اولویت های مجموعه سازی در کتابخانه دیجیتال از دیدگاه اعضای هئیت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شیراز

2 دانشیار دانشگاه شیراز

چکیده

هدف: پژوهش حاضر به منظور شناسایی اولویتهای مجموعه سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال از دیدگاه اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز انجام شده است.
روش: پژوهش کمّی و از نوع پیمایشی و ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه است. از بین جامعة‏‏ مورد مطالعه (5860 عضو هیئت علمی و دانشجوی تحصیلات تکمیلی)، 357 نفر به روش نمونه‌گیری خوشه‏ای مرحله‏ای انتخاب شده‌اند. در تجزیه و تحلیل داده‏ها از آمار توصیفی و تحلیلی و نرم‌افزار آماری علوم اجتماعی استفاده شده است.
یافته‏ها: نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد بالاترین اولویت مجموعه‌سازی انواع منابع اطلاعاتی، مربوط به منابع پژوهشی تولید شده توسط دانشگاه شیراز است. بالاترین اولویت مجموعه‌سازی انواع محملهای اطلاعاتی، مربوط به کتاب الکترونیک است و نمونة مورد مطالعه به اهمیت وجود نمایه و نقاط دسترسی بیش از سایر معیارهای مؤثر در مجموعه‌سازی منابع اطلاعاتی توجه داشته‌اند. سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع دیجیتال، متن کامل است و بالاترین اولویت مجموعه‌سازی انواع قالبهای اطلاعاتی مربوط به تصاویر می‌باشد. قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‌سازی مواد متنی و تصاویر، به ترتیب قالب PDF و JPEG می‌باشد. به علاوه، اکثریت جامعه مخاطب نسبت به دیجیتال‌سازی مجموعه‌های خاص و منابع منحصر به فرد و همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال نظر موافق دارند و با تخصیص 80% بودجه به منابع دیجیتال و 20% بودجه به منابع فیزیکی، موافق هستند.
اصالت/ ارزش: بالاترین اولویت کتابخانه دیجیتال، خدمت در راستای نیازهای اطلاعاتی کاربران است در این پژوهش، نیازهای اطلاعاتی جامعه کاربران بالقوة کتابخانه دیجیتال دانشگاه شیراز بررسی شده است.
کلیدواژه‏ها: مجموعه‌سازی، اولویتها، کتابخانه دیجیتال، دانشگاه شیراز، اعضای هیئت علمی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی، منابع

کلیدواژه‌ها


قدمه

تکامل از کاغذ به منابع الکترونیکی، سبب تغییر در نحوة تملک، اشتراک و دستیابی به اطلاعات گردید و به دنبال آن فراهم‌آوری و مجموعه‌سازی اطلاعات دیجیتال الزامی شد، به گونه‌ای که گرفتن مجوز جایگزین خرید، تجارت با شرکتهای نرم‌افزاری جایگزین ارتباط با ناشران، دستیابی به اطلاعات مبتنی بر تقاضا[3] جایگزین مجموعه‌سازی، و فراهم‌آوری تعاونی[4] مکمل مجموعه گستری محلی شده است (گرین اشتاین[5]، 2001).

پیچیدگی ارزیابی و مقایسة منابع الکترونیکی به خصوص در شبکه‌ها و کتابخانه‌های بزرگ دانشگاهی، انتخاب منابع را برای مراکز اطلاعاتی دشوار کرده است. بنابراین، بسیاری از دانشگاه‌ها گروهی را برای گزینش مجموعه اطلاعات الکترونیکی ایجاد کرده‌اند و مجموعه‌سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال با حساسیت خاصی دنبال می‌شود (تورنتون[6]، 2008؛ جوول[7]، 2001).

به اعتقاد «هانسون و لوبوتسکی» (2003) با ظهور نسل جدید کتابخانه‌های دیجیتال، هدفهای مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های دانشگاهی تغییر نکرده است. ارضای نیازهای اطلاعاتی فوری و پیش‌بینی شده کاربران و حمایت از سیاستهای آموزشی و پژوهشی دانشگاه در زمرة این هدفهاست. در این مقاله، اولویتهای مجموعه‌سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال دانشگاه شیراز از منظر کاربران بالقوّه این دانشگاه (منظور اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی) بررسی شده است.

 
 
 
مبانی نظری

دیجیتال‏سازی منابع، سبک تازه‌ای از استفاده را به وجود می‌آورد، مخاطبان بالقوه بسیاری را جلب و ابزارهایی را برای مرور دوباره منابع ابداع می‏کند. مزایای طرحهای دیجیتال‏سازی می‏تواند بیش از دشواریها و معایب آن باشد، به شرط آنکه طرح دیجیتال‏سازی به خوبی و سنجیده ارائه شود. از جمله مزایای جانشین‌های[8] دیجیتال منابع، عبارتند از: مدیریت بر انبوهی از منابع اطلاعات رقومی، دسترسی سریع به منابع پر استفاده و پر تقاضا، دستیابی سریع به منابعی که در نقاط دوردست نگهداری می‏شوند، اتحاد دوبارة منابع و دستیابی سریع به اجزای مختلف یک مدرک، محافظت از مجموعه‏های منحصر به فرد با استفاده از دیجیتال‏سازی آنها، توانایی ارتقای تصاویر از نظر اندازه، وضوح، تنظیم رنگ، کاهش خدشه[9] و ... ، توانایی بالقوه در ذخیرة اصل منابع با ارزش، توانایی جستجوی پیشرفته از جمله جستجوی تمام متن[10]، توانایی در ادغام رسانه‏های مختلف اطلاعاتی از جمله تصایر، صدا، ویدئو و ....، توانایی پاسخگویی به درخواستها بر روی منابع جایگزین (فتوکپی‌ها، چاپهای عکسی، اسلایدها و ...)، توان بالقوه در ارائه حجم زیادی از منابع انتقادی، انجام جستجوهایی که به صورت دستی ناممکن بوده‌اند، محافظت از محتوای خود اطلاعات و تقویت محیط اشاعة اطلاعات (گوپال، 1382: 28 ؛ دیگان و تانر، 1382: 51-53؛ هالسر[11]، 1997). مجموعه‏سازی اساسی‌ترین مرحله در فرایند مدیریت اطلاعات در کتابخانه دیجیتال تلقی می‏شود و این خود مقدمه‌ای است برای برداشتن گامهای استوارتر در راