نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
نویسنده
چکیده
کلیدواژه‌ها
خدمات مرجع را مجموع فعالیت‌هایی می‌دانند که به منظور ایجاد رابطه میان نیازهای اطلاعاتی کاربران و منابع اطلاعاتی صورت می‌گیرد. هدف خدمات مرجع، کمک به مراجعه‌کننده برای بهره‌گیری از مجموعة کتابخانه و منابع خارج از کتابخانه برحسب نیازهای اطلاعاتی است (مرفین و وینار[1]، 1977). امروزه فناوری‌های نوین، روش‌های انتقال و اشتراک اطلاعات را تغییر داده و کتابخانه‌ها با به‌کارگیری قابلیت‌های گوناگون این فناوری‌ها، امکان تهیه و ارائة انواع مختلف متن، تصویر، صوت و ... را به کاربران فراهم می‌آورند. از جملة این تغییرات، خدمات مرجع دیجیتالی است. در خدمات مرجع دیجیتالی، نیازهای کاربران از طریق کانال‌های ارتباطی مختلف بین کاربر و کتابدار متخصص به کتابخانه ارسال می‌شود و کتابدار متخصص، به سؤال‌ها پاسخ می‌دهد. خدمات مرجع الکترونیکی همان خدمات و پرسش و پاسخ در محیط وب و از طریق اینترنت است. اولین خدمات که به صورت پیوسته و با هدف دست یافتن به خدمات مرجع الکترونیکی[2] بود، توسط دانشگاه مریلند [3] و خدمات کتابخانه بالتیمور در سال 1948 آغاز شد (واسیک[4]، 1999). «اسمیت»[5] (2003) در تعریف خدمات مرجع الکترونیکی ذکر می‌کند که «هر گونه خدمت مرجع که به وسیلة اینترنت فراهم شده است و از طریق آن می‌توان از هر دو منابع چاپی و الکترونیکی استفاده کرد». امروزه نوع جدیدی از خدمات مرجع در محیط‌های مجازی خدمات مرجع 2.0 نامیده می‌شود، که در نتیجه استفاده از ابزارهای وب 2.0 در کتابخانه 2.0 به وجود آمده‌اند. عبارت وب 2.0 توسط خانم دارسی دینوچی[6] (1999) در مقاله‌ای با عنوان «آیندة تکه تکه شده»[7] به کار گرفته شد. در سال 2004، با اولین کنفرانس وب 2.0 شهرت عبارت وب 2.0، رو به فزونی گذاشت. آنها عقیده داشتند که فعالیت‌های کاربران برای تولید مطالب می‌تواند ارزشمند باشد (موسوی و تاج‌الدینی، 1388). بنا به یک تعریف، ابزارهای وب 2.0 رسانه‌هایی برای برقراری تعامل اجتماعی مبتنی بر وب هستند و راهی ارزان و قابل دسترس برای دسترسی و انتشار اطلاعات از سوی عموم کاربران شمرده می‌شوند (خلقتی، 1389). ابزارهای وب 2.0 یک اثر فراگیر در جامعه دارند، به طوری که اجازه ایجاد توصیف، ارسال، جستجو و به اشتراک‌گذاری اطلاعات در قالب‌های مختلف از موزیک تا عکس و متن را به کاربران می‌دهند (مکسکیل و اون [8]،2006). نمونه‌هایی از این ابزارها شامل وبلاگ، فید ار اس اس‌ها ،پیام‌های فوری،[9] پادکست،[10] میکروبلاگ‌ها،[11] بوک مارک‌های اجتماعی،[12] شبکه‌های اجتماعی و ویکی است.
با رشد و توسعة وب 2.0 مفهوم دیگری با عنوان کتابخانه 2.0 مطرح شد که نخستین بار توسط «مایکل کیسی»[13] ابداع گردید (میلر[14]، 2005). به طور کلی، برای جامعه کتابداری وب 2.0 فقط به معنای فناوری نیست، بلکه یک تغییر نگرش را در این حرفه در پی داشته و نقش‌های جدیدی برای کتابداران، از طریق ابزارهای وب 2.0 در نظر گرفته شده است(پاتریک، لی و مونرو[15]، 2010).
بررسی‌ها و پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد ابزارهای وب 2.0 و میزان استفاده از آنها در کتابخانه‌ها، به‌ویژه کتابخانه‌های دانشگاهی، در برخی از دانشگاه‌های آمریکا، اروپا و آسیا شدت گرفته است و استفاده از ابزارهای وب2.0 در کتابخانه‌های دانشگاهی بیشتر از انواع کتابخانه‌ها بوده است (مرادی و دیگران ،1390). با توجه به قابلیت‌های ابزارهای وب 2.0 در جهت آموزش استفاده از منابع مرجع که سبب بهبود تصور مردم از حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌شود و به جذاب‌تر شدن رشته و برقراری ارتباط مناسب با کاربران کمک می‌کند (آهارونی[16]، 2008) و همچنین با توجه به چهار نوع فعالیت در خدمات مرجع: 1- آموزش استفاده از کتابخانه 2- کمک در یافتن اطلاعات 3- کمک به انتخاب آثار خوب (مفید) 4- ارتقای جایگاه کتابخانه در جامعه از طریق خدمات مرجع (دیانی، 1383) که اساسی‌ترین نکات مربوط به خدمات مرجع در چهار نوع فعالیت بالا دسته‌بندی شده است؛ می‌توان دریافت که ابزارهای وب 2.0 با ویژگی تعاملی خود توانایی پوشش دادن بهتر این فعالیت‌ها را دارند. در نتیجه، این پژوهش تلاش دارد نگرشکتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریزدر به کارگیری ابزارهای وب 2.0 واهمیتوتأثیرابزارهای وب 2.0 در فعالیت‌هایمرجعرا بررسی کند. از این رو، اینسؤالاساسیمطرحمی‌شودکهمیزان استفاده،نگرشوعملکردکتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز در به کارگیری ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجعتاچهحد است؟در پایان، انتظار می‌رود از سوی کتابخانه‌های مرکزی دانشگاهها با توجه به یافته‌های این پژوهش، این گونه خدمات در بخش مرجع راه‌اندازی شود.
