واکاوی جریان اطلاعات در فعالیت های پژوهشی پژوهشگران کتابخانه, موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

در جامعة اطلاعاتی امروز، انسان در بستری از تحولات پرشتاب زندگی می‌کند. توجه به رویکردهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و به‌ویژه فناوری، به نقش روزافزون اطلاعات در فرایند تولید، توزیع و مصرف، به‌‌ویژهدر زمینة نوآوری و رقابت اشاره دارد. از این‌رو، اهمیت دستیابی پژوهشگران به اطلاعات مناسب، دقیق و روزآمد، روز به روز آشکارتر می‌شود. از این‌رو، نقش و اهمیت اطلاعات در تصمیم‌گیری‌ها و نقش آنها در پیشبرد اهداف سازمانی، بر هیچ کسی پوشیده نیست. کتابخانه‌ها نیز به عنوان مراکزِ عهده‌دارِ مسئولیت اطلاع‌رسانی به جامعة اطلاعاتی، به تبادل اطلاعات با محیط پیرامون خود نیاز دارند. از این‌رو، در شرایطی که سازمان‌ها با نوآوری‌های روزافزون در پی جلب رضایت مشتریان جدید هستند، در میدان رقابت و پیشی گرفتن از دیگران، نیازمند توسعة همه جانبه‌اند. توجه به شیوه‌های گردآوری، ذخیره و اشاعة اطلاعات، برای توسعة سازمان‌ها ضروری‌ است، زیرا تأمل در این مراحل و شناسایی موانع موجود می‌تواند به توسعة بخش‌های مختلف سازمان بینجامد و فرصت‌هایی را برای ورود به عرصه‌های بالاتر ایجاد می‌کند. آشکار است، توسعه نیز نیازمند دانش و اطلاعات است و رفع این نیازها، امکان دستیابی سریع به اطلاعات را در سطوح گستردة ملی و بین‌المللی میسر می‌سازد.

در این خصوص، تولید اطلاعات مستلزم فرایندی است که جریان اطلاعات را در سازمان‌ها تشکیل می‌دهد (شرودر^[3]، 2004) و چون اطلاعات کالایی است که در مقایسه با دیگر کالاها ارزش افزوده دارد، مصرف آن موجب اشباع نمی‌شود و همواره انسان‌ها به اطلاعات جدیدتر نیاز دارند. به علاوه، بازار این کالا نیز در مقایسه با کالاهای دیگر از رونق روزافزونی برخوردار است (حسن‌زاده، 115:1387). کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نیز از سازمان‌های اصلی در مصرف اطلاعات به شمار می‌روند و منابع انسانی و پشتیبانی آن مسئولیت گردآوری، ذخیره، پردازش، توزیع و اشاعة اطلاعات را برعهده دارند. اما، همین مورد اخیر یعنی اشاعة اطلاعات و پاسخگویی به مراجعان بالقوه و بالفعل کتابخانه‌ها، در راستای پاسخ به نیازهای اطلاعاتی جامعه و ارائه خدمات مختلف، سبب تولید اطلاعات فراوانی شده است. از این‌رو، تولیدات علمی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی؛ از جمله کتاب‌شناسی‌ها، فهرست‌های موضوعی و ... با هدف اشاعة بهتر اطلاعات ارائه می‌شوند. «چاینیر اویدانگان» معتقد است جریان آزاد اطلاعات در بین کتابداران و مراجعان نباید نادیده گرفته شود و باید با جدیت و بدون وقفه دنبال شود. به علاوه، مدیران کتابخانه می‌توانند در برنامه‌ریزی، هدایت، هماهنگی و ایجاد انگیزه در بین کارکنان خود نقش فعال داشته باشند. از سوی دیگر، کتابداران نیز از طریق جریان آزاد اطلاعات، از مراجعان دربارة عملکرد کتابخانه‌های خود بازخورد دریافت می‌کنند (چاینیر اویدانگان^[4] ،2010). از این‌رو، ضروری است جریان اطلاعات در بین کارکنان به راحتی و سرعت جریان داشته باشد. بنابراین، از آنجا که اطلاعات در همة سازمان‌ها، به عنوان اجزای تشکیل دهندة جامعة انسانی مدام در حال داد و ستد هستند، اطلاعات از منابع مختلف درون و برون سازمان اخذ شده، توسط افراد و نظام‌های اطلاعاتی سازمان پردازش و وارد چرخة تصمیم‌گیری می‌شود. در نهایت نیز به عنوان پاسخ و در عین حال محرک، به اجزای فرعی درون سازمان و محیط بیرون از سازمان برگردانده می‌شود (صادق‌زاده وایقان، حسن‌زاده، نجف‌قلی نژاد درجوری، 137:1392). لذا در یک سازمان، افراد مختلف می‌توانند دانش متفاوتی را از اطلاعات مشابه کسب کنند. در این صورت، کارکنان به طور مستقل و یا با مشارکت هم به فراهم‌آوری، پردازش و تولید دانش می‌پردازند. از منظر دانش تولید شده توسط جامعة علمی، ایجاد دانش جدید از طریق پژوهش که اغلب ماهیت جمعی دارد، شامل این موارد است: دانش ارائه شده در نوشته‌های علمی، قطعه‌هایی از دانش علمی که هنوز در قالب یک نوشتة علمی فرموله نشده است و آن نوع دانش نهایی که با روش‌شناسی به کار گرفته شده در آزمایش‌ها و فرایندهای علمی، مرتبط است (صادق‌زاده وایقان، حسن‌زاده، نجف‌قلی نژاد درجوری، 126:1392-131). اما آنچه مطالعة جریان اطلاعات را ضروری می‌سازد، عبارت است از: رشد فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات و استفاده و تأثیر آن بر ماهیت، میزان و محتوای اطلاعات؛ آگاهی روزافزون دولت‌ها، ملت‌ها، مؤسسات، گروه‌ها و اشخاص دربارة اهمیت جریان اطلاعات، نبود تعادل و پیامدها و تأثیر‌های آن در فرایندهای تصمیم‌گیری ملی، بین‌المللی و همچنین بر زندگی روزمرة مردم جهان؛ تعداد رو به گسترش فعالان ملی و بین‌المللی در همة جنبه‌های جریان اطلاعات با مقاصد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و به ویژه جنبه‌هایی مانند تجارت، بازاریابی، آموزش و فرهنگ؛ علایق رو به رشد مطالعات تطبیقی میان فرهنگی دربارة عقاید عمومی و تصاویر ملی که سبب گرایش به سوی تحقیقات بیشتر می‌شود؛ بحث‌های مربوط به نظم نوین اقتصاد بین‌المللی و نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات از دهة 1970 مبنی بر اعلامیة یونسکو درباره جریان اطلاعات و سیاست‌های ارتباطات و مطرح شدن بحث مربوط به جوانب اقتصادی و ارتباطی منابع جهانی (حسن‌زاده و فتاحی،83:1383)؛ ربودن گوی سبقت از سازمان‌های همسو و رقیب و در نهایت رسیدن به چشم‌انداز ملی، منطقه‌ای و جهانی.

