شد.
در این پژوهش تجزیه و تحلیل داده ها با دو شیوه متفاوت انجام شد، ابتدا پس از شناخت وتعیین معیارهای مناسب از طریق بررسی پژوهشهای پیشین و اعمال نظرات اصلاحی مدیران وکارشناسان کتابخانههای آستان قدس، با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) به وزندهی شاخص ها پرداخته شد. بعد از این مرحله با استفاده از نرم افزار “ساج”نسخه 10.3 و توابع فضایی با اعمال وزن به لایه ها و هچنین ترکیب لایه ها به بررسی وضعیت موجود و تعیین پهنه های پیشنهادی پرداخته شد.
توصیف و تحلیل داده ها
از دیدگاه کارشناسان درجه اهمیت مولفه ها و معیارهای موثر برمکانیابی کتابخانههای آستان قدس رضوی چگونه است؟
جهت پاسخ به این پرسش باتوجه به مطالعات کتابخانه ای و بررسی پژوهشهای پیشین ابتدا معیارهای موثر بر مکانیابی شناسایی و پس از بومی سازی آنان نسبت به تعیین وزن هر یک از این مولفه ها اقدام شد. همچنانکه در ذیل جدول شماره 3 نیز ملاحظه میشود ضریب سازگاری معیارها و شاخص ها کمتراز (1/0) می باشد بنابراین سازگاری مقایسه ها نیز قابل قبول است. جدول و وزن های استخراج شده به شرح ذیل می باشد :
الف) شاخص های مرکزیت
1- ماتریس قابلیت دسترسی
جدول 3 . ماتریس قابلیت دسترسی
قابلیت دسترسی |
ایستگاههای مترو |
ایستگاههای اتوبوس |
پایانه های بین شهری |
فاصله از خیابان های اصلی |
وزن شاخص |
ایستگاههای مترو |
1 |
6.1 |
5.6 |
7.0 |
0.631 |
ایستگاههای اتوبوس |
|
1 |
5.5 |
6.2 |
0.239 |
پایانه های بین شهری |
|
|
1 |
3.6 |
0.087 |
فاصله از خیابان های اصلی |
|
|
|
1 |
0.043 |
Inconsistency (CR) = 0.04 |
جمع |
1 |
دراین گروه به ترتیب ایستگاههای مترو (0.631) به جهت سرعت عمل باعث دسترسی هرچه سریعتر به منابع ازدید کارشناسان بیشترین اهمیت را داشت همچنین فاصله از خیابان های اصلی (0.043) کمترین وزن را به خود اختصاص داد.
2- ماتریس توزیع جمعیت
جدول 4 . ماتریس توزیع جمعیت
توزیع جمیعت |
تراکم جمعیت |
جمعیت باسواد |
تراکم خانوار |
گروه سنی |
وزن شاخص |
تراکم جمعیت |
1 |
5.2 |
5.4 |
6 |
0.591 |
جمعیت باسواد |
|
1 |
5.8 |
6.5 |
0.265 |
بعد خانوار |
|
|
1 |
5.1 |
0.101 |
گروه سنی |
|
|
|
1 |
0.043 |
Inconsistency (CR) = 0.02 |
جمع |
1 |
در این گروه نیز تراکم جمعیت با شاخص وزن (0.591) به جهت تامین استفادهکنندگان بالقوه کتابخانه و نیازهای متتوع اطلاعاتی آنان از نگاه کارشناسان بیشترین اهمیت و گروه سنی(0.043) کمترین اهمیت را داشت.
1- ماتریس همجواری با مراکز پر جمعیت
جدول 5 . ماتریس همجواری با مراکز پرجمعیت
همجواری |
پارکها |
مدارس |
فر هنگسراها |
موزه ها |
مساجد |
دانشگاه ها |
ادارات دولتی |
وزن شاخص |
پارکها |
1 |
2.1 |
3.9 |
3.5 |
3.3 |
1.6 |
5.6 |
0.282 |
مدارس |
|
1 |
5.2 |
4.0 |
4.6 |
5.0 |
5.5 |
0.296 |
فر هنگسراها |
|
|
1 |
5.1 |
6.1 |
5.4 |
6.7 |
0.192 |
موزه ها |
|
|
|
1 |
2.5 |
2.5 |
2.2 |
0.077 |
مساجد |
|
|
|
|
1 |
2.1 |
4.2 |
0.062 |
دانشگاه ها |
|
|
|
|
|
1 |
6.2 |
0.066 |
ادارات دولتی |
|
|
|
|
|
|
1 |
0.025 |
Inconsistency (CR) = 0.05 |
جمع |
1 |
دراین گروه نیز از نظر کارشناسان مدارس (0.296) به علت نیازهای مطالعاتی و جمعیت بالفعل و بالقوه استفاده کننده ازکتابخانه، بیشترین و ادارات دولتی (0.025) به علت شلوغی و روزمرگی و عدم توجه کافی به مطالعه و کتابخوانی و کمترین اهمیت را دارند.
الف)معیار های اصلی مرکزیت
جدول 6. ماتریس معیارهای اصلی مرکزیت
مرکزیت |
قابلیت دسترسی |
توزیع جمیعت |
همجواری با مراکز پرتجمع |
وزن شاخص |
قابلیت دسترسی |
1 |
5.9 |
6.4 |
0.724 |
توزیع جمیعت |
|
1 |
5.4 |
0.210 |
همجواری با مراکز پرتجمع |
|
|
1 |
0.066 |
Inconsistency (CR) = 0.02 |
جمع |
1 |
دراین ماتریس نیز قابلیت دسترسی (0.724) به جهت ایجاد دسترسی بیشتر و آسان ترو همجواری با مراکز پرتجمع به جهت ازدحام، شلوغی و سروصدا (0.066) از نظر کارشناسان به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را داشتند.
ب) میزان نا سازگاری کاربری های همجوار با استقرار کتابخانه ها
جدول 7. ماتریس میزان ناسازگاری کاربری های همجوار
سازگاری |
مراکز خرید |
خطوط راه آهن |
فرود گاهها |
شهر بازیها |
بزرگراهها |
ورزشگاهها |
کارخانجات |
بیمارستانها |
گورستانها |
کشتارگاهها |
سینماها و مراکز هنری |
صنایع |
مراکز سوخت رسانی |
مراکز انتظامی |
آتش نشانی ها |
اراضی وقفی و بایر |
وزن شاخص |
مراکز خرید |
1 |
2.5 |
4.1 |
3.0 |
3.6 |
5.1 |
3.6 |
4.7 |
5.6 |
5.5 |
3.3 |
3.5 |
3.4 |
2.2 |
2.5 |
2.5 |
0.167 |
خطوط راه آهن |
|
1 |
2.2 |
3.7 |
3.4 |
4.7 |
3.4 |
3.4 |
4.2 |
4.8 |
3.4 |
4.1 |
4.4 |
1.9 |
2.1 |
2.7 |
0.135 |
فرود گاهها |
|
|
1 |
2.3 |
2.7 |
3.4 |
2.8 |
3.7 |
3.4 |
3.8 |
1.5 |
2.8 |
3.5 |
2.2 |
2.5 |
2.4 |
0.099 |
شهر بازیها |
|
|
|
1 |
4.4 |
2.9 |
3.8 |
2.6 |
4.0 |
4.5 |
3.0 |
3.7 |
3.4 |
2.0 |
1.7 |
2.0 |
0.096 |
بزرگراهها |
|
|
|
|
1 |
1.8 |
2.2 |
2.5 |
2.8 |
2.9 |
1.6 |
2.8 |
2.8 |
0.7 |
1.4 |
2.0 |
0.058 |
ورزشگاهها |
|
|
|
|
|
1 |
3.4 |
2.6 |
2.6 |
3.1 |
1.8 |
3.5 |
2.7 |
0.8 |
1.1 |
2.2 |
0.058 |
کارخانجات |
|
|
|
|
|
|
1 |
3.6 |
3.0 |
3.1 |
2.0 |
2.9 |
3.1 |
1.0 |
1.5 |
1.8 |
0.055 |
بیمارستانها |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
5.0 |
4.8 |
3.8 |
3.5 |
4.5 |
1.7 |
1.1 |
2.4 |
0.059 |
گورستانها |
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
2.4 |
2.3 |
2.0 |
2.4 |
0.5 |
0.4 |
0.7 |
0.029 |
کشتارگاهها |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
1.3 |
1.7 |
1.6 |
0.4 |
0.5 |
0.3 |
0.022 |
سینماها و مراکز هنری |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
5.2 |
5.3 |
2.5 |
2.8 |
2.5 |
0.051 |
صنایع |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
2.8 |
0.9 |
1.2 |
2.0 |
0.025 |
مراکز سوخت رسانی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
0.9 |
0.9 |
1.4 |
0.02 |
مراکز انتظامی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
2.4 |
2.4 |
0.055 |
آتش نشانی ها |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
2.2 |
0.04 |
اراضی وقفی آستانقدسرضوی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
0.03 |
Inconsistency (CR) = 0.08 |
جمع |
1 |
در جدول7 نیز از نظر کارشناسان میزان تاثیرگذاری هریک از عوامل به وضوح آمده است . باز هم مراکز خرید با شاخص وزن(0.167) به علت ایجاد ازدحام ، سروصدا و رفت وآمد وسایل نقلیه بیشترین تاثیر منفی و نهایتا مراکز سوخت رسانی با شاخص وزن (0.02) کمترین میزان تاثیر را نشان میدهد.
ج) وضعیت امکانات رفاهی و پیش بینی آینده
جدول 8. ماتریس امکانات رفاهی و پیش بینی آینده
امکانات رفاهی |
پارکینگ |
جلوه های بصری |
نوع خدمات کتابخانه |
فضای گسترش آینده |
وزن شاخص |
پارکینگ |
1 |
2.6 |
3.8 |
3.9 |
0.506 |
جلوه های بصری |
|
1 |
2.2 |
2.3 |
0.238 |
نوع خدمات کتابخانه |
|
|
1 |
3.6 |
0.170 |
فضای گسترش آینده |
|
|
|
1 |
0.086 |
Inconsistency (CR) = 0.08 |
جمع |
1 |
دراین بخش نیز پارکینگ با وزن شاخص (0.506) به علت ایجاد زمینه سهولت دسترسی به کتابخانه برای مراجعان و کارکنان بیشترین اهمیت و پیش بینی فضا جهت گسترش آینده با شاخص وزن (0.086) ازنظر کارشناسان کمترین اهمیت را به خود اختصاص داد.
د) وضیعت جهت یابی محل کتابخانه ها
جدول 9. ماتریس جهت یابی محل کتابخانه ها
جهت یابی |
جهت وزش باد ونور خورشید |
رعایت فاصله با ساختمانهای اطراف |
مجاورت با برج ها و ساختمان های بلند |
وزن شاخص |
جهت وزش باد ونور خورشید |
1 |
3.8 |
4.5 |
0.657 |
رعایت فاصله با ساختمانهای اطراف |
|
1 |
3 |
0.236 |
مجاورت با برج ها و ساختمان های بلند |
|
|
1 |
0.107 |
Inconsistency (CR) = 0.09 |
جمع |
1 |
در این گروه نیز عامل" جهت وزن باد ونور خورشید" به جهت تاثیر مستقیم در میزان مصرف انرژی با شاخص وزن (0.657) از نظر کارشناسان بیشترین اهمیت و مجاورت با برج ها و ساختمان های بلند با شاخص (0.107) کمترین اهمیت را به نشان می دهد.
و) مطلوبیت:
جدول 10. ماتریس مطلوبیت
مطلوبیت |
مقاومت خاک |
حریم گسل |
شیب زمین |
حریم مسیل |
وزن شاخص |
مقاومت خاک |
1 |
3.1 |
3.3 |
2.8 |
0.471 |
حریم گسل |
|
1 |
4.1 |
2.7 |
0.286 |
شیب زمین |
|
|
1 |
3.6 |
0.153 |
حریم مسیل |
|
|
|
1 |
0.089 |
Inconsistency (CR) = 0.02 |
جمع |
1 |
مجاورت |
مجاورت با کتابخانههای عمومی |
مجاورت با کتابخانههای دانشگاهی |
مجاورت با کتابخانههای مساجد و اماکن مذهبی |
مجاورت با سایر کتابخانه ها |
وزن شاخص |
مجاورت با کتابخانههای عمومی |
1 |
4.1 |
4 |
3.9 |
0.545 |
مجاورت با کتابخانههای دانشگاهی |
|
1 |
3 |
3.8 |
0.244 |
مجاورت با کتابخانههای مساجد و اماکن مذهبی |
|
|
1 |
3.5 |
0.139 |
مجاورت با سایر کتابخانه ها |
|
|
|
1 |
0.072 |
Inconsistency (CR) = 0.04 |
جمع |
1 |
ه) وضیعت کتابخانههای موجود
جدول 11. ماتریس وجود کتابخانه هعای موجود
وضیعت معیارهای کلی
جدول 12. ماتریس مقایسه معیارهای کلی مکان یابی کابخانه ها
|
مرکزیت |
سازگاری |
امکانات رفاهی و ... |
جهت یابی |
مطلوبیت |
کتابخانههای موجود |
وزن شاخص |
مرکزیت |
1 |
2.4 |
2.3 |
4.2 |
4.9 |
4.2 |
0.238 |
سازگاری |
|
1 |
3.6 |
4.2 |
3.6 |
3.8 |
0.271 |
امکانات رفاهی و ... |
|
|
1 |
3.5 |
3.7 |
3.4 |
0.169 |
جهت یابی |
|
|
|
1 |
4.2 |
4.4 |
0.111 |
مطلوبیت |
|
|
|
|
1 |
5.2 |
0.071 |
وجود کتابخانههای موجود |
|
|
|
|
|
1 |
0.04 |
CR=0.06 |
جمع |
1 |
همان طور که در جدول های فوق به وضوح ملاحظه میشود ابتدا معیارهای متعلق به هرگروه وزندهی شده و علاوه بر تعیین معیارهای شاخص در هر گروه، معیارهای اصلی نیز جداگانه با هم مقایسه شده اند که در بین معیارهای اصلی معیار مرکزیت (0.338) و سازگاری (0.271) به ترتیب بیشترین اهمیت و وجود کتابخانههای موجود (0.04) نیز کمترین اهمیت را نشان می دهد.
با توجه به قابلیت نرم افزار "ساج" همچنین اهمیت نسبتا بالای دو معیار مرکزیت و سازگاری این دو معیار کلی به عنوان معیارهای اصلی درنظر گرفتهشد که در مراحل بعدی این پژوهش چگونگی انطباق هریک از کتابخانههای آستانقدسرضوی با معیارهای فوق مورد بررسی گرفته است .
سوال دوم پژوهش: به چه میزان کتابخانههای آستان قدس با مکانیابی بهینه حاصل از فرایند تحلیل سلسلهمراتبی در "ساج" هماهنگی دارد؟
جهت پاسخ به این پرسش ابتدا با تلفیق نقشه های نهایی مرکزیت و سازگاری که با تلفیق زیر معیارهای مربوطه به دست آمد، مطابق نقشه ذیل مناطق بهینه پیشنهادی به صورت پهنه های کاملا مناسب، نسبتا مناسب، مناسب و نامناسب، به ترتیب در رنگ های سبز، زرد، قهوه ای و قرمز نشان داده شده است. سپس با تطبیق موقعیت هریک از کتابخانه های آستان قدس با مناطق بهینه پیشنهادی، به بررسی موقعیت آنان پرداخته شده است. همچنین باتوجه به نقشه مناطق بهینه، مناطق کاملا مناسب که با رنگ سبز مشخص شده و خارج از شعاع عملکردی کتابخانههای موجود هستند، بهترین گزینه ها برای احداث کتابخانههای جدید پیشنهاد شده اند. وضعیت انطباق موقعیت هریک از کتابخانهها باتوجه به نقشه مناطق بهینه در مشهد در جدول شماره 13 آمده است.
جدول13.موقعیت کتابخانه های وابسته باتوجه به مناطق بهینه پیشنهادی
کاملا مناسب |
مجموعه کتابخانه مرکزی , سیار و گوهرشاد، جواد الائمه، پیغمبر اکرم(ع) |
مناسب |
امام صادق (ع) ، مسجدالرضا, زینبیه، ثامن الائمه،سجاد، مجتمع فرهنگی امام خمینی(ره)، شیخ هاشم قزوینی، |
نسبتا مناسب |
کتابخانه و حسینیه امام رضا(ع) ، حاج شیخ مجتبی قزوینی، قبا، حاج شیخ عباس تربتی، کتابخانه بزرگ امام رضا (ع)، |
نا مناسب |
محمدیه |
جمع بندی، بحث و نتیجه گیری
درجه اهمیت مولفه ها و معیارهای موثر بر مکانیابی کتابخانههای آستان قدس از دیدگاه کارشناسان چگونه است؟
در وزن دهی معیارها مشخص شد: در ماتریس توزیع جمعیت، تراکم جمعیت(0.591) به علت ارائه خدمات حداکثری، نسبت به معیار های دیگر امتیاز بیشتری به خود اختصاص داد.
بررسی وزن های داده شده درزیرشاخه های معیار دسترسی، حاکی ازآن است: ایستگاه مترو به علت سرعت و نظم نسبتا مناسب این وسیله نو ظهور درمشهد، به عنوان وسیله ای برای دسترسی هرچه سریعتر و منظم به منابع کتابخانه بیشترین اهمیت را داشت، به همین علت این معیار از نگاه کارشناسان با وزن شاخص (0.631) بیشترین اهمیت را در بین سایر عوامل مانند : ایستگاه اتوبوس ، پایانه های بین شهری ، فاصله با خیابانهای اصلی به خود اختصاص داده است.
همچنین در گروه همجواری با مراکز پرجمعیت، مراکز آموزشی به علت پتانسیل نسبتا بالای این مراکز از بعد جامعه بالقوه استفاده کننده ازکتابخانه و از طرفی ضعف نسبی کتابخانههای آموزشگاهی با وزن شاخص ( 0.296) از نگاه کارشناسان بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است. پس ازآن به ترتیب پارکها و فرهنگسراها از نظر کارشناسان بیشترین وزن نسبی را دارند.
در گروه امکانات رفاهی و پیش بینی آینده از دید کارشناسان پارکینگ با وزن شاخص (0.506)به جهت ایجاد سهولت مراجعه و استفاده از کتابخانه در بین این گروه بیشترین اهمیت را داشت. در گروه معیارهای جهت یابی ، جهت وزش باد و نورخورشید با شاخص وزن ( 0.657) به منظور بهره مندی هرچه بیشتر از نور طبیعی و صرفه جویی در میزان مصرف انرژی بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است. همچنین استفاده تمام وقت از نور مصنوعی برای مراجعه کنندگان خسته کننده و ملال آور است، که از نگاه کارشناسان به آن توجه شده اشت. در گروه مطلوبیت مقاومت خاک با شاخص وزن (0.471) حائز بیشترین اهمیت بود. بررسی وضعیت خاک در مکانی که قرار است کتابخانه در آنجا بنا شود، از آن جهت حایز اهمیت است که با تعیین اجزای تشکیل دهندة خاک، میتوان به راحتی میزان استحکام و تحملپذیری آن را مشخص کرد. همچنین در گروه همجواری با کتابخانه های موجود هم همجواری با کتابخانههای عمومی بیشترین اهمیت را داشت که به نظر می رسد از بعد اشتراک منابع مورد توجه کارشناسان قرار گرفته باشد. در ادامه معیارهای اصلی مرکزیت و سازگاری که در فرایند وزندهی بیشترین امتیاز را کسب کرده بودند و از طرفی امکان تهیه لایه های اطلاعاتی آنان در محیط "ساج" امکان پذیر بود به عنوان معیارهای اصلی این پژوهش در نظر گرفته شده اند.
به چه میزان کتابخانههای آستان قدس با مکانیابی بهینه حاصل از فرایند تحلیل سلسلهمراتبی در "ساج" هماهنگی دارد؟
در توضیح این پرسش که در واقع به نوعی خروجی نهایی این پژوهش نیز محسوب میشود نقشه مورد نیاز پس از تلفیق لایه های مرکزیت و سازگاری به دست آمده است. در این نقشه با در نظر گرفتن عوامل اصلی دخیل در مکانیابی کتابخانه که در آن بهترین مناطق جهت کتابخانههای جدید پیشنهاد شده است. همچنانکه که در جدول شماره 13 نیز آمده است مشخص شد با وجود همپوشانی برخی از کتابخانه ها و نفوذ در حوزه یکدیگر، همچنین قرار گرفتن تعدادی از کتابخانه ها در مناطق نامناسب یا نسبتامناسب آستان قدس در برخی از مناطق مشهد فاقد کتابخانه است. بر این اساس باتوجه به عنایت و توجه ویژه مدیریت این نهاد مقدس به مقوله کتاب و کتابخوانی شایسته است کتابخانههایی در آن مناطق احداث شود تا همه شهروندان به طور عادلانه از خدمات فرهنگی آستان قدس بهره مند شوند.
نکته دیگر اینکه برای جلوگیری از اتلاف وقت و سرمایه مادی و معنوی این نهاد مقدس، جهت انتقال کتابخانههایی که در مناطق نسبتا نامناسب یا نامناسب قرار دارند می توان برنامه ریزی نمود و آنان را در نقاط کاملا مناسب که فاقد کتابخانه هستند، مستقر کرد. مناسب ترین نقاط دراین مناطق با رنگ سبز مشخص شدهاند. این موضوعی است که مختارپور، تقی زاده و رنگزن (1388) هم در بررسی کتابخانههای اهواز به همین نتیجه رسیده بودند، نتایج پژوهش های آنان نیز حکایت از آن داشت که حدودا نیمی از کتابخانههای فعلی شهرستان اهواز در مناطق بهینه واقع شدهاند در عین حال، همین کتابخانهها به دلیل همجواری با کاربریهای ناسازگاری همچون خطوط راه آهن و بزرگراهها موقعیت مطلوبی نداشتند بنابراین مناطق مناسب تری برای کتابخانههای جدید پیشنهاد کردند. علاوه برآن آیا تک[11] و دوکمسی[12] (2007) نیز در پژوهش خود رشد سریع استانبول را عامل ایجاد شکاف عمیق بین نیازها و پیشبینی تسهیلات اجتماعی دانستند آنان نیز بررسی وضعیت موجود کتابخانه ها جهت بهبود سطح خدمات را با اهمیت دانسته و در تاسیس کتابخانههای جدید توجه به امکانات کتابخانه و جمعیت نواحی را اثر گذار دانستند.علاوه برآن همچنانکه درپژوهشهای پارک [13](2012) همچنین دونلی[14] (2013) نیز تاکید شده بین تناسب محل سکونت افراد با کتابخانه ومیزان استفاده از کتابخانه ارتباط و همبستگی قابل توجهی وجود دارد بنابراین شایسته است قبل از هرنوع برنامه ریزی وصرف هزینه، انطباق موقعیت آن مکان با مناطق بهینه مورد توجه قرارگیرد.
پیشنهادها
پیشنهادهای برگرفته از یافته های پژوهش
باتوجه به یافته ها و نتایج این پژوهش پیشنهادات ذیل ارائه میشود:
1- استقرار کتابخانه ها به طور اتفاقی و بدون برنامه ریزی قبلی انجام نشود.
2- با توجه به بررسیهای میدانی که در خصوص نحوه استقرارکتابخانههای آستان قدس صورت گرفت، همچنین قرارگرفتن تعدادی از کتابخانه ها در مناطق نامناسب یا نسبتا مناسب، پیشنهاد میشود تاسیس، طراحی و مکانیابی کتابخانههای آستانقدسرضوی پس از بررسی سازمان کتابخانه ها، مصوب و اجرایی شود
3- گرچه ارائه خدمات فرهنگی در تمامی نقاط شهر مشهد از اهداف و برنامه های راهبردی و بلندمدت آستان قدس می باشد اما پیشنهاد میشود جهت رعایت فاصله مناسب با سایر کتابخانه های موجود این شهر در احداث کتابخانههای جدید با متولیان کتابخانه ها در سایر ارگانها مانند نهاد کتابخانههای عمومی نیز نوعی تعامل و هماهنگی وجود داشته باشد و در مکانیابی کتابخانه ها به موقعیت کتابخانههای موجود نیز در حد امکان توجه شود.