نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی بیرجند (فردوسی)
2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه بیرجند
3 استادیار گروه علم و اطلاعات و دانششناسی بیرجند
چکیده
کلیدواژهها
امروزه با گسترش و جهانی شدن شبکه اینترنت، دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی آسان شده و این امر از عوامل اساسی و تأثیرگذار در توسعه و گسترش این پایگاهها بین تولیدکنندگان، میزبانها و کاربران پایگاههای اطلاعاتی است. از آنجا که شبکة جهانی وب، حجم فراوانی از اطلاعات را در اختیار کاربران قرار میدهد، چگونگی دسترسی به اطلاعات این رسانة عظیم که به طور متناوب در حال فزونی است، مبحث قابل توجهی است (محمدی، 1389). همچنین، با توجه به اینکه رویکرد کنونی علم، جریان اطلاعات از طریق شبکههای عظیم اطلاعرسانی است، سازمانها و مؤسسات گوناگون را برآن داشته است تا در جهت دسترسپذیری و سهولت استفادة کاربران از خدمات، اقدام به راهاندازی وبسایت نمایند.
در این میان، مؤسسات علمی و پژوهشی نیز برای معرفی و عرضة فعالیتها و خدمات، بویژه اطلاعرسانی مفید و ارزشمند در محیط وب، وبسایتهایی مناسب طراحی نمودهاند. این اقدام به عنوان یک واسط بین این مؤسسات و کاربران، به افزایش تعامل میان این دو میانجامد. چنانچه وبسایتی به گونهای طراحی شود که امکان دسترسی آسانتر، دقیقتر و سریعتر به اطلاعات مورد نیاز کاربر را فراهم آورد و بتواند به برقراری تعامل مناسبتر با کاربران بینجامد، کارایی مناسبی دارد و میتواند نیاز کاربر و رضایت او را فراهم کند. از اینرو، کاربردپذیر ساختن وبسایتهای مؤسسات علمی، از ضروریاتی است که باید در هنگام طراحی وبسایت مورد توجه قرار گیرد.
اما به دلیل نبود معیار و استاندارد معیّن، بسیاری از این وبسایتها از نظر کیفیت و کمیّت ارائه خدمات به کاربران به گونههای متفاوتی طراحی شدهاند. این گوناگونی میتواند منجر به بروز مشکلاتی در دسترسی کاربران به اطلاعات مورد نیازشان شود و وبسایتها در عمل نتوانند خدمات مطلوبی ارائه کنند (محمداسماعیل، 1384). بنابراین، ضروری است در طراحی وبسایت و میزان کیفیت آن تمهیداتی از جمله ارزیابی، صورت گیرد.
ارزیابی وبسایت، یکی از بحثهای مطرح در دنیای اینترنت است که از اوایل دهه 90 میلادی، هر روز بر اهمیت آن افزوده میشود، زیرا ارزیابی کمّی و کیفی وبسایتها که از جمله ملزومات توسعه و پیشبرد وب به منزلة یک محمل نوین اطلاعاتی است، به دارندة آن کمک میکند تا به نحو مؤثری با مخاطبان خود ارتباط برقرار نماید (باقرینسب، 1390). در یک تعریف جامع در استاندارد ایزو 9241، کاربردپذیری به عنوان «اثربخشی[4] ، کارایی[5] و رضایتی[6] که کاربران خاص را در محیطهای ویژه به اهداف ویژه میرساند» در نظر گرفته میشود (ایزو/آیئیسی، 1998). در مجموع، میتوان گفت اگر در طراحی وبسایت، دقت لازم صورت نگرفته باشد که کاربر از استفاده از آن منصرف شود، دیگر اهمیتی ندارد که اطلاعات موجود در وبسایت تا چه اندازه باکیفیت است. از اینرو، شناسایی مسائل مربوط به کاربردپذیری سایت برای کاربر نهایی اهمیت ویژهای دارد که باید شناسایی و بررسی شود (محمداسماعیل، 1384).
انجام پژوهشهایی در این زمینه و تحلیل نتایج و یافتههای حاصل از آن، نه تنها در رفع نقاط ضعف و تقویت نقاط قوّت در استفاده از این رسانه اطلاعاتی میتواند ارزشمند باشد، بلکه به شناخت عوامل مؤثر در کیفیت اینگونه وبسایتها نیز یاری میرساند. بنابراین، کاربردپذیری وبسایتها (بهویژه وبسایتهای مراکز علمی و پژوهشی که جامعة استفادهکننده آنها اغلب پژوهشگران هستند) و نیز عوامل و معیارهای مؤثر در بهینهسازی و بهبود کاربردپذیری آنها باید به طور مستمر بررسی و ارزیابی شود.
تاکنون پژوهشهای انجام شده در کشور بیشتر در حوزة بررسی وبسایتهای کتابخانههای دانشگاهی ایران از جنبههای گوناگون از جمله ارزیابی ویژگیها و عناصر موجود (اصغریپوده، 1380)، کاربردپذیری (صیادعبادی، 1386؛ نوکاریزی و عابدینی، 1391)، ویژگیهای ساختاری و محتوایی (فرجپهلو و صابری، 1387)، ارزیابی کیفی وبسایتها (عصاره و پاپی، 1387)، بررسی وضعیت صفحات خانگی (ورع، 1386) و خلاقیت (ملکآبادیزاده، 1389) بوده است، اما در حوزة وبسایتهای مراکز علمی و پژوهشی و ارزشیابی آنها از جنبة کاربردپذیری، پژوهشی مشاهده نشد. با توجه به اینکه این دو مرکز از عمدهترین مراکز پژوهشی و اطلاعرسانی کشور به شمار میآیند، انتظار میرود محیط رابط وبسایت آنها از کاربردپذیری بالایی برخوردار باشد، اما در حال حاضر مشخص نیست تا چه اندازه در طراحی این وبسایتها به ابعاد کاربردپذیری توجه شده است؟ دیدگاه کاربران این وبسایتها درخصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری از سوی مدیران آنها چیست؟ کدام ابعاد کاربردپذیری در این وبسایتها بیشتر مورد توجه قرار گرفته و به کدام ابعاد کمتر توجه شده یا اصلأ توجه نشده است؟ چه مؤلفههای جمعیتشناختی در بین کاربران این وبسایتها در تعیین میزان کاربردپذیری آنها اثرگذار است؟ در این پژوهش تلاش شد تا به پرسشهایی از این قبیل پاسخ داده و اثرگذاری برخی متغیرهای جمعیتشناختی بر کاربردپذیری تعیین شود.
از آنجا که به مقولة ارزیابی کاربردپذیری وبسایتهای پژوهشگاهها در کشور کمتر پرداخته شده است، این پژوهش میتواند نقطه آغازی برای پژوهشهای آتی بوده و ضمن آشناسازی طراحان این وبسایتها با معیارهای این حیطه و اعمال آنها، پیشنهادهایی برای تقویت نقاط مثبت و برطرف کردن نقاط ضعف این وبسایتها ارائه گردد. هدف اصلی پژوهش حاضر، ارزشیابی کاربردپذیری وبسایتهای پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز از منظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز است.
چنانکه پیشتر گفته شد، پژوهشهای انجام شده در داخل کشور تاکنون فقط به مبحث کاربردپذیری در وبسایتهای دانشگاهها پرداختهاند (مانند دهقان ابراهیمی،1388؛ نوکاریزی، عابدینی، 1391) ولی پژوهشی در کارهای داخلی در حوزة کاربردپذیری وبسایتهای مراکز پژوهشی مشاهده نشد.
در خارج از کشور نیز پژوهشهایی در زمینة کاربردپذیری انجام شده است. کاربردپذیری وبسایت بخش بازرگانی دانشگاه جنوب آفریقا از منظر دانشجویان بازرگانی در پژوهشی توسط «تویت و بوثما»[7] (2009) مورد ارزشیابی قرار گرفت. هدف این پژوهش، شناسایی راهکارهایی در جهت بهبود آن وبسایت بود. روش انجام پژوهش به شیوة اکتشافی بود و برای ارزشیابی از ابزار وبیوز[8] استفاده شد. کاربردپذیری این وبسایتها در سطح متوسط ارزیابی شد. در انتها، بر اساس یافتههای صورت گرفته، پیشنهادهایی نیز در جهت بهبود وبسایت ارائه گردید.
«چیو و سلیم»[9] (2003) در پژوهش خود به طراحی ابزاری به نام وب برای ارزشیابی کاربردپذیری وبسایتها پرداختند. آنها با بررسی پژوهشهای صورت گرفته در زمینه کاربردپذیری، 24 دستورالعمل و معیار اصلی را برای ارزیابی کاربردپذیری وبسایتها شناسایی کردند. سپس این معیارها را در 4 بُعد کلی شامل محتوا، سازماندهی و قابلیت خوانایی، مسیریابی و قابلیت پیوند، طراحی رابط کاربر، عملکرد و اثربخشی دستهبندی کردند و بر این اساس، پرسشنامهای با 24 سؤال برای ارزیابی وبسایتها در 4 طبقه کلی طراحی کردند. پژوهشگران پژوهش خود را بر روی کاربردپذیری وبسایت دانشگاه مالزی انجام دادند. این پژوهشگران اعتقاد دارند یافتههای حاصل از این ابزار (وبیوز)، نشانه مفیدبودن وبسایت برای کاربران است.
با مرور این پیشینهها میتوان دریافت که پژوهشگران کاربردپذیری وبسایتها را از جنبههای گوناگونی بررسی کردهاند. به طور کلی، معیارهایی که اغلب پژوهشگران بر روی آن اتفاق نظر داشته و در پژوهش خود از آن بهره بردهاند، شامل چهار بُعد کاربردپذیری (کارایی، اثربخشی، رضایت و دسترسپذیری) است. در زمینة ارزشیابی وبسایتهای مراکز پژوهشی، مطالعات محدودی مشاهده شد و به دلیل اهمیتی که اینگونه مراکز علمی و پژوهشی در جامعة پژوهشگران دارد، بهتر است به کاربردپذیری این پژوهشگاهها از منظر کاربران آن توجه بیشتری شود. در این پژوهش سعی شد دو نمونه از مهمترین پژوهشگاههای موجود در کشور از جنبة کاربردپذیری از دید کاربران آن ارزشیابی شوند.
وضعیت وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز از لحاظ به کارگیری ابعاد کاربردپذیری چگونه است؟
1. بین به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز نسبت به وضعیت مطلوب تفاوت معناداری وجود دارد.
2. بین نمرههای قضاوت کاربران گروههای سنی مختلف درخصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز تفاوت معناداری وجود دارد.
3. بین نمرههای قضاوت کاربران زن و مرد درخصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز، تفاوت معناداری وجود دارد.
4. بین میزان کاربردپذیری وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز از دیدگاه دانشجویان حوزههای تحصیلی مختلف تفاوت معناداری وجود دارد.
این پژوهش از نظر هدف کاربردی است و به روش پیمایشی انجام شد. جامعة آماری شامل دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز بود که از وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز استفاده میکردند. حجم جامعه 5399 نفر شامل 4267 دانشجوی کارشناسی ارشد (2166 زن و 2101 مرد) و 1132 دانشجوی دکتری (381 زن و 751 مرد) بود.
از جامعة آماری نمونهگیری و برای تعیین حجم نمونه، از فرمول کهن مورگان و کرجسی[10] استفاده شد (دیانی، 1382، ص 109). حجم نمونة به دست آمده 360 نفر تعیین گردید. برای گردآوری دادهها از ابزار پرسشنامه استفاده و بر اساس پژوهشهای صورت گرفته در حوزة کاربردپذیری وبسایتها (چائو، 2002؛ چیو و سلیم، 2003؛ مصطفی و الزوعبی، 2008؛ تویت و بوثما، 2009؛ نوکاریزی و پاکزاد سرداری، 1390؛ نوکاریزی و عابدینی، 1391) طراحی شد.
معیارهای ارزیابی کاربردپذیری در نظر گرفته در این پرسشنامه از پژوهش «چائو» (2002) استخراج گردید و شامل 8 معیار کلی (نحوه نمایش، محتوا، طراحی گرافیکی، قابلیت جستجو، سازگاری، خدمات، اطلاعات سازمانی، اطلاعاتی در مورد پیوندها) بود. در هر کدام از این معیارها، گویههایی برای بررسی و ارزیابی هر معیار و روشنسازی مفهوم هر معیار ارائه شد. گویههای مربوط به پرسشنامه برگرفته از پژوهشهای گوناگونی است که در هر یک، جنبههای مختلفی از کاربردپذیری مورد توجه بود. مؤلفههایی که با معیارهای مربوط در این پژوهش ارتباط نزدیکی داشت، استخراج گردید. همچنین، گویههای دیگری نیز برای روشنسازی بهتر مفهوم هر معیار اصلی، به پرسشنامه اضافه شد.
پرسشنامة تنظیم شده پس از بررسی و آزمون روایی و پایایی، در طول دو هفته کاری در بین جامعه آماری به، با توجه به نسبت زنان و مردان جامعه، به طور تصادفی بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز که پیشتر از دو وبسایت مورد بررسی استفاده کرده بودند، توزیع شد. از مجموع 720 پرسشنامه توزیع شده در بین دانشجویان (هر شخص باید دو پرسشنامه مربوط به دو پژوهشگاه را پاسخ میداد) درنهایت، پس از پیگیریهای زیاد، 554 پرسشنامه تکمیل و برگشت داده شد.
برای سنجش روایی، پرسشنامه در اختیار 5 نفر از صاحبنظران و متخصصان حوزة علم اطلاعات و دانششناسی قرار گرفت و از ایشان خواسته شد تا نظرهای خود را دربارة مؤلفهها و ارتباط آنها با اهداف پژوهش در پرسشنامه ارائه دهند. ایشان روایی پرسشنامه یاد شده را تأیید و در مواردی پیشنهادهایی برای بهتر شدن آن ارائه کردند. در نهایت، از نظرهای کارشناسانه آنها در تصحیح سؤالهای پرسشنامه استفاده شد. به منظور سنجش پایایی، از روش آلفای کرونباخ استفاده شد؛ به این صورت که نخست و در یک مطالعه مقدماتی، یک نمونه 60 نفری از پاسخگویان انتخاب و سپس از نمرههای حاصل از پاسخهای ایشان آلفای کرونباخ هر مؤلفه به طور جداگانه بررسی شد. پس از محاسبات به عمل آمده، آلفای هر مؤلفه عبارت بود از: نحوه نمایش: 75/0؛ محتوا: 82/0؛ طراحی گرافیکی: 80/0؛ سازگاری: 77/0؛ خدمات: 88/0؛ قابلیت جستجو: 77/0؛ اطلاعات سازمانی: 72/0؛ اطلاعات در مورد پیوندها: 76/0؛ از آلفای به دست آمده برای هر مؤلفه مشخص شد که پرسشنامه از پایایی قابل قبولی برخوردار است.
برای تعیین میزان کاربردپذیری این وبسایتها و ارزش هر یک، از پژوهشهای مختلفی که در حوزة کاربردپذیری صورت گرفته، استفاده شده است (چیو و سلیم، 2003؛ مصطفی و الزوعبی، 2008؛ تویت و بوثما، 2009). بدین صورت که نمرههای بالاتر از 80%، «مطلوب»؛ نمرههای بین 60 تا 80%، «خوب»؛ نمرههای بین 40 تا 60%، «متوسط»؛ نمرههای بین 20 تا 40%، «ضعیف» و نمرههای 20 و کمتر از 20% «بد» درنظر گرفته شده است. برای توصیف و تحلیل دادههای گردآوری شده، از نرمافزار آماری اس.پی.اس.اساستفاده شد و آزمونهای t یک نمونه و دو نمونه برای نمونههای مستقل و تحلیل واریانس یکطرفه برای تجزیه و تحلیل دادهها به کار رفت.
وضعیت وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز از لحاظ به کارگیری ابعاد کاربردپذیری چگونه است؟
برای محاسبة وضعیت کلی کاربردپذیری وبسایت پژوهشگاههای مورد بررسی (به طور جداگانه)، از هشت نمرة مربوط به مؤلفههای کاربردپذیری میانگین گرفته شد. این میانگین برای وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران 11/3 (معادل 2/62%) بود. با توجه به میانگین به دست آمده از این وبسایت، میتوان دریافت که به طور کلی این پژوهشگاه از لحاظ به کارگیری ابعاد کاربردپذیری از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز در وضعیت «خوب» (60 تا 80%) قرار داشت. همچنین، میانگین به دست آمده برای وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز 08/3 (معادل 6/61%) بود. بنابراین، به طورکلی این پژوهشگاه نیز از لحاظ به کارگیری ابعاد کاربردپذیری از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز در وضعیت «خوب» قرار داشت. نتایج تفصیلی، در جدول 1 قابل مشاهده است.
جدول 1. نتایج کلی ارزشیابی ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاههای مورد بررسی
مؤلفه |
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران |
پژوهشگاه مرکز منطقهای علوم و تکنولوژی شیراز |
||||
میانگین نمره کاربردپذیری
|
درصد نمره کاربردپذیری
|
وضعیت کاربردپذیری
|
میانگین نمره کاربردپذیری
|
درصد نمره کاربردپذیری
|
وضعیت کاربردپذیری
|
|
نحوه نمایش |
17/3 |
4/63 |
خوب |
16/3 |
2/63 |
خوب |
محتوا |
09/3 |
8/61 |
خوب |
06/3 |
2/61 |
خوب |
طراحی گرافیکی |
04/3 |
8/60 |
خوب |
97/2 |
4/59 |
متوسط |
سازگاری |
38/3 |
6/67 |
خوب |
34/3 |
8/66 |
خوب |
خدمات |
78/2 |
5/55 |
متوسط |
77/2 |
4/55 |
متوسط |
قابلیت جستجو |
26/3 |
2/65 |
خوب |
23/3 |
6/64 |
خوب |
اطلاعات سازمانی |
09/3 |
8/61 |
خوب |
06/3 |
2/61 |
خوب |
اطلاعاتی در مورد پیوندها |
11/3 |
2/62 |
خوب |
07/3 |
4/61 |
خوب |
وضعیت کلی کاربردپذیری |
11/3 |
2/62 |
خوب |
08/3 |
6/61 |
خوب |
با توجه به جدول 1، مشاهده میشود در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، مؤلفه «سازگاری» با 38/3 (6/67%) دارای بیشترین نمره و مؤلفه «خدمات» با 78/2 (5/55%) دارای کمترین نمره بود. به بیانی دیگر، این دو مؤلفه بهترین و بدترین وضعیت را از دیدگاه کاربران به ترتیب این دو مؤلفه در کاربردپذیری داشتند. همچنین، مشاهده میشود برای وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز مؤلفه «سازگاری» با نمره 34/3 (8/66%) دارای بیشترین نمره و مؤلفه «خدمات» با نمره 77/2 (4/55%) دارای کمترین نمره بودند. به بیانی دیگر، دو مؤلفه یاد شده بهترین و بدترین وضعیت را از نظر کاربران به ترتیب دو مؤلفه یاد شده در کاربردپذیری داشتند.