از این رو، فراهم‌آوری، سازماندهی، اشاعه و استفاده از اطلاعات با کیفیت در راه تحقیق و توسعه، مستلزم به به‌کارگیری مؤلفه‌هایی است که سبب شناسایی عوامل معتبر تولید علم می‌شود. به بیانی دیگر، سنجش و ارزیابی تولیدات و فعالیت‌های علمی، نیازمند بهره‌گیری از شاخص‌هایی است که به منزلة چارچوبی مناسب عمل کند. در این صورت، امکان مقایسة یکسان و دقیق این عوامل در جوامع مختلف فراهم شده و توانمندی‌های علمی هر کشور در جهان، در معرض نمایش قرار می‌گیرد. در شرایطی که یافته‌های علمی در طول هر دهه یا حتی در هر دو یا سه سال در بیشتر حوزه‌های اساسی دو برابر می‌شود، اطلاعات علمی رشدی شتابنده‌تر دارد (حسن‌زاده، صادق‌زاده وایقان، 72:1391). به همین دلیل، جریان اطلاعات به یکی از پدیده‌های مهم اجتماعی در عصر اطلاعات تبدیل و از سه مرحلة عمده و به هم پیوستة تولید، توزیع (اشاعه) و مصرف تشکیل شده است (محسنی، 154:1380). از منظری دیگر، یک ایده یا اندیشه در ذهن پژوهشگر یا گروهی از پژوهشگران پدید می‌آید و پس از انجام پژوهش یا پژوهش‌هایی، توسعه می‌یابد و سپس احتمالاً در دانشگاه نامرئی، به شکلی غیر رسمی بحث و بررسی می‌شود. این بحث‌های غیر رسمی می‌توانند در نشست‌ها و همایش‌های علمی و از طریق پست سنتی، پست الکترونیک یا گروه‌های خبر الکترونیک صورت پذیرد (حسن‌زاده، صادق‌زاده وایقان، 184:1391-183). 

در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، پژوهشگران علاوه بر وظایف سازمانی، اطلاعات متنوعی را تولید می‌کنند. فرایند و نحوة تبادل اطلاعات با اجزای درونی و بیرونی، جریان اطلاعات را در همة بخش‌های سازمان‌ها شکل می‌دهد. از این‌رو، شناخت میزان استفادة پژوهشگران از مراحل مختلف جریان اطلاعات و نیز شناسایی موانع پیش روی آن، از جمله مسائلی است که پاسخ به آنها می‌تواند در بهبود کیفیت جریان اطلاعات در سازمان راهشگا باشد. از طرف دیگر، دستیابی به هدف مطرح در سند چشم انداز سازمان (دستیابی به غنی‌ترین و فعال‌ترین مرکز کتابخانه‌ای در منطقه و جهان اسلام) نیز زمینه‌ای قوی برای شناسایی نحوة جریان اطلاعات در میان پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و رفع موانع پیش رو فراهم آورده است.

از این‌رو، تحلیل جریان اطلاعات گامی ضروری برای شناسایی مؤلفه‌های اطلاعات در یک سیستم است. در حقیقت، جریان اطلاعات می‌تواند ویژگی اصلی «جامعة اطلاعاتی» شناخته شود (وبستر، 1390). لذا،در جریان اطلاعات سه ویژگی عمده را باید در نظر داشت: مسیر، محتوا، و محمل. می‌توان گفت منظور از این سه عنصر، همان فرستنده، گیرنده و محتوای اطلاعاتی است که باید انتقال یابد و رسانه‌ای است که باید محتوا را منتقل کند (محمدخانی، 52:1387). علاوه بر این، با تحلیل جریان اطلاعات، امکان ارائه یک الگوی مناسب نیز فراهم می‌شود (ژنگ و یانگ^[5]، 2002).

هدف اصلی

 بررسی جریان اطلاعات در میان پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اطلاعات آستان قدس رضوی هدف اصلی این پژوهش است. از آنجا که نقش و اهمیت جریان اطلاعات زمانی آشکار می‌شود که نسبت به مراحل مختلف آن شناخت کامل داشته باشیم، در این پژوهش چهار مرحلة اصلی در جریان اطلاعات و شناخت موانع آن بررسی می‌شود، که اهداف فرعی پژوهش را تشکیل می‌دهند:

1.          شناخت شیوه‌های درونداد (گردآوری و تولید) اطلاعات در جامعة مورد مطالعه.

2.          شناخت شیوه‌های ذخیره و پردازش اطلاعات در جامعة مورد مطالعه.

3.          شناخت شیوه‌های برونداد (توزیع و اشاعه) اطلاعات در جامعة مورد مطالعه.

4.          شناخت موانع پیش روی جریان اطلاعات در جامعة مورد مطالعه.

این پژوهش از نوع کاربردی است و برای انجام آن از روش پیمایش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. سؤال‌ها و گویه‌های پرسشنامه با توجه به هدف پژوهش شکل گرفت. به منظور گردآوری داده‌های مورد نیاز برای پاسخ به سؤال‌های پژوهش، از پرسشنامة محقق ساخته استفاده شد که با استفاده از نظرهای کارشناسان سازمان کتابخانه‌ها، از روایی پرسشنامه اطمینان حاصل گردید. پس از اطمینان از پایایی پرسشنامه (ضریب آلفای کرونباخ 95% به دست آمد) پرسشنامه نهایی تدوین و بین جامعه آماری پژوهش توزیع گردید.

بر اساس اهداف پژوهش، جامعه پژوهش با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند، شامل 25 نفر از پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است که در سه سال گذشته (1390، 1391 و 1392) حایز رتبه‌های برتر پژوهشی شده‌اند. گفتنی است، سه ادارة خدمات کتابداری، مخطوطات و کتابخانه عمومی؛ زیرمجموعه کتابخانه مرکزی هستند، اما به سبب تفاوت ماهیت کار این سه اداره و به تبع آن فرصت‌های ایجاد شده در حین کار، که گاه صرف مطالعه می‌شود، جدا از هم در نظر گرفته شده‌اند. در رابطه با ادارات، معاونت‌های موزه و مرکز اسناد نیز به دلیل این که ماهیت کارشان چندان با هم متفاوت نیست، از هم تفکیک نشدند. در پایان، داده‌های گرد‌آوری شده با استفاده از نرم‌افزارهای آماری SPSSتحلیل و استفاده شد.

پژوهش در باب جریان اطلاعات از چند دهه پیش آغاز شده است، اما نکته حایز اهمیت این است که این موضوع، حوزه‌های مختلفی چون پزشکی، کشاورزی، علوم رایانه، حسابداری، مدیریت و علوم انسانی را در بر می‌گیرد. هرچند در پژوهش‌های انجام شده در داخل کشور نیز این تنوع حوزه‌ها دیده می‌شود، در سال‌های اخیر پژوهش‌هایی که جریان اطلاعات را در قالب نحوة گردآوری، تولید و ذخیره و همچنین اشاعة و انتشار در بر می‌گیرد، انجام شده است. امّا دربارة پژوهش‌های خارجی، نگارندگان موارد مشابهی را نیافتند. تمامی مقاله‌ها در حوزه‌های یاد شده بود و مربوط‌ترین آنها نیز بیشتر حوزه مدیریت دانش را در بر می‌گرفت. نگاهی به پیشینة پژوهش‌های خارجی ذکر شده در پژوهش‌های داخلیِ یافت شده -که در این مقاله نیز به عنوان پژوهش‌های داخلی به آنها اشاره می‌شود- گواه این ادعاست.

در این خصوص، یافته‌های پژوهش «حسن‌زاده و محمد‌خانی» (1389) با عنوان‌ «بررسی نحوة جریان اطلاعات در پژوهشکده‌های دانشگاه تربیت مدرس تهران» که با هدف شناسایی نحوه جریان اطلاعات از سه جنبة «گرد‌آوری»، «تولید و ذخیره» و «اشاعه و انتشار» اطلاعات صورت گرفته، مورد توجه است. این پژوهش با استفاده از روش پیمایشی و پرسشنامة محقق ساخته، جریان اطلاعات را در 11 پژوهشکده فعال دانشگاه تربیت مدرس بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان داد به لحاظ میزان تأکید بر انواع منابع، شیوه و نحوة گردآوری اطلاعات، در بین پژوهشکده‌های دانشگاه تربیت مدرس تفاوت معناداری وجود دارد و میزان تأکید بر نوع و قالب تولید و ذخیرة اطلاعات در پژوهشکده‌های دانشگاه تربیت مدرس به صورت معناداری متفاوت است؛ اما به لحاظ میزان تأکید بر مخاطبان و قالب‌های اشاعة اطلاعات، در بین پژوهشکده‌های دانشگاه تربیت مدرس تفاوت معناداری وجود دارد.

«صادق‌زاده وایقان، حسن‌زاده و نجف‌قلی ‌نژاد ورجوری» (1392) نیز با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته، پژوهشی را با عنوان «جریان اطلاعات در پژوهشکده‌های وابسته به مراکز آموزش عالی کشور و ارائه یک الگوی مناسب» با هدف شناسایی وضعیت دروندادها و بروندادهای جریان اطلاعات در مراکز تحقیقاتی وابسته به مراکز آموزش عالی کشور از دیدگاه پژوهشگران، انجام دادند. جامعة آماری این پژوهش شامل پژوهشگران مراکز تحقیقاتی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاه آزاد اسلامی بود. این جامعة آماری مشتمل بر رؤسای مراکز تحقیقاتی، معاونان پژوهشی مراکز تحقیقاتی، مدیران پژوهشکده‌های وابسته به مراکز تحقیقاتی، مدیران گروه های علمی، مدیران کتابخانه‌های مراکز تحقیقاتی، اعضای هیئت علمی و کارشناسان پژوهشی بود. نتایج پژوهش آنان نشان داد در مرحلة درونداد (گردآوری و استفاده از اطلاعات) قالب‌های الکترونیکی بیشتر از قالب‌های چاپی؛ در مرحلة پردازش (تولید و ذخیره اطلاعات) قالب‌های چاپی بیشتر از قالب‌های الکترونیکی و در مرحلة برونداد (اشاعه اطلاعات) قالب‌های چاپی بیشتر از قالب‌های الکترونیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، تحلیل یافته‌ها با استفاده از آزمون آنوا نشان داد در استفاده از انواع مختلف قالب‌ها در هر سه مرحلة درونداد، پردازش و برونداد معنادار است و اختلاف وجود دارد. همچنین، پژوهشگران از منابع الکترونیکی بیشتر از منابع چاپی استفاده می‌کنند، ولی در مرحلة تولید و اشاعه این وضعیت برعکس است و قالب چاپی بیشتر از الکترونیکی مورد تأکید مراکز تحقیقاتی آموزش عالی بود. در مجموع، وضعیت کل جریان اطلاعات حکایت از وضعیت مناسب در مرحلة درونداد و وضعیت نامناسب در مرحلة پردازش و برونداد دارد.

«صادق‌زاده وایقان و همکاران» (1392) در پژوهشی جریان اطلاعات را در پژوهشکده‌های وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی؛ بررسی کردند. نتایج پژوهش آنان نشان داد در مرحلة درونداد (گردآوری و استفاده از اطلاعات) قالب‌های الکترونیکی بیشتر از قالب‌های چاپی؛ در مرحلة پردازش (تولید و ذخیره اطلاعات)، قالب‌های چاپی بیشتر از قالب‌های الکترونیکی و در مرحلة برونداد (اشاعه اطلاعات)، قالب‌های چاپی بیشتر از قالب‌های الکترونیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، پژوهشگران از منابع الکترونیکی بیشتر از منابع چاپی استفاده می‌کنند. ولی در مرحلة تولید و اشاعه، این وضعیت به‌عکس بوده و قالب چاپی بیشتر از قالب الکترونیکی مورد تأکید پژوهشگران است.

«صدوقی، ارشاد سرابی و ولی‌نژادی» (1393) در پژوهشی دیگر با عنوان «بررسی وضعیت جریان اطلاعات در مراکز تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی تهران» (1391) جریان اطلاعات را از لحاظ روش «گردآوری»، «تولید و ذخیره» و «اشاعه و انتشار اطلاعات» بررسی کردند. نتایج پژوهش آنها نشان داد در مراکز تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی تهران، دربارة تأکید بر انواع منابع گردآوری اطلاعات و شیوه و نحوة گردآوری اطلاعات، تفاوت معناداری وجود دارد؛ یعنی براستفاده از انواع منابع برای گردآوری اطلاعات و همچنین شیوه و روش نگهداری اطلاعات، تأکید یکسانی صورت نمی‌گیرد. همچنین، در دو حیطة تأکید بر نوع و قالب‌های ذخیرة اطلاعات و محمل‌های تولید و ذخیرة اطلاعات تفاوت معناداری وجود دارد. به عبارتی، در این مراکز بر استفاده از نوع و قالب‌های ذخیرة اطلاعات و همچنین محمل‌های تولید و ذخیرة اطلاعات، تأکید یکسانی صورت نمی‌گیرد. اما در رابطه با اشاعه و انتشار اطلاعات در مراکز تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی تهران شامل تأکید بر مخاطبان، شیوه‌ها و قالب‌ها و محمل‌های اشاعة اطلاعات تفاوت معناداری وجود ندارد و میزان تأکید بر آنها یکسان است.

«هارجی و دیکسون»^[6] (2007) در پژوهشی با عنوان «آیا کارکنان سیاست‌های مهم سازمانی را درک می‌کنند؟» جریان اطلاعات سازمانی را در چهار شرکت بزرگ عمومی و خصوصی بررسی کردند.نتایج پژوهش آنان نشان داد کارکنان درک روشنی از سیاست‌های سازمان ندارند. از طرف دیگر، جریان مؤثر اطلاعات در مسائل کلیدی، نقش به‌سزایی در اثربخشی ارتباطات در سازمان‌ها دارد.

«ماریچ و همکاران»^[7] (2008) در پژوهشی که در یک آژانس خدمات اورژانس پزشکی در کالیفرنیا انجام گرفت، ساختار دولتی فناوری اطلاعات و ارتباطات را از حیث مسائل درون‌سازمانی بررسی کردند. هدف از انجام این پژوهش، تجزیه و تحلیل جریان اطلاعات درون‌سازمانی با استفاده از چارچوب استاندارد شده بود. نتایج این پژوهش نشان داد پیروی از یک چارچوب استاندارد و نیز به اشتراک‌گذاری اطلاعات در ساختار فناوری اطلاعات و ارتباطات، از مزایای جریان اطلاعات درون‌سازمانی به شمار می‌آید.

«ماهتو و داویس»^[8] (2012) در پژوهشی به مطالعة جریان اطلاعات و توافق استراتژیک در سازمان‌ها پرداختند. نتایج پژوهش آنها نشان داد جریان‌های درون‌سازمانی اطلاعات در سطح میانی و پایین سازمان، تحت تأثیر قرار می‌گیرند. همچنین، سطوح سلسله‌مراتبی منابع انسانی و کنسرسیوم میان آنها، منبع اطلاعاتی بسیار مهمی در توسعة جریان اطلاعات به شمار می‌روند.

1.     هریک از قالب‌های مختلف اطلاعات، چه میزان از درونداد جریان اطلاعات را در میان پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تشکیل می‌دهند؟

2.     هریک از قالب‌های مختلف اطلاعات چه میزان از پردازش جریان اطلاعات را در میان پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تشکیل می‌دهند؟

3.     هرکدام از قالب‌های مختلف اطلاعات چه میزان از برونداد جریان اطلاعات را در میان پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تشکیل می‌دهند؟

4.          وضعیت جریان اطلاعات در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد چگونه است؟

5.          موانع پیش روی جریان اطلاعات در جامعه مورد مطالعه کدام‌اند؟

جدول 1اطلاعات جامعة آماری را از نظر پراکندگی جغرافیایی بر حسب معاونت‌ها و مدیریت‌ها و نیز مدرک تحصیلی، نشان می‌دهد. مرکز اسناد با فراوانی 13 نفر (52%) بیشترین و اداره خدمات کتابداری بدون هیچ پژوهشگری، کمترین فراوانی رتبه‌های پژوهشی را در بین پاسخ‌دهندگان از نظر پراکندگی جغرافیایی به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، 80% جامعة آماری دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد، 16% کارشناسی و 4% نیز دارای مدرک تحصیلی دکترا هستند. نمودار 1، توزیع پژوهشگران را در ادارات و معاونت‌های مختلف نشان می‌دهد. بر این اساس، پژوهشگران مرکز اسناد با 52%؛ کتابخانه مرکزی با 20%؛ موزه با 12%؛ کتابخانه‌های وابسته (درون‌شهری و برون‌شهری) با 8% و اداره مخطوطات و فناوری اطلاعات به طور مشترک با 4% در تولیدات علمی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد سهم داشته‌اند.

نمودار 3. پراکندگی جامعة آماری پژوهش در معاونت‌ها و مدیریت‌های گوناگون

اطلاعات نمودار4 نیز نشان می‌دهد 72% پژوهشگران بین 5 تا 15 سال (36% بین 5-10 سال و 36% بین 11-15 سال)؛ 24% بیشتر از 15 سال و 4% کمتر از 5 سال سابقه کار دارند.

نمودار 4. پراکندگی جامعة آماری پژوهش با توجه به سابقه خدمت

در این پژوهش در بررسی «درونداد»، «ذخیره و پردازش» و «برونداد» جریان اطلاعات، به مؤلفه‌های مختلفی توجه شده است که در همة گویه‌ها در زبان‌های فارسی و غیرفارسی بررسی شده‌اند، مگر در برخی از گویه‌ها، همچون مستندسازی تجربیات و گزارش‌های اداری که تنها زبان فارسی آنها محاسبه شده است و طرح‌های پژوهشی که در مؤلفه تولید اطلاعات علمی (ذخیره و پردازش) در سازمان به‌طور مشخص زبان فارسی مورد توجه قرار گرفته و در این پژوهش نیز ملاک قرار گرفته است.

در ادامه، یافته‌های جامعة آماری در متغیرهای درونداد، ذخیره و پردازش، برونداد و موانع پیش روی جریان اطلاعات می‌آید.

وضعیت استفاده از انواع منابع اطلاعاتی (درونداد)

پژوهشگرانِ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از انواع منابع اطلاعاتی چاپی و غیر چاپی در تولیدات علمی خود استفاده می‌کنند. جدول 2 وضعیت استفاده از انواع منابع اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی را نشان می‌دهد، که پاسخ سؤال یک پژوهش نیز هست. در جدول 2 متوسط امتیاز 3 و بیشتر نشان دهندة استفاده زیاد و متوسط امتیاز کمتر از 3، نشان دهندة استفاده کم، تلقی شده است.

جدول2. وضعیت استفادة پژوهشگران از انواع منابع اطلاعات چاپی و الکترونیکی (درونداد)

نتایج جدول 2 نشان می‌دهد پژوهشگران در تولیدات علمی خود، بیشتر از منابع اطلاعاتی الکترونیکی (93/1) استفاده می‌کنند تا منابع اطلاعاتی چاپی (76/1). آنها در بین منابع اطلاعاتی چاپی بیشترین استفاده را از کتاب‌های چاپی فارسی دارند (92/3) و از پایان‌نامه‌های غیرفارسی، طرح‌های پژوهشی غیرفارسی، خبرنامه‌های غیرفارسی و تجربیات مستندسازی شده با عنوان مستندسازی تجربیات استفاده نکرده‌اند (0)؛ از بین منابع اطلاعاتی الکترونیکی نیز بیشترین استفاده را از پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی دارند و از پایان‌نامه‌های غیرفارسی، مستندسازی تجربیات و لوح‌های فشرده نیز به هیچ عنوان استفاده نکرده‌اند.

وضعیت ذخیره و پردازش تولیدات علمی

پژوهشگرانِ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تولیدات علمی خود را در قالب‌های مختلف، ذخیره می‌کنند. جدول 3 وضعیت انواع قالب‌های اطلاعاتی ذخیره شده از پژوهشگران را نشان می‌دهد، که پاسخ سؤال 2 پژوهش نیز هست.

جدول 3. وضعیت انواع قالب‌های ذخیره و پردازش شده توسط پژوهشگران

نتایج جدول3 نشان می‌دهد پژوهشگران بیشتر تمایل دارند آثار علمی خود را در قالب‌های چاپی (746/0) تولید کنند تا منابع الکترونیکی (55/0). آنها از میان تولیدات چاپی بیشتر متمایل به ذخیرة اطلاعات خود در قالب مقالة فارسی (56/3) هستند. در این بین، ذخیرة اطلاعات در قالب کتاب‌های فارسی، خبر علمی غیرفارسی و مستندسازی تجربیات، هیچ (0) سهمی ندارند. به علاوه، پژوهشگران از میان تولیدات الکترونیکی بیشتر متمایل به ذخیرة اطلاعات خود در قالب مقالة فارسی (68/3) هستند و در این بین کتاب فارسی و غیرفارسی، مقالة غیرفارسی، خبر علمی فارسی و غیرفارسی و مستندسازی تجربیات سازمانی هیچ (0) سهمی ندارند.

وضعیت اشاعه و انتشار منابع اطلاعاتی (برونداد)

پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تولیدات علمی خود را در قالب‌های مختلف، منتشر می‌کنند. با توجه به این که پژوهشگران سازمان در مرحلة ذخیره و پردازش اطلاعات سهم بسیار اندکی (045/0) را در زبان‌های غیرفارسی دارند و در مرحلة تولید نیز هیچ سهمی نداشتند، از تفکیک زبانی در این مرحلة اشاعة صرف نظر شد. جدول4 وضعیت انواع قالب‌های اطلاعاتی منتشر شده از پژوهشگران را نشان می‌دهد، که پاسخ سؤال 3 پژوهش نیز هست.

جدول 4. وضعیت انتشار (اشاعه) اطلاعات توسط پژوهشگران (برونداد)

نتایج جدول4 نشان می‌دهد پژوهشگران بیشتر تمایل دارند تولیدات علمی خود را در قالب‌های چاپی (14/2) منتشر کنند تا الکترونیکی (02/2). در بین آثار منتشر شده در قالب چاپی نیز بیشتر مایل به چاپ مقالات (32/3) هستند و مستندسازی تجربیات هیچ (0) سهمی از انتشار ندارد. به علاوه، پژوهشگران در قالب الکترونیکی بیشتر تمایل به تولید آثار علمی خود در قالب مقاله و انتشار آن در نشریات برون‌سازمانی دارند و مستندسازی تجربیات هیچ (0) سهمی در تولیدات آنها ندارد.

جدول 5. وضعیت جریان اطلاعات در سازمان

از این‌رو، در پاسخ به سؤال 4 پژوهش که در پی بررسی وضعیت جریان اطلاعات در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است، از مجموع نتایج جدول‌های 2، 3 و 4 که به طور خلاصه در جدول 5 آمده است، نتیجه گرفته می‌شود که روند جریان اطلاعات در میان پژوهشگران به کندی صورت می‌گیرد. بنابراین، بدیهی است که موانعی جدی بر سر راه جریان اطلاعات وجود دارد که در ادامه بررسی می‌شود.

عوامل خرد و کلان زیادی وجود دارد که مستقیم و غیر مستقیم بر جریان تولید، توزیع و مصرف اطلاعات تأثیر می‌گذارند. از جمله این عوامل در بُعد کلان می‌توان به اشخاص، سازمان‌ها، دولت‌ها و تدوین سیاست ملی اطلاعات؛ و در بُعد خرد به فناوری اطلاعات و ارتباطات، آنتروپی (نبود اطلاعات برای تصمیم‌گیری)، زیرساخت اطلاعات، خلاقیت و نوآوری، نقش فعالیت‌های علمی، فناوری و اقتصادی، معماری اطلاعات، آزادی اطلاعات و گردش اطلاعات در یک کشور اشاره کرد (صادق‌زاده وایقان، حسن‌زاده، نجف‌قلی نژاد درجوری،299:1392-316). لذا، تمامی عواملی که به آنها اشاره شد، اگر دچار بی‌نظمی، اخلال و ... شوند؛ چنانچه مانعی برای جریان اطلاعات هم نباشند، موجب کُندی آن می‌شوند. در نتیجه، جریان اطلاعات با نظم و سرعتی که در عصر اطلاعات و جامعة اطلاعاتی به آن نیاز داریم، اتفاق نخواهد افتاد. در عین حال، موانع اساسی در مسیر جریان اطلاعات وجود دارد که ممکن است به مقتضای زمان و مکان متغیر باشند. در این پژوهش نیز با توجه به ماهیت بستر پژوهش، عوامل تأثیرگذار در جریان اطلاعات در دو متغیر فردی (خرد) و سازمانی (کلان) بررسی خواهند شد تا با توجه به وضعیت آن، موانع جریان اطلاعات شناسایی شوند.

جدول5. وضعیت توجه به پژوهش در متغیرهای فردی و سازمانی

نتایج جدول 5، بیانگر توجه به پژوهش در ابعاد فردی و سازمانی است. از این رو، در بُعد توجه سازمان به پژوهش، به ترتیب میزان دسترسی راحت به مخازن کتب چاپی (84/3)، توجه به برگزاری دوره‌های آموزشی (61/3)، روزآمدی منابع اطلاعاتی (48/3)، میزان توجه سازمان به تقویت مهارت‌ها و دانش (44/3) و میزان دسترسی به منابع اطلاعاتی رایگان (38/3) از امتیاز بالاتری برخوردارند و در مقابل گویه‌های وجود اینترنت بدون محدودیت دانلود (28/2)، تأکید بر اولویت‌های پژوهشی (28/2)، میزان دسترسی راحت به مخازن کتب خطی (16/2) و حمایت و پشتیبانی مالی، تشویق و اهدای جوایز(52/1) به ترتیب امتیازهای پایین‌تری را در این مؤلفه به خود اختصاص داده‌اند.

در بُعد فردی نیز دسترسی راحت و سریع به اطلاعات (60/3)، توانایی در بازیابی اطلاعات علمی (56/3) و توجه به نیازهای اطلاعاتی جامعة علمی (36/3) امتیازهای بالاتری را در انگیزه‌های فردی پژوهشگران در جریان اطلاعات به خود اختصاص داده‌اند و در مقابل میزان استفاده از مزایای پژوهشی (44/2) کمترین امتیاز را در انگیزه‌های فردی در پیشبرد امر پژوهش دارد.

توزیع مکانی پژوهشگرانکتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در ادارات و مدیریت‌های مختلف، نشان از توجه به منابع انسانی در سایة توجهات و خلق فرصت‌های سازمانی به امر پژوهش و به‌عکس از آن دارد. به ویژه، توجه به این امر در ادارة اسناد که بیش از نیمی از جامعه آماری را تشکیل می‌دهد و در مقابل اداره خدمات کتابداری که هیچ نماینده‌ای در جامعه پژوهش ندارد، به طور چشمگیری جلب توجه می‌کند. این امر می‌تواند به ماهیت کار و وظیفة شغلی پژوهشگران مربوط باشد و با تأمل در وظایف شغلی پژوهشگران اسناد که ماهیتی پژوهشی دارد، قابل توجیه است. به علاوه، در این پژوهش به دنبال بررسی جریان اطلاعات در چرخه‌ای بودیم که برای ما روشن شود پژوهشگران کتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در تولیدات علمی خود از چه منابعی استفاده می‌کنند؟ تمایل دارند در چه قالبی به تولید اطلاعات بپردازند؟ در چه قالبی موفق به انتشار اطلاعات می‌شوند؟ و سرانجام موانع پیش روی پژوهش کدامند؟

در مرحلة استفاده از منابع اطلاعاتی، پژوهشگران بیشترین استفاده را از منابع اطلاعاتی الکترونیکی دارند تا منابع چاپی. این امر می‌تواند به دلیل سهولت و سرعت دسترسی، روزآمدی، هزینه کمتر و ... باشد. این مورد در نتیجة پژوهش «صادق‌زاده وایقان و همکاران» (1390) و نیز «صادق‌زاده وایقان، حسن‌زاده و نجف‌قلی ‌نژاد ورجوری» (1392) مشاهده می‌شود. استفادة پژوهشگران از موتور های جستجوی غیرفارسی مثل گوگل، آلتاویستا، یاهو و ... به دلیل اولین راهنمایی جهت ادامة پژوهش می‌تواند باشد. سرعت در روند پژوهش، یافتن سابقه پژوهش، اطمینان از تکراری نبودن پژوهش و ... می‌تواند از دلایل استفادة حداکثری پژوهشگران از موتورهای جستجو باشد. در بین منابع چاپی و الکترونیکی نیز، بیشترین استفادة پژوهشگران مربوط به کتاب‌های فارسی چاپی است که این امر می‌تواند به سبب دسترس‌پذیری همة ادارات و معاونت‌ها به کتابخانة مرکزی و کتابخانه‌های تخصصی باشد. از طرف دیگر، 56% جامعة آماری پژوهش را پژوهشگران اسناد و مخطوطات تشکیل می‌دهند که تکیه آنها در نگارش کارهای پژوهشی و مبتنی بر منابع دست اول و کتاب است. پس از کتاب‌های چاپی فارسی، بیشترین استفاده را از پایان‌نامه‌های چاپی فارسی و پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی دارند که این نیز به دلیل وجود مجموعه غنی از پایان‌نامه‌ها در کتابخانه مرکزی و نیز اهتمام سازمان در اشتراک مجموعه‌ای از پایگاه‌های معتبر فارسی و دسترس‌پذیری تمامی کارکنان به آنهاست. علاوه بر این، آنها در تولیدات علمی خود به میزان قابل توجهی از پایگاه‌های اطلاعاتی غیرفارسی و کتاب‌های چاپی غیرفارسی استفاده می‌کنند که این امر نشان دهندة توجه پژوهشگران به جریان بین‌المللی اطلاعاتو نیز تا حدودی برداشته شدن محدودیت زبانی است. از بین منابع چاپی نیز استفاده نکردن پژوهشگران از پایان‌نامه‌های غیرفارسی و طرح‌های پژوهشی غیرفارسی نیز احتمالاً می‌تواند به سبب دسترسی نداشتن به پایگاه‌های اطلاعات خارجی و یا آموزش ناکافی دربارة آگاهی از وجود آنها باشد. اما در رابطه با استفاده از تجربیات مستندسازی شده، به دلیل این که سازمان اقدامی در این‌‌‌باره انجام نداده است و در واقع سامانه‌ای با هدف مدیریت منابع علمی تولید شده ندارد، امکان بازیابی و استفاده از این سرمایه فکری میسر نیست.

در مرحلة ذخیرة اطلاعات نیز پژوهشگران بیشتر تمایل دارند تولیدات علمی خود را در قالب‌های چاپی منتشر کنند تا قالب‌های الکترونیکی. در واقع، در حالی که نشر الکترونیکی به دلیل مزیت‌هایی که نسبت به نشر کاغذی و چاپی دارد و دنیای انتشارات علمی، رشد روزافزونی را در تولید قالب‌های مختلف الکترونیکی تجربه می‌کند، میزان بالای تولید و ذخیره اطلاعات چاپی نسبت به الکترونیکی می‌تواند جای تأمل و بررسی باشد. این مورد نیز در نتیجة پژوهش «صادق‌زاده وایقان و همکاران» (1390) و نیز «صادق‌زاده وایقان، حسن‌زاده و نجف‌قلی‌ نژاد ورجوری» (1392) مشاهده می‌شود. به علاوه، از بین ذخیرة اطلاعات در قالب‌های چاپی و الکترونیکی، ذخیره اطلاعات در قالب مقالات الکترونیکی فارسی و مقالات چاپی فارسی بسیار چشمگیرتر از قالب‌های دیگر است که این نیز می‌تواند به این علت باشد که مقالات به دلیل داوری، از اعتبار بیشتری برای تولید و ذخیره اطلاعات برخوردار هستند. به علاوه، احتمالا به دلیل این که نشریات درون‌سازمانی (دفتر اسناد، شمسه، دانشورز) بستری را برای انتشار تولیدات علمی کارکنان سازمان فراهم کرده‌اند و دو مورد اول نیز الکترونیکی منتشر می‌شوند، انتشار مقالات فارسی الکترونیکی قابل توجیه است. تولیدات علمی سازمان در قالب کتاب چاپی نیز از توانایی کارکنان در این حوزه خبر می‌دهد، اما در مقابل طولانی شدن خارج از متعارف روند چاپ از تمایل پژوهشگران به ذخیره و انتشار تولیدات علمی در این قالب کاسته است که رسیدگی به این امر و شناسایی موانع آن، به بهبود این امر خواهد انجامید.

استفادة پژوهشگران از مقاله‌های لاتین، نشانگر از توجه آنها به جریان بین‌المللی اطلاعات است؛ اما به نظر می‌رسد این جریان، به نحوی یک‌طرفه است و شیب آن فقط از سمت نتایج پژوهش‌های خارجی به سمت نتایج پژوهش‌های پژوهشگران سازمان است. به عبارت دیگر، به دلیل این که تولیدات علمی اغلب در قالب مقاله وبه زبان فارسی منتشر می‌شوند، تولیدات علمی پژوهشگران سازمان نمی‌تواند تأثیری در جریان بین‌المللی اطلاعات داشته باشد.

دربارة انتشار اطلاعات، پژوهشگران سازمان بیشتر مایل به انتشار در قالب‌های چاپی هستند تا الکترونیکی. در بین انواع قالب‌های چاپی، انتشار مقاله‌ها به شکل‌های مختلف اعم از چاپ در نشریه‌ها، انتشار تولیدات علمی در قالب ارائه سخنرانی در همایش‌ها و کنفرانس‌ها و انتشار تولیدات علمی در قالب پوستر در همایش‌ها و کنفرانس‌ها، بیشتر از بقیه است. به علاوه، اشاعة اطلاعات علمی در قالب مقالة الکترونیکی نیز در نشریات الکترونیکی داخل و خارج سازمان، از قالب‌های دیگر بیشتر است. از این‌رو، ملاحظه می‌شود که پژوهشگران سازمان بیشتر به اشاعة اطلاعات علمی خود در قالب مقاله تمایل دارند. در واقع، میزان بالای اشاعه اطلاعات در قالب چاپی، به احتمال، به دلیل اعتبار این قالب نسبت به قالب الکترونیکی است. به علاوه، به احتمال، نبود قوانین مصوب و بلاتکلیفی حقّ مؤلف، نبود ارزیابی (گاه در آپلود) و ... از معایب اشاعة اطلاعات در قالب الکترونیکی است. این مورد در نتیجة پژوهش «صادق‌زاده وایقان و همکاران» (1390) و نیز «صادق‌زاده وایقان، حسن‌زاده و نجف‌قلی نژاد ورجوری» (1392) مشاهده می‌شود. به دلیل این که درج خبر در اینترانت یا اتوماسیون اداری در حوزة اشاعة اطلاعات وضعیت خوبی دارد، می‌توان نسبت به مدیریت دانش کارکنان با ارائه راهبردهای کارشناسانه، به غنی‌سازی اشتراک دانش کمک کرد. نکته‌ای که در این پژوهش جای تأمل فراوان دارد، این است که با وجود نقش انکارناپذیر مستندسازی تجربیات در پیشبرد هدف‌های سازمان، جلوگیری از دوباره‌کاری، استفاده از تجربیات موفق و ...، این مهم در هر سه مرحلة درونداد، ذخیره و پردازش و برونداد هیچ سهمی ندارد. 

به علاوه، موانعی قابل تأمل پیش روی جریان اطلاعات وجود دارد. از آن جمله، در بُعد دسترسی به مخازن خطی محدودیت‌هایی وجود دارد که پیشنهاد می‌شود با تغییر سیاست‌های موجود و ارائه تسهیلات به پژوهشگران سازمان، این کمبود جبران شود. ارائه تسهیلات به پژوهشگران در دستیابیِ برابر به اطلاعات، به‌ویژه پایگاه‌های اطلاعات و نیز استفاده از اینترنت، بدون محدودیت دانلود نیز می‌تواند بسیار راهگشا باشد و بهتر است جدا از اطلاع‌رسانی عمومی، برای این گروه ویژه، اطلاع‌رسانی متمرکزتری از سوی مدیریت پژوهش سازمان وجود داشته باشد. به علاوه، در رابطه با دستیابی به اطلاعات دانشگاه‌های سطح شهر، روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان با انعقاد قرارداد و تفاهم‌نامه می‌تواند به این مهم دست یابد. علاوه بر این، نبود حمایت مالی قابل قبول سازمان در اولویت‌های پژوهشی، سبب استقبال اندک پژوهشگران به این مهم شده که بدون شک به خلأ جبران‌ناپذیری خواهد انجامید.

با توجه به ضرورت جریان اطلاعات در سازمان‌ها، شناسایی ابعاد و نحوة جریان اطلاعات اهمیت بسیاری دارد. در این راستا، بررسی موانع و بازدارنده‌های جریان اطلاعات و اجرایی کردن راهکارهای پیشنهادی حایز اهمیت است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1.          افزایش سرعت اینترنت و برداشته شدن محدودیت دانلود برای پژوهشگران سازمان.

2.          ایجاد سیستم مدیریت منابع علمی جهت مستندسازی تجربیات مدیران و پژوهشگران.

3.          افزایش روند تبادل اطلاعات علمی با در اختیار گذاشتن نتایج طرح‌های پژوهشی در بین کارکنان سازمان.

4.          ایجاد تفاهم‌نامه‌های همکاری با سازمان‌های همسو و دانشگاه‌ها، در راستای اهداف پژوهشی.

5.          تسهیل استفاده از نتایج تحقیقات سایر پژوهشکده‌ها.

6.          حمایت‌های مالی در راستای تشویق پژوهشگران برتر سازمان.

7.          آموزش کارکنان و پژوهشگران سازمان با جریان ملی و بین‌المللی اطلاعات برای جهت تسهیل جریان اطلاعات.

8.          آگاهی‌رسانی و آموزش‌های لازم به مدیران مدیریت‌ها و ادارات مختلف در زمینة ارزش جریان اطلاعات.

9.          تشویق پژوهشگران با ابلاغ بخش‌نامه‌های مناسب تشویقی (ارتقا).