حضور ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع
چنان‌که گفته شد، ابزارهای وب 2.0 با توجه به ویژگی تعاملی و رایگان بودن، به‌طور گسترده در کتابخانه‌ها قابل استفاده‌اند، زیرا وب 2.0 برای کتابخانه‌ها ابزاری در جهت ایجاد ارتباط دائم در هر زمان و همچنین آموزش فارغ از مکان و زمان را فراهم می‌آورد. ابزارهای وب 2.0، کارایی برجستة خود را در محیط کتابخانه‌های دانشگاهی و به‌ویژه در بخش مرجع ثابت کرده‌اند (کری[17]،2010). این ابزارها با کارکردهای آنها در کتابخانه‌های دانشگاهی و خدمات مرجع، در جدول 1 ارائه شده‌اند.
جدول 1. ابزارهای وب 2.0 با کارکردهای آن در مراکز اطلاعاتی و خدمات مرجع
|
وبلاگ
|
با استفاده از وبلاگ می‌توان: به راحتی خوانندگان و کاربران کتابخانه را از منابع، کتاب‌ها و مواد جدید مطلع کرد، قوانین و خدمات کتابخانه را منتشر نمود، سؤال‌های مرجع را پاسخ داد و اطلاعات و اخبار جدید در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی را به سرعت منتشر کرد. یک مرجع می‌تواند بدون صرف هزینه‌های مستقیم و در زمان اندک، فهرستی از کاربران، مقوله‌های معنادار گوناگون و ویژگی‌های اجرایی را ایجاد کند (کری، 2010). |
|
پیام‌های فوری
|
کتابخانه‌ها ابتدا از آن در بخش مرجع استفاده کردند؛ جایی که کاربران می‌توانستند با کتابداران به صورت همزمان گفتگو داشته باشند. این ابزار امکان ایجاد خدمات مرجع چیزی فراتر از خدمات مرجع سنتی در کتابخانه‌ها را فراهم می‌آورد؛ جایی که کاربر و کتابدار می‌توانند صدای یکدیگر را بشنوند و به همدیگر گوش کنند. (استفان[18]،2006). |
|
فید آر اس اس
|
فید ار اس اس یک ابزار بسیار مناسب در بخش مرجع است به‌ویژه برای اشاعة اطلاعات به روز؛ به طوری که کاربران با استفاده از آر اس اس به راحتی بر روی رایانة خود اطلاعات و اخبار جدید را دریافت خواهند کرد و دیگر نیازی نیست برای دسترسی به اطلاعات جدید کتابخانه به سایت آن مراجعه کنند. |
|
بوک مارک اجتماعی
|
در بخش مرجع کتابخانه‌ها نباید فراموش کرد که کتابداران مرجع دارای وب‌سایت‌های مرجع دلخواه خود هستند که از طریق بوک مارک‌ها برای آنها قابل دسترسی است. (کری، 2010). |
|
ویکی
|
موارد استفاده از ویکی‌ها در بخش مرجع و در آموزش به شرح زیر است: (بنجون[19]،2007) · به عنوان ابزاری برای همکاری. · به عنوان وب‌سایتی که به آسانی قابل دسترس است. · به عنوان ابزار مدیریت محتوا. |
|
شبکه‌های اجتماعی
|
«چو»[20] ( 2008 ) در بررسی خود گزارش داده است که سایت‌های اجتماعی مای اسپس وفیس‌بوک بین دانشجویان بسیارمحبوبند و به طور گسترده می‌توانند برای آموزش و خدمات مرجع به‌کار روند. شبکه‌های اجتماعی تسهیل کننده ارتباطات است. این بدان معناست که کارکنان کتابخانه خود می‌توانند از این ابزار برای استانداردسازی فعالیت‌ها و به روز نگه داشتن اطلاعات یکدیگر استفاده کنند. |
|
پادکست
|
می‌توان برای تهیة محتوا مقرون به صرفه و آموزش، به طور مثال ضبط صدای ضربان قلب برای دانشجویان پزشکی استفاده کرد. پادکست کتاب‌ها و یا همچنین سخنرانی‌ها برای دانشجویانی که ممکن است مشکل بینایی داشته باشند و یا حتی مهارت‌های خواندن و یا توانایی ادراک آنها ضعیف باشد، مفید است. |
به طور کلی، خدمات مرجع 2.0 را استفاده از ابزارهای وب 2.0 برای ارائه خدمات مؤثرتر و مفیدتر در خدمات مرجع می‌نامند؛ خدماتی که همان خدمات مرجع سنتی در محیط مجازی می‌باشند با این تفاوت که آن تعاملی و دو طرفه است. این نوع خدمات پویاتر و تعاملی‌ترند، زیرا کاربر نه تنها مصرف کننده بلکه تولید کنندة محتوا نیز هست. مرجع 2.0 در برگیرندة انواع خدمات مرجع از جمله خدمات مرجع مستقیم شامل: ارائة تهیة اطلاعات و راهنمایی و آموزش کاربران؛ غیر مستقیم شامل: تهیه کتابشناسی، انتخاب منابع مرجع، ارزیابی منابع مرجع توسط ابزارهای وب 2.0 می‌باشند (تاجر[21]، 2009).
باید خاطرنشان ساخت، درآینده کتابخانه‌های دانشگاهی با نسل جدیدی از استفاده‌کننده‌ها مواجه می‌شوند که با داده‌های صوتی و تصویری سروکار دارند (قانع،1383). در این مسیر کتابداری موفق خواهد بود که به بهترین شکل از مفهوم ارتباط به کمک ابزارهای موجود بهره جوید. یکی از این ابزارها وب 2.0 خواهد بود که پذیرش تغییرات را در زمینه تعامل بهتر و بیشتر با کاربران آسان‌تر خواهد کرد.