1. بین به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز و وضعیت مطلوب تفاوت معناداری وجود دارد.
نتایج آزمون t یک نمونهای، تفاوت معناداری را در سطح 05/0 بین میانگین نمرههای به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در هر دو وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز با نمرة مطلوب (عدد 4 معادل 80%)، نشان داد (000/0=p ؛03/54-=t). بررسی تفاوت بین میانگین نمرههای به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاههای مورد بررسی با نمره مطلوب (80%) نشان داد که این میانگین در دو وبسایت مورد مطالعه از دیدگاه کاربران، به گونهای معنادار کمتر از حد مطلوب بود.
2. بین نمرههای قضاوت کاربران گروههای سنی مختلف درخصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز، تفاوت معناداری وجود دارد.
یافتههای پژوهش با استفاده از آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان داد بین میانگین نمرههای قضاوت دانشجویان تحصیلات تکمیلی دارای گروههای سنی مختلف در خصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری، تفاوت معناداری در سطح 05/0 وجود داشت (جدول2). برای بررسی دقیقتر اینکه تفاوت معنادار مشاهده شده به طور مشخص مربوط به کدام گروهها بوده است، از آزمون تعقیبی چندگانه (دانکن) استفاده شد. یافتهها نشان داد بین میانگین نمرههای قضاوت دانشجویان گروههای سنی 22 سال و کمتر و 23 -27 سال و دانشجویان گروه سنی 28 سال و بالاتر، تفاوت معناداری وجود داشت؛ بدین معنا که میانگین نمرههای قضاوت دانشجویان گروه سنی 22سال و کمتر، از میانگین نمرههای قضاوت دانشجویان گروههای سنی دیگر، در جامعه به طور معناداری بالاتر بود.
جدول 2. آزمون معناداری تفاوت بین میانگین قضاوت دانشجویان تحصیلات تکمیلی
منبع تغییرات
|
مجموع مجذورات
|
درجه آزادی
|
F
|
p-value
|
بین گروهها
|
588/1
|
3
|
519/3
|
015/0
|
درون گروهها
|
749/82
|
550
|
||
جمع
|
337/84
|
553
|
3. بین نمرههای قضاوت کاربران زن و مرد درخصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز تفاوت معناداری وجود دارد.
یافتههای پژوهش نشان داد میانگین نمرههای دانشجویان تحصیلات تکمیلی زن (020/3) از میانگین نمرههای دانشجویان تحصیلات تکمیلی مرد (178/3) کمتر بود. نتایج به دست آمده از اجرای آزمون t دو نمونه مستقل نشان داد بین قضاوت دانشجویان تحصیلات تکمیلی زن و مرد در دانشگاه شیراز در خصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاههای مورد بررسی، در سطح 05/0 تفاوت معناداری وجود داشت (جدول3).
جدول 3. آزمون تفاوت معناداری بین میانگین نمرههای قضاوت دانشجویان تحصیلات تکمیلی زن و مرد
|
جنسیت
|
فراوانی
|
میانگین
|
آزمون لوین برای برابری واریانسها |
انحراف معیار |
درجه آزادی |
t |
p-value |
|
قضاوت دانشجویان |
زن
|
262
|
0203/3
|
F |
Sig |
24005/0 |
552
|
003/5-
|
000/0
|
مرد
|
292
|
1781/3
|
724/74
|
000/0
|
47573/0
|
4. بین میزان کاربردپذیری وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز از دیدگاه دانشجویان حوزههای تحصیلی مختلف تفاوت معناداری وجود دارد.
یافتههای پژوهش با استفاده از آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نشان داد بین میانگین نمرههای قضاوت کاربران دارای حوزههای تحصیلی مختلف نام برده شده، در سطح 05/0 تفاوت معناداری وجود داشت (جدول5). برای اینکه به طور دقیق مشخص گردد تفاوت مشاهده شده در آزمون تحلیل واریانس مربوط به کدام حوزههای تحصیلی بود، از آزمون تعقیبی چندگانه (دانکن) استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد به طور کلی، میانگین نمرههای قضاوت دانشجویان تحصیلات تکمیلی حوزة علوم کشاورزی نسبت به دیگر حوزههای تحصیلی در جامعة آماری، به طور معناداری پایینتر بود. همچنین، بین میانگین نمرههای دانشجویان حوزة علوم تربیتی نیز با میانگین نمرههای سایر حوزههای تحصیلی تفاوت معناداری وجود داشت، به این مفهوم که میانگین نمرههای کاربران حوزة علوم تربیتی در جامعه به طور معناداری بالاتر بود (جدول 4).
جدول 4. آزمون معناداری تفاوت بین میانگین نمرههای قضاوت کاربران
دارای حوزههای تحصیلی مختلف
منبع تغییرات |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
F
|
p-value
|
بین گروهها |
567/2
|
4
|
308/4
|
002/0
|
درون گروهها |
771/81
|
549
|
||
جمع
|
337/84
|
553
|
میتوان گفت به طور کلی به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت پژوهشگاههای علوم و فناوری اطلاعات ایران و وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی در وضعیت «خوب» (بیش از 60-80%) قرار داشت. برخی از ابعاد مورد بررسی (مثل ارائه، محتوا، طراحی گرافیکی، سازگاری، قابلیت جستجو، اطلاعات سازمانی واطلاعاتی دربارة پیوندها در وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات) در وضعیت «خوب» قرار داشتند. برخی دیگر (مانند بعد خدمات) در وضعیت متوسط قرار داشت. همچنین، چند بُعد (نظیر ارائه، محتوا، سازگاری، قابلیت جستجو، اطلاعات سازمانی و اطلاعاتی در مورد پیوندها) در وبسایت پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی شیراز در وضعیت «خوب» قرار داشت، اما دو بُعد ( مثل طراحی گرافیکی و خدمات) در وضعیت «متوسط» قرار داشت. در بین فرضیههای مورد بررسی نیز میان میانگین نمرههای قضاوت «به کارگیری ابعاد کاربردپذیری با وضعیت مطلوب»، «گروههای سنی مختلف»، «کاربران زن و مرد»، «حوزههای تحصیلی مختلف» تفاوت معنادار مشاهده شد.
هرچند بیشتر پژوهشها در حوزة کاربردپذیری بر روی وبسایت کتابخانهها و دانشگاهها انجام شده است و نمیتوان پژوهشی یافت که مستقیمأ وبسایت پژوهشگاهها را از لحاظ کاربردپذیری بسنجد تا بتوان نتایج را به هم مقایسه کرد، اما با توجه به هدف مشترک هر مرکز اطلاعرسانی (ارائه خدمت به کاربر، جلب رضایت و ارضای نیازهای اطلاعاتی او، در این پژوهش نتایج پژوهشهای مشابه با نتایج این پژوهش بر روی دیگر وبسایتها، مقایسه میشود.
نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش «نوکاریزی و عابدینی» (1391) در حوزة ارزشیابی وضعیت کاربردپذیری وبسایت کتابخانههای مرکزی دانشگاهها از دیدگاه کاربران، مشابه است. در نتایج پژوهش ایشان وضعیت کاربردپذیری وبسایت کتابخانههای مرکزی دانشگاهها «خوب» گزارش شد. همچنین، نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش «دهقان ابراهیمی» (1388) مشابه است. وی نیز کاربردپذیری وبسایتهای دانشگاههای علوم پزشکی را «مناسب» ارزیابی کرد. «صیاد عبادی» (1386) نیز نتایج مشابهی به دست آورد و نشان داد که وضعیت کاربردپذیری وبسایت کتابخانه مرکزی دانشگاههای تهران، علم و صنعت و تربیت مدرس از دیدگاه کاربران «خوب» بود.
نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش «محمداسماعیل» (1384) متفاوت است. او وضعیت کاربردپذیری وبسایتهای دانشگاههای صنعتی کشور را «متوسط» ارزیابی کرد. به نظر میرسد عامل زمان در نتایج این دو پژوهش از علل تفاوت در نتایج باشد، چون در چند سال اخیر وبسایتها پیوسته توسعه یافتهاند و تلاش شده خدمات کاربرپسندتری در آنها ارائه شود. کاربران نیز با خدمات آنها مأنوستر شدهاند.
نتایج حاصل از این پژوهش با پژوهش «پرییانداری، ایفتادی و فیتریاوان» (2009) و پژوهش «مصطفی و الزوعبی» (2008) مطابقت دارد. اما با نتایج پژوهش «تویت و بوثما» (2009) متفاوت است. این پژوهشگران کاربردپذیری وبسایت بخش بازرگانی دانشگاه جنوب آفریقا را متوسط ارزیابی کردند.
با توجه به نتایج پژوهشهای صورت گرفته در زمینة کاربردپذیری، به نظر میرسد در مورد طراحی وبسایتها تلاشهای بیشتری باید انجام شود تا برای کاربران جذابتر شوند و کارایی بیشتری داشته باشند. مدیران و طراحان وبسایتهای پژوهشگاهها باید در کنار تجربه و تخصص خود، با استانداردها و مؤلفههای اساسی کاربردپذیری وبسایت بیشتر آشنا شوند و آنها را بیشتر در طراحی خود به کار گیرند. همچنین، در طراحی صفحات وب و ارائه مطالب علمی، به نظرهای کاربران خاص وبسایت و انتظارهای کاربران در استفاده از آن توجه کنند. همچنین، باید به آن دسته از ویژگیهایی که از طریق آن کاربران با سهولت بیشتری از وبسایت استفاده میکنند و با سرعت بیشتری به آنچه در جستجوی آن هستند، دست مییابند، بیشتر توجه کند. این امر باعث پویایی هرچه بیشتر وبسایتها شده، مقبولیت عام خواهد یافت و بیشتر مورد توجه جامعة استفادهکننده خواهد بود و از این طریق به توسعه، پیشبرد و اشاعة علم کمک شایانی خواهد شد.
با توجه به یافتههای حاصل از فرضیة نخست، یافتههای این پژوهش با پژوهش «نوکاریزی و عابدینی» (1391)، «نوکاریزی و پاکزاد سرداری» (1390) و «محمداسماعیل و خانلرخانی» (1388) مشابه است. شاید یکی از دلایل اصلی تفاوت میانگین نمرههای کاربردپذیری وبسایت دانشگاهها و پژوهشگاههای مورد بررسی با وضعیت مطلوب، مربوط به تفاوت بین دیدگاه طراحان و دیدگاه کاربران این وبسایتها باشد. مدیران و طراحان به گنجاندن دیدگاه تخصصی خود در وبسایت مبادرت میورزند، حال آن که دید کاربر، بویژه کاربر پژوهشگر دانشگاه و پژوهشگاه، ممکن است بسیار متفاوت از آن نگاه باشد. استفاده از نظرهای کاربران میتواند سطح کاربردپذیر وبسایت خود را افزایش دهد. دلیل دیگر در تفاوت بین چگونگی نگرش مدیران و طراحان و کاربران به طراحی میتواند نهفته باشد. برخی مدیران و طراحان محتوای وبسایت را مهم میشمارند و به دیگر ویژگیها کمتر اهمیت میدهند. برخی بیشتر به طراحی گرافیکی وبسایت میپردازند.
نتایج حاصل از فرضیه دوم، با پژوهش «نوکاریزی و عابدینی» (1391) متفاوت بود، هر چند با نتایج پژوهش «نوکاریزی و پاکزاد سرداری» (1390) مطابقت داشت. ایشان دریافتند که بین گروه سنی «بیش از 31 سال» با دو گروه سنی «25 سال و کمتر» و «26-30 سال»، تفاوت معناداری وجود داشت؛ یعنی میانگین کاربردپذیری گروه سنی بیش از 31 سال نسبت به دیگر گروههای سنی بالاتر بود و از این لحاظ با نتایج پژوهش حاضر مطابقت ندارد.
به نظر میرسد دانشجویان در سنین کمتر، به ویژگیهای موجود در وبسایت پژوهشگاههای مورد بررسی بیشتر توجه کرده و قابلیتها و کارکردهای خاص وبسایتها را بهتر بررسی کردهاند و از نقاط قوّت و ضعف وبسایتها آگاهی بیشتری داشتهاند. همچنین، این احتمال نیز وجود دارد که دانشجویان در سنین بالاتر بیشتر از وبسایتهای همتراز خارجی استفاده کرده باشند، بنابراین، انتظارهای آنان از این وبسایتها به مراتب بالاتر از دانشجویانی خواهد بود که فقط برای جستجوی اطلاعات خود به وبسایتهای پژوهشگاهها و مراکز اطلاعاتی داخل کشور رجوع میکنند. تفاوت در نتایج این دو پژوهش ممکن است از تفاوت در نوع وبسایتها ناشی شده باشد.
در خصوص فرضیة سوم، نتایج این آزمون با نتایج «نوکاریزی و عابدینی» (1391) و «صیاد عبادی» (1386) متفاوت بود. در پژوهش «نوکاریزی و عابدینی»، بین قضاوت کاربران زن و مرد در خصوص به کارگیری ابعاد کاربردپذیری در وبسایت کتابخانههای مرکزی دانشگاههای وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تفاوت معناداری وجود نداشت، هرچند بین میانگین نمرههای این دو گروه تفاوت مشاهده شد، اما این تفاوت از نظر آماری معنادار و ناشی از تفاوت در جامعه نبود.
نتایج این پژوهش، با پژوهش «نوکاریزی و پاکزاد سرداری» (1390) مشابه بود. در پژوهش «نوکاریزی و پاکزاد سرداری» نیز بین نمرههای قضاوت کاربران زن و مرد در خصوص به کارگیری مؤلفههای خلاقیت در وبسایت کتابخانه ملی ایران، تفاوت معناداری وجود داشت.
به نظر میرسد کاربران مرد بر اساس نیازهای اطلاعاتی خود از ویژگیها و قابلیتهای وبسایتهای مذکور بهتر استفاده میکنند؛ یا اینکه کاربردهای این وبسایتها با نیازهای خاص دانشجویان مرد بیشتر متناسب بود تا اینکه خواستهها و انتظارهای دانشجویان زن را برآورده کند. از سویی، این تفاوت را شاید به استفادة بیشتر از وبسایت کتابخانه و آشنایی بیشتر با فناوری اطلاعات و شیوههای دستیابی به اطلاعات در کاربران مرد بتوان نسبت داد. شاید ریزبینی زنان و پاسخ دقیقتر آنها و کلینگری مردان در ندیدن برخی مسائل جزئی در وبسایت پژوهشگاهها، این تفاوت را ایجاد کرده باشد.
نتایج حاصل از فرضیة چهارم حاکی از این است حوزه تحصیلی علوم تربیتی و روانشناسی که شامل رشتههای علوم تربیتی، روانشناسی و علم اطلاعات و دانششناسی و همچنین زیررشتههای مرتبط با این رشتههای اصلی است، به دلیل نیازهای خاص خود و مأنوس بودن بیشتر با این وبسایتها، بهتر به ارزیابی وبسایتهای مذکور پرداختهاند و میتوانند از این وبسایتها به نحوی بهتر بهره ببرند. شاید یکی از دلایل به دست آمدن این نتیجه، استفادة بیشتر این گروه از دانشجویان هم به سبب سروکار داشتن با پایگاههای اطلاعاتی داخل کشور برای انجام پژوهشهای آنان و هم به علت گذراندن درسهای خاصی در رابطه با آشنایی با این پایگاهها باشد که مستلزم استفادة دست کم چند بار از این پژوهشگاههاست. با توجه به اینکه موضوع فرهنگ ملی در این حوزة تحصیلی نقش مؤثری ایفا میکند، به نظر میرسد دانشجویان برای استفاده از این پایگاهها تمایل بیشتری دارند و بهتر میتوانند از آنها بهره ببرند.
یکی از دلایل دیگری که میتوان در این مورد برشمرد، استفاده نکردن دانشجویان حوزة تحصیلی علوم کشاورزی از پایگاههای فارسی است. برخی از دانشجویان برای کسب اطلاعات علمی در زمینة علمی خاص خود، ترجیح میدهند از پایگاههای لاتین که دانشگاه آنها را مشترک است، استفاده کنند. برخی از رشتهها از قبیل رشتههای مرتبط با علوم کشاورزی، عموماً از پایگاههای فارسی استفاده نمیکنند و تماماً با پایگاههای اطلاعاتی لاتین سروکار دارند. بنابراین، تمایل چندانی به استفاده از وبسایت پژوهشگاههای داخل کشور ندارند. اگر هم به طور نامنظم از این وبسایتها استفاده کرده باشند، آنها را با وبسایتهای همتراز لاتین مقایسه میکنند و به طور قطع کارایی و کاربردپسندی وبسایتهای پژوهشگاههای داخل کشور را به این دلیل که کمتر نیازهای اطلاعاتی آنان را برآورده میسازد، در سطح پایینتری ارزیابی میکنند.
به طور کلی، نتایج حاصل از این پژوهش میتواند چارچوب مقدماتی مناسبی در جهت توسعه و ارتقای کیفی وبسایتهای پژوهشگاهها از جنبة کاربردپذیری آنها باشد. رعایت کاربردپذیری در وبسایت از ابعاد مختلف آن، علاقهمندی کاربر را در به کارگیری از وبسایت و استفادههای دوباره از آن به دنبال خواهد داشت.
با توجه به نتایج به دست آمده از پژوهش، پیشنهادهایی برای پژوهشهای آینده ارائه میشود: میتوان وبسایتهای مراکز پژوهشی در خارج از کشور را از جنبة کاربردپذیری از منظر کاربران آن ارزشیابی کرد. سپس کاربردپذیری وبسایتهای این پژوهشگاهها را با کاربردپذیری وبسایتهای پژوهشگاههای داخل کشور (با معیارهای به کار برده شده یکسان) مقایسه نمود. با توجه به اینکه معیارهای به کار برده شده در ارزشیابی کاربردپذیری وبسایتها، تنوع بالایی دارد، میتوان همین پژوهش را از لحاظ به کارگیری ابعاد دیگری از کاربردپذیری، بررسی کرد.
در رابطه با محدودیتهای این پژوهش باید گفت، اگرچه دانشگاه شیراز اشتراک پژوهشگاه مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و تکنولوژی را برای استفادة دانشجویان خود در اختیار دارد، دانشجویان این دانشگاه به طور منظم یا روزآمد از این وبسایت برای جستجوی اطلاعات مورد نیاز خود استفاده نمیکنند. این مسئله در حین توزیع پرسشنامهها و عدم پاسخگویی دانشجویان به پرسشنامه، نمایان شد.
همچنین، وبسایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران که محدودیتی در استفاده از آن وجود ندارد، نیز چندان مورد استفاده منظم و روزآمد دانشجویان این دانشگاه قرار نمیگرفت. اما برای حل این مشکل، در توزیع پرسشنامهها نهایت دقت به عمل آمد تا افرادی به پرسشنامهها پاسخ دهند که از وبسایتهای مذکور استفاده کردهاند.