امروزه در جهان شاهد گسترش استفاده از فناوری وب 2.0 در سطح کتابخانه‌های دانشگاهی می‌باشیم (ریچارد[22]، 2008). در این بین، پژوهش‌های مختلفی نیز در جهت کاربرد ابزارهای وب 2.0 در کتابخانه‌های دانشگاهی و به‌طور ویژه در سطح خدمات مرجع صورت گرفته است. درمرتبط‌ترینپژوهش‌هایموجود، «ریچارد»[23] (2008) در پژوهش خود مشخص کرد که برنامه‌های کاربردی وب 2.0 می‌تواند به عنوان ابزاری برای اطلاع‌رسانی و خدمات مرجع، در کتابخانة دانشگاهی مورد استفاده قرار گیرد. در تحقیقی دیگر در حوزة آموزش 2.0 «گروس»[24] و «لزلی»[25] (2008) آموزش با استفاده از فناوری‌های وب 2.0 (آموزش 2.0) در کتابخانه دانشگاهی ادیت کووان[26] بررسی و ارزیابی کردند. آنها از این ابزارها برای آموزش و یادگیری هشت کارمند جدید کتابخانه استفاده کردند. نتایج این پژوهش، سودمندی استفاده از ابزارهای وب 2.0 را برای آموزش مفاهیم مربوط به کتابخانه، به کاربران نشان داده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش «ویرکس»[27] و با «میگبولا»[28] (2011) نشان می‌دهد ابزارهای وب 2.0 در ارتباطات، آموزش امور حرفه‌ای و امور چندمنظوره، به صورت قابل توجه استفاده و ترجیح داده می‌شوند. همچنین، یافته‌های آنها از ادغام فناوری ارتباطات در آموزش و توانایی ابزارهای وب 2.0 در بهبود تدریس و یادگیری در محیط آموزش عالی حمایت می‌کند.«گاروفالو و چاریتوپلو»[29] (2012) نشان دادند بیشتر دانشجویان از اهمیت ابزارهای وب 2.0 آگاه هستند و آن به این دلیل است که به حضور وب 2.0 در آموزش‌های خود تمایل دارند، زیرا عقیده دارند ابزارهای وب 2.0 باعث غنی‌تر شدن دانش آنها می‌شود. به علاوه، آنها از مزایای استفاده از وب 2.0 درکسب دانش جدید آگاهند. در تحقیقی دیگر، «رادولج»[30] (2012) پی برد که بیشتر کتابخانه‌های تحقیقاتی عضو ARL، ابزارهای شبکه‌های اجتماعی و خدمات مرجع را به خوبی در وب‌سایت‌های کتابخانه‌هایشان ادغام کرده‌اند، ولی نمایش آن در صفحة خانگی کتابخانه‌ها بسیار پایین است. مطالعه «مانسو» [31] و«پینتو» [32] (2012) حاکی از آن است که خدمات مرجع مجازی در جوامع دانشگاهی به طور قابل توجهی تغییر نکرده و تأکید کرده‌اند که این نیاز برای ترکیب فناوری‌های جدید احساس می‌شود. «راموس»[33] و «ابریگو»[34] (2012) در پژوهشی به بررسی و ارزیابی خدمات مرجع دیجیتالی در کتابخانه‌های دانشگاهی فیلیپین پرداختند. یافته‌ها نشان می‌داد پتانسیل استفاده از وب 2.0 در خدمات مرجع هنوز به حداکثر نرسیده است. همچنین، نتایج یافته‌ها حاکی از آن است که مفیدترین ابزارها برای اشاعة اطلاعات، فیس‌بوک و پیام‌های فوری است و بیشتر سؤال‌های دریافت شده دربارة چگونگی کاربرد آنلاین پایگاه‌های داده بوده است.
در کنار این گونه پژوهش‌ها، پژوهش‌های متعددی دربارة میزان استفاده از ابزارهای وب 2.0 توسط کتابداران در کتابخانه‌های دانشگاهی صورت گرفته است که بر روی ابزارهای وب 2.0 و استفاده از این ابزار در کتابخانه‌های دانشگاهی متمرکز بوده‌اند (بدون توجه به حضور این گونه ابزار در خدمات مرجع). برای مثال، می‌توان به نتایج پژوهش «کونگ لین»[35] (2008) اشاره کرد. نتایج پژوهش وی نشان داد: دست کم دوسوم کتابخانه‌های استرالیا، یک یا چند مورد از فناوری‌های وب 2.0 را گسترش داده‌اند که البته تنها 4 مورد از فناوری‌های وب2.0 برای هدف‌های خاص و مشخصات مبنا استفاده می‌شوند. به طورکلی، میانگین استفاده از وب 2.0 پایین است. «هان و لیو»[36] (2010) دریافته‌اند که بیشتر ابزارهای وب 2.0 در 38 کتابخانه دانشگاهی، هنوز در مرحله ابتدایی توسعه و پیشرفت هستند و اغلب این کتابخانه‌ها تنها از یک یا دو مورد از ابزارهای وب 0.2 در خدمات خود استفاده می‌کنند. از بین 6 ابزار مورد بررسی در این پژوهش، آر.اس.اس بیشترین کاربرد و پیام‌های فوری، وبلاگ، ویکی و سایت‌های شبکه‌های اجتماعی، کمترین میزان کاربرد را داشته‌اند. «بارو، ایدیدی و گادفری»[37] (2013) در پژوهشی دیگر، میزان استفاده از ابزارهای وب 2.0 توسط کتابداران دانشگاهی کشور نیجریه را بررسی کردند. نتایج پژوهش آنها نشان داد بیشتر کتابداران به استفاده از وبلاگ، ویکی، رسانه‌های اجتماعی و پیام‌های فوری می‌پردازند، در حالی که میزان استفاده آنها از فید آر اس اس ، پادکست و بوک مارک‌های اجتماعی پایین است.
با افزایش مطالعات مربوط به وب 2.0 در پژوهش‌های کتابداری، در چند سال اخیر حضور وب 2.0 در کتابخانه‌ها نیز مورد توجه پژوهشگران داخل کشور قرار گرفته است. متون مرتبط با این موضوع بیشتر به بررسی میزان استفاده و آگاهی کتابداران از ابزارهای وب 2.0 پرداخته‌اند. برای مثال، نتایج تحقیق «عبدخدا و محمدی» (1390)نشان می‌دهد میزان آشنایی کتابداران با وب، به‌ویژه نسل جدید و امکانات آن، پایین است. همچنین، میزان استفادة کتابداران از وب برای خدمت‌رسانی به مراجعان چشمگیر نیست. نتایج تحقیق «صراف‌زاده، حاضری و علوی» (1391) نشان می‌دهد مدرسان با برخی از فناوری‌های وب 2.0 از جمله وبلاگ، ویکی، فیس‌بوک آشنایی خوبی دارند؛ در حالی که آشنایی آنها با فناوری‌های نظیر فید آر اساس، پادکست، توییتر، فلیکر محدود بوده است. همچنین، پاسخ‌دهندگان از ابزارهایی مانند وبلاگ، ویکی، فروم و گروه‌های مباحثه برای هدف‌های آموزشی و پژوهشی استفاده می‌کنند. در پژوهشی دیگر «بهرامی»(1391) به شناسایی میزان آشنایی و استفاده کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی ایران از فناوری‌های وب2.0 و شناسایی مهم‌ترین عوامل بازدارنده بر به کارگیری فناوری‌های وب2.0 در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران پرداخته است. یافته‌های پژوهش او نشان می‌دهد میزان آشنایی و استفادة کتابداران از فناوری‌های وب2.0 کم و بسیار کم است. همچنین، بیشترین میزان آشنایی کتابداران با فناوری‌های وب2.0 مربوط به فناوری وبلاگ و کمترین میزان آشنایی مربوط به فناوری فهرست‌نویسی اجتماعی است. در پژوهشی دیگر «اناری، عاصمی و ریاحی‌نیا» (1392) میزان استفاده از ابزارهای شبکه‌های اجتماعی در به اشتراک‌گذاری دانش در بین کتابداران دانشگاه اصفهان را بررسی کردند. نتایجحاصلازپژوهش آنهانشاندادمیزان استفادهکتابداراندانشگاهاصفهانازابزارهای شبکه‌های اجتماعیدرروندبهاشتراک‌گذاریدانشروبهپایینارزیابیشدهاست. همچنین، ازمیان هر یکازابزارهای شبکه‌های اجتماعی،ابزارهای ویکیبیشترینوابزارهایمیکروبلاگینگکمترینمیزاناستفادهرادرروندبهاشتراک‌گذاریدانشبینکتابدارانایندانشگاهبهخود اختصاصداده‌اند.
با مرور پژوهش‌های انجام شده دربارة حضور ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع، روشن می‌شود بیشتر پژوهش‌ها به میزان استفاده و کاربرد ابزارهای وب 2.0 توسط کتابداران پرداخته‌اند و نگرش و عملکرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع از دیدگاه کتابداران مورد سنجش قرار نگرفته است؛ در حالی که برای حرکتاز خدمات مرجع سنتی به سمت خدمات مرجع 2.0 این اطلاعات باید توسط مدیران و کتابداران مورد توجه قرار گیرد. همچنین، مطالعة حاضر اولین پژوهش صورت گرفته دربارة میزان استفاده از ابزارهای وب 2.0 توسط کتابداران دانشگاهی و میزان عملکرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع در شهر تبریز است. به طور کلی، با دانستن نقاط ضعف و قوّت کتابداران و همچنین نگرش و عملکرد کتابداران، می‌توان آموزش‌ها را به شکل مناسب ارائه کرد، با این هدف که از نتایج این پژوهش در آموزش‌ها و طراحی خدماتی که در آینده در کتابخانه‌های دانشگاهی و خدمات مرجع ارائه می‌شود، استفاده شود.
پژوهش حاضر بر آن است تا میزان استفادة کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز از ابزارهای وب 2.0 را بررسی کند. افزون بر آن، تلاش دارد تا نگرش کتابداران را از کاربرد ابزارهای وب 2.0 در آینده ارزیابی کند. ارزیابی عملکرد ابزارهای وب 2.0 از بُعد هدف از دیدگاه کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز در خدمات مرجع از دیگر هدف‌های این پژوهش است.
پرسش‌های پژوهش
1. کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز به چه میزان از ابزارهای وب 2.0 استفاده می‌کنند؟
2.نگرش کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز در استفاده از کاربرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع به چه میزان است؟
3. عملکرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع در بُعد هدف، از دیدگاه کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز چگونه است؟
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و به روش پیمایشی ـ توصیفی انجام شده است. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه محقق ساخته است.
جامعة آماری پژوهش علاوه بر مدیران، نیروی انسانی شاغل در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز است (جدول 2) که به دلیل سابقة پژوهشی و وضعیت مطلوب دانشگاه‌های دولتی این شهر در تحقیق و پژوهش و همچنین نقش کتابخانه‌های مرکزی به عنوان رکن اساسی در تحقق هدف‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاهها، کتابخانة مرکزی این دانشگاهها بررسی شده است. شایان ذکر است، با توجه به محدودیت آماری نیروی انسانی در کتابخانه‌های مرکزی، نیازی به نمونه‌گیری نبود و تمام کتابداران بررسی شده‌اند.برای جمع‌آوری اطلاعات مربوط به کتابداران، نخست اطلاعات مربوط به تعداد کارکنان از طریق سایت دانشگاهها جمع‌آوری شد. سپس با توجه به احتمال تغییرات در تعداد کارکنان نسبت به آنچه در سایت درج شده است، اطلاعات آنها به شکل حضوری نیز جمع‌آوری شد. گفتنی است، 3 نفر کتابدار حتی پس از چندین بار مراجعة حضوری، پرسشنامه مربوط را کامل نکردند.
جدول 2. تعداد کتابداران به تفکیک هر کتابخانه
|
کتابخانه مرکزی دانشگاه
|
تعداد
|
|
تبریز
|
15
|
|
علوم پزشکی
|
8
|
|
صنعتی سهند
|
6
|
|
شهید مدنی آذربایجان [38]
|
9
|
|
جمع
|
38
|
از آنجا که پرسشنامه استاندارد وجود نداشت، سؤال‌های پرسشنامه با توجه به ادبیات، چارچوب نظری و پژوهش‌های موجود در این زمینه (کری،2010) سؤال‌های قسمت مربوط به سنجش میزان آگاهی (تاجر، 2009) سؤال‌های مربوط به تعیین عملکرد از بُعد هدف (آهارونی، 2009) سؤال‌های مربوط به نگرش، طراحی و محققان به صورت حضوری آنها را پخش کردند.
سؤال‌های پرسشنامةمحققساختهعبارت بود از:سنجشمیزان آگاهی (9 سؤال)، سنجش نگرش (7 سؤال)، سنجش عملکرد در بُعد هدف (6 سؤال).
پرسش‌ها به صورت طیف پنج گزینه‌ای تهیه و برای این منظور، از مقیاس لیکرت استفاده شد. گزینه‌های پنج‌گانه عبارتند از: خیلی کم = کم = متوسط = زیاد = خیلی زیاد.
نمره‌گذاری آنها نیز، به صورت زیر انجام شد:
1= خیلی کم 2= کم 3= متوسط 4= زیاد 5= خیلی زیاد
در این پژوهش، سنجش روایی پرسشنامه‌ها با بهره‌گیری از نظر استادان و صاحب‌نظران انجام شد. نظرهای استادان به صورت چندمرحله‌ای در طراحی پرسشنامه محققساخته در نظر گرفته و از راهنمایی‌های ایشان بهره گرفته شد. برای محاسبة پایایی، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که میزان پایایی آن (95/0) است و پایایی بالای پرسشنامه را نشان می‌دهد.
سپس داده‌های به دست آمده تجزیه و تحلیل شد. برای هر طیف میانگین موضوعی، پاسخ‌های داده شده به سؤال‌های آن طیف محاسبه و با هم مقایسه شد. نتایج به صورت جدول فراوانی ارائه شده‌اند که در جدول فراوانی معیّن شده برای هر متغیر، فراوانی آنها و درصد آن داده‌ها لحاظ گردیده است. شایان ذکر است، برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و از نرم‌افزارآماری علوم اجتماعی (اس .پی .اس .اس) نسخه16 کمک گرفته شد.
یافته‌های پژوهش
§ یافته‌های توصیفی، شامل: سن، جنسیت، سابقه کار کتابداران.
§ یافته‌های بخش دوم، مربوط به پاسخ به سؤال‌هایپژوهش.
یافته‌های توصیفی
از مجموع کتابداران مورد بررسی 1/57 % را زنان و 9/42 % را مردان تشکیل می‌دهند. بیشترین درصد کتابداران در کتابخانه‌های دانشگاهی (40 %) بیش از 41 سال دارند. همچنین، بیشترین درصد کتابداران در کتابخانه‌های دانشگاهی (1/28 %) بیش از 21 سال تجربه کاری دارند.
یافته‌های مربوط به سؤال‌های پژوهش و تحلیل آنها
میزان استفادة کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز از ابزارهای وب 2.0
شناسایی میزان استفادة کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز از امکانات و قابلیت‌های وب 2.0حرف اول پژوهش است. میزان استفادة کتابداران از ابزارهای وب 2.0 باید مشخص شود تا بتوان توانایی کتابداران را در استفاده از ابزارهای وب2.0 سنجید و با شناخت نقاط قوّت و ضعف کتابداران و با توجه به دیگر نتایج این پژوهش، از امکانات وب 2.0 در ارائه خدمات مرجع به کاربران استفاده کرد. در این سؤال فهرستی از کارکردهای ابزارهای وب 2.0 شامل: خواندن وبلاگ، نوشتن وبلاگ، گذاشتن نظر در وبلاگ، خواندن ویکی، اضافه کردن مدخل به ویکی، ویرایش مدخل از ویکی، استفاده از فید آر اس اس، استفاده از پیام‌های فوری و مشارکت در شبکه‌های اجتماعی ارائه و از پاسخ دهندگان خواسته شده بود تا میزان استفاده از این ابزارها را از کم به زیاد ذکر کنند. با توجه به تعداد زیاد ابزارهای وب 2.0، ابزارها با توجه به پژوهش کری (2010) که مناسب‌ترین و کارآمد ترین ابزارها را در خدمات مرجع ذکر کرده است، در پرسشنامه منظور شد.
کتابداران با توجه به میانگین‌ها و اعمال رتبه‌بندی، از ابزارهای وب 2.0 در حد کم (2.1) استفاده می‌کنند (جدول 3). توانایی کتابداران در خواندن ویکی 3/34% بیشترین درصد را در بین دیگر کارکردهای ابزارهای وب 2.0 شامل می‌شود. دومین رتبه در خواندن وبلاگ با 8/22%، مورد سوم گذاشتن نظر در وبلاگ با 2/17%، چهارمین مورد استفاده از فید آراس اس و استفاده از پیام‌های فوری با 3/14%، پنچمین مشارکت در شبکه‌های اجتماعی با 5/11% و در نهایت آخرین مورد مربوط به نوشتن وبلاگ با 4/11% است. گفتنی است، اضافه کردن مدخل به ویکی و ویرایش مدخل از ویکی، از سوی کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز استفاده نشده است.
نتیجة این پژوهش با نتایج پژوهش «اناری، عاصمی و ریاحی‌نیا» (1392)، «بهرامی» (1390)، «کونگ لین» (2008) و «هان و لیو» (2010) مطابقت دارد، به طوری که نتایج پژوهش «اناری، عاصمی و ریاحی‌نیا» (1392)نشان می‌دهد میزان استفاده از ابزارهای وب 2.0 توسط کتابداران دانشگاه اصفهان در روند به اشتراک‌گذاری دانش، کمتر از حد متوسط و پایین ارزیابی شده است. همچنین، نتایج پژوهش «بهرامی» (1390) نشان داد میزان استفادة کتابداران از فناوری‌های وب2 بسیار کم است. نتایج حاصل از پژوهش «کونگ لین» (2008) نشان می‌دهد در کل میانگین استفاده از وب 2.0 در کتابخانه‌های دانشگاهی استرالیا پایین است. «هان و لیو» (2010) در پژوهش خود به این نتیجه رسیده‌اند که میزان استفاده از ابزارهای وب 2.0 در کتابخانه‌های دانشگاهی چین پایین است. همچنین، در این پژوهش مشخص شد توانایی کتابداران در خواندن ویکی و وبلاگ‌ها مطلوب است، در حالی که توانایی کتابداران در استفاده از فید آر اس اس، استفاده از پیام‌های فوری، شبکه‌های اجتماعی و نوشتن وبلاگ کم است. نتایج این قسمت از پژوهش مغایر با پژوهش «هان و لیو» (2010)و تا حدودی همسو با نتایج حاصل از پژوهش «بهرامی» (1390) است. «هان و لیو» (2010) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که وبلاگ کمترین کاربرد و فید آر اس اس‌ها بیشترین کاربرد را در میان کتابداران دانشگاهی چین داشته است که از این نظر با نتایج پژوهش حاضر همسو نیست. «بهرامی» (1390) نیز در پژوهش خود استفاده بیشتر کتابداران از ویکی‌ها را آشکار کرده است. همچنین، نتایج این قسمت از پژوهش در برخی موارد همسو با نتایج حاصل از پژوهش «بارو، ایدیدی و گادفری» (2013) و در برخی موارد مغایر آن است زیرا آنها به این نتیجه رسیده بودند که میزان استفادة کتابداران از وبلاگ، ویکی و شبکه‌های اجتماعی بالاست، در حالی که میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی توسط کتابداران حاضر دراین پژوهش پایین است. ممکن است استفادة کم کتابداران حاضر در پژوهش از شبکه‌های اجتماعی، به سبب محدودیت استفاده از این ابزار (فیلترینگ) باشد.
جدول 3. میزان استفادة کتابداران از ابزارهای وب 2.0
|
میزان استفاده
ابزارها
|
خیلی کم
|
کم
|
متوسط
|
زیاد
|
خیلی زیاد
|
میانگین
|
|
|
خواندن وبلاگ
|
فراوانی
|
7
|
10
|
10
|
4
|
4
|
65/2
|
|
درصد
|
20
|
6/28
|
6/28
|
4/11
|
4/11
|
||
|
نوشتن وبلاگ
|
فراوانی
|
25
|
6
|
-
|
-
|
4
|
62/1
|
|
درصد
|
4/71
|
1/17
|
-
|
-
|
4/11
|
||
|
گذاشتن نظر در وبلاگ
|
فراوانی
|
16
|
7
|
5
|
5
|
1
|
05/2
|
|
درصد
|
7/45
|
20
|
3/14
|
3/14
|
9/2
|
||
|
خواندن ویکی
|
فراوانی
|
4
|
9
|
10
|
7
|
5
|
3
|
|
درصد
|
4/11
|
7/25
|
6/28
|
20
|
3/14
|
||
|
اضافه کردن مدخل به ویکی
|
فراوانی
|
25
|
7
|
2
|
-
|
-
|
32/1
|
|
درصد
|
4/71
|
20
|
7/5
|
-
|
-
|
||
|
ویرایش مدخل از ویکی
|
فراوانی
|
30
|
4
|
1
|
-
|
-
|
71/1
|
|
درصد
|
7/85
|
4/11
|
9/2
|
-
|
-
|
||
|
استفاده از فید ار ار اس
|
فراوانی
|
14
|
6
|
10
|
4
|
1
|
20/2
|
|
درصد
|
40
|
1/17
|
6/28
|
4/11
|
9/2
|
||
|
استفاده از پیام‌های فوری
|
فراوانی
|
12
|
13
|
5
|
4
|
1
|
11/2
|
|
درصد
|
3/34
|
1/37
|
3/14
|
4/11
|
9/2
|
||
|
مشارکت در شبکه‌های اجتماعی
|
فراوانی
|
11
|
7
|
13
|
3
|
1
|
31/2
|
|
درصد
|
4/31
|
20
|
1/37
|
6/8
|
9/2
|
||
نگرش کتابداران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز در استفاده از کاربرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع
هدف دیگر پژوهش،تعییننگرش کتابداراندربارةبه‌کارکیریابزارهای وب 2.0 درخدمات مرجع کتابخانه‌های دانشگاهی بود.نتایج،بیانگرنگرشمطلوب کتابداراندراستفادهاز ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع است(25/3) (جدول 4).
باتوجه به نتایج، (4/51%) پاسخگویان عقیده دارند استفاده از ابزارهای وب 2.0 سبب سهولت ارتباطات در خدمات مرجع خواهد بود. 7/45% کتابداران از حضور وب 2.0 در کتابخانه‌ها رضایت دارند. 40% آن را سبب سهولت در امر پژوهش دانسته و 5/38% مایلند زمانی را برای افزایش آگاهی در این زمینه صرف کنند. 1/37% کتابداران عقیده دارند استفاده از وب 2.0 در خدمات مرجع سبب مطابقت ارائه خدمات با علایق و نیاز کاربران می‌شود. 3/ 34% کتابداران استفاده از آن را سبب کاهش مدت زمان استفاده از خدمات مرجع می‌دانند و در نهایت فقط 6/28% کتابداران استفاده از ابزارهای وب 2.0 را سبب افزایش میزان استفاده از بخش مرجع می‌دانند.
نتایج این بخش با پژوهش «گاروفالوو چاریتوپلو» (2012)و «بهرامی» (1390) همسوست. در پژوهش «گاروفالوو چاریتوپلو» (2012) بیشتر دانشجویان کتابداری نگرش مثبتی به حضور ابزارهای وب 2.0 دارند و از مزایای استفاده از وب 2.0 در کسب دانش جدید آگاه هستند. «بهرامی» (1390) نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیده است که از نظر کتابداران، استفاده از فناوری‌های وب2.0 در کتابخانه‌های دانشگاهی ضرورت زیادی دارد.
جدول 4.توزیعفراوانینگرشکتابداران دربارة به‌کارگیری ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع
|
نگرش
|
خیلی کم
|
کم
|
متوسط
|
زیاد
|
خیلی زیاد
|
میانگین
|
|
|
از حضور وب 2.0 در خدمات مرجع رضایت دارم |
فراوانی
|
7
|
2
|
9
|
10
|
6
|
17/3
|
|
درصد
|
20
|
7/5
|
7/25
|
6/28
|
1/17
|
||
|
استفاده از آن سبب سهولت در ارتباطات در خدمات مرجع می‌شود |
فراوانی
|
5
|
7
|
5
|
12
|
6
|
20/3
|
|
درصد
|
3/14
|
20
|
3/14
|
3/34
|
1/17
|
||
|
سبب کاهش زمان استفاده از خدمات مرجع می‌شود |
فراوانی
|
6
|
3
|
13
|
7
|
5
|
05/3
|
|
درصد
|
1/17
|
6/8
|
1/37
|
20
|
3/14
|
||
|
باعث سهولت در امر پژوهش می‌شود |
فراوانی
|
5
|
5
|
10
|
7
|
7
|
17/3
|
|
درصد
|
3/14
|
3/14
|
6/28
|
20
|
20
|
||
|
مطابقت ارائه خدمات با نیازها و علایق کاربران |
فراوانی
|
6
|
5
|
11
|
6
|
7
|
8/3
|
|
درصد
|
1/17
|
3/14
|
4/31
|
1/17
|
20
|
||
|
مایلم زمانی را برای افزایش آگاهی در این زمینه به کار ببرم |
فراوانی
|
6
|
2
|
10
|
6
|
11
|
40/3
|
|
درصد
|
1/17
|
7/5
|
6/28
|
1/17
|
4/31
|
||
|
سبب افزایش میزان استفاده از بخش مرجع است |
فراوانی
|
7
|
5
|
13
|
5
|
5
|
88/2
|
|
درصد
|
20
|
3/14
|
1/37
|
3/14
|
3/14
|
||
عملکرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع در بُعد هدف از دیدگاه کتابداران
آخرین هدف این پژوهش، تعیین عملکرد ابزارهای وب 2.0 از بُعد هدف از دیدگاه کتابداران شرکت کننده در این پژوهش است (جدول 5). خدمات مرجع ارائه شده در پرسشنامه با توجه به پژوهش «تاجر» (2009) دربارة حضور ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع ارائه شده است.
نتایج، حاکی از آن است، ارائه منابع جدید (3/54%) و راهنمایی کاربران و اطلاع‌رسانی به روز (4/51%) بیشترین هدف از استفاده از ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع را از دیدگاه کتابداران شامل می‌شود. همچنین، استفاده از ابزارهای وب 2.0 در جهت آموزش و برقراری ارتباط با دانشجویان (6/48%)، استفاده در فعالیت‌های پژوهشی (7/45%) و استفاده در ارائه منابع چندرسانه‌ای ( 40%) نیز به صورت ذکر شده رتبه‌بندی شده است.
نتایج این قسمت از پژوهش با تحقیق «گروس و لزلی» (2008)و «ویرکس و با میگبولا» (2011) و «ریچارد» (2008) همسوست، زیرا نتایج پژوهش «گروس و لزلی» (2008) سودمندی استفاده از ابزارهای وب 2.0 را در جهت آموزش مفاهیم مربوط به کتابخانه، به کاربران نشان می‌دهد. «ریچارد» (2008) نیز در تحقیق خود بیان داشته است که برنامه‌های کاربردی وب 2.0 می‌تواند به عنوان ابزاری در جهت اطلاع‌رسانی در خدمات مرجع کتابخانه دانشگاهی، مورد استفاده قرار گیرد. نتایج پژوهش «ویرکس و بامیگبولا» (2011) از توانایی ابزارهای وب 2.0 در جهت بهبود تدریس و یادگیری در محیط آموزش عالی حمایت می‌کند و نشان می‌دهد که ابزارهای وب 2.0 در کتابخانه و در ارتباطات و اطلاع‌رسانی، به صورت قابل توجه استفاده و ترجیح داده می‌شوند.
جدول 5.میانگینسؤال‌هایعملکرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع در بُعد هدف از دیدگاه کتابداران
|
سؤال‌های عملکرد در بُعد هدف |
خیلی کم
|
کم
|
متوسط
|
زیاد
|
خیلی زیاد
|
میانگین
|
|
|
استفاده از ابزارهای وب 2.0 به منظور آموزش |
فراوانی
|
6
|
2
|
10
|
9
|
8
|
31/3
|
|
درصد
|
1/17
|
7/5
|
6/28
|
7/25
|
9/22
|
||
|
به منظور اطلاع‌رسانی به روز |
فراوانی
|
5
|
2
|
10
|
11
|
7
|
37/3
|
|
درصد
|
3/14
|
7/5
|
6/28
|
4/31
|
20
|
||
|
به منظور برقراری ارتباط با دانشجویان و دریافت نیاز آنها |
فراوانی
|
6
|
2
|
9
|
10
|
7
|
29/3
|
|
درصد
|
1/17
|
7/5
|
7/25
|
6/28
|
20
|
||
|
به منظور راهنمایی کاربران |
فراوانی
|
5
|
2
|
9
|
9
|
9
|
44/3
|
|
درصد
|
3/14
|
7/5
|
7/25
|
7/25
|
7/25
|
||
|
به منظور ارائه منابع جدید |
فراوانی
|
5
|
2
|
9
|
10
|
9
|
45/3
|
|
درصد
|
3/14
|
7/5
|
7/25
|
6/28
|
7/25
|
||
|
به منظور ارائه منابع چندرسانه‌ای
|
فراوانی
|
5
|
3
|
3
|
13
|
9
|
17/3
|
|
درصد
|
3/14
|
6/8
|
1/37
|
7/25
|
3/14
|
||
|
به منظور انجام فعالیت‌های پژوهشی |
فراوانی
|
5
|
2
|
12
|
10
|
6
|
28/3
|
|
درصد
|
3/14
|
7/5
|
3/34
|
6/28
|
1/17
|
||
چنان‌که در ابتدای پژوهش اشاره شد، استفاده از وب 2.0 در کتابداری و به طور خاص در خدمات مرجع بحث شده و مزایای آن به اثبات رسیده است. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که میزان استفادة کتابداران دانشگاه‌های دولتی شهر تبریز از امکانات و ابزارهای وب 2.0 با میانگین 1/2 کم است،در حالی که نگرش مطلوبی در استفاده از ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع توسط کتابداران وجود دارد. یافته‌های دیگر این پژوهش بیانگر این است که ارائه منابع جدید، راهنمایی کاربران و اطلاع‌رسانی به‌روز و همچنین استفاده از ابزارهای وب 2.0 در جهت آموزش و برقراری ارتباط با دانشجویان، بیشترین عملکرد در استفاده از ابزارهای وب 2.0 از بُعد هدف در خدمات مرجع را از دیدگاه کتابداران شامل می‌شود.در نتیجه، با توجه به نتایج این پژوهش و نگرش کتابداران دربارة حضور ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع و با توجه به پایین بودن میزان استفاده کتابداران از ابزارهای وب 2.0، مناسب است که دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی دربارة نحوة استفاده از ابزارهای وب 2.0 برگزار شود. (با توجه به نتایج، نسبت به شناسایی نقاط قوّت و ضعف کتابداران اقدام و آموزش‌ها با توجه به این نتایج ارائه شود)،تا آنها را قادر سازد با فناوری‌های مشابه کار کنند و در برخورد با تغییرات ناشی از حضور وب 2.0، اعتماد به نفس لازم را داشته باشند.
از طریق انجام این پژوهش، امید است مدیران کتابخانه‌ها و کتابداران در جهت برنامه‌ریزی برای کاربرد وب 2.0 و رفع بهتر نیازها به منظور استفاده از ابزارهای وب 2.0 در کتابخانه‌های دانشگاهی تلاش کنند، زیرا نتایج حاصل از این تحقیق کمک می‌کند که مدیران از نیازهای کتابداران خود آگاه شوند. همچنین، نتایج این مطالعه سبب افزایش آگاهی کتابداران نسبت به حضور وب 2.0 در محیط کتابخانه‌های دانشگاهی می‌شود. علاوه بر این، پژوهشگران و متخصصان اطلاع‌رسانی ممکن است از نتایج این تحقیق در جهت انجام تحقیقات بیشتر در این زمینه استفاده کنند. توجه به نتایج این پژوهش و اهمیت نگرش کتابداران و میزان استفاده از ابزارهای وب 2.0 می‌تواند افق‌های جدید پژوهشی را در برابر دید آنها قرار دهد.
این پژوهش محدودیت‌هایی را نیز شامل می‌شود:از محدودیت‌های این پژوهش می‌توان به کمبود منابع علمی قابل دسترس و استفاده دربارة کاربرد ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع (به صورت فارسی) اشاره کرد. به همین دلیل، محققان نیازمند استفاده از منابع لاتین بودند؛ که خود مشکل برگردان درست متون لاتین به فارسی و یک‌دست کردن آنها را به همراه داشت. همچنین، از آنجا که مطالعة حاضر فقط چهارکتابخانة دانشگاهی شهر تبریز را شامل می‌شود، نتایج حاصل از این پژوهش، کلّ کتابخانه‌های دانشگاهی تبریز (دانشگاه‌های آزاد، پیام نور و غیر انتفاعی) را در بر نمی‌گیرد. شایان ذکر است، با توجه به تعداد بسیار زیاد ابزارهای وب 2.0 و انواع مختلف خدماتی که در بخش مرجع ارائه می‌شود پرسشنامه تمامی خدمات و ابزارهای وب 2.0 را پوشش نداده است و از جامعیت کامل در این زمینه برخوردار نیست.
به هر حال، استفاده از این فناوری می‌تواند یک فرصت برای کتابداران به‌ویژه کتابداران دانشگاهی باشد؛ فرصتی که به محدودیت‌های مکانی و زمانی غلبه کنند و خود را به کاربرانشان نزدیک سازند. به طور کلی، در جهت استفاده از ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی، شبکه‌های اجتماعی در خدمات مرجع با مدل سنتی آن مقایسه شود. همچنین، از آنجا که اهداف غائی کتابخانه‌ها ارائه خدمات مطلوب به کاربران است، لازم است پژوهشی مشابه در دریافت نگرش کاربران کتابخانه‌های دانشگاهی در زمینة استفاده از ابزارهای وب 2.0 در خدمات مرجع نیز صورت بگیرد. همچنین، با بررسی میزان ادغام‌پذیری و نمایش ابزارهای خدمات مرجع و شبکه‌های اجتماعی در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی کشور می‌تواند در یافتن نقاط ضعف و قدرت این ابزار و نحوة کارایی آنها یاری دهنده باشد.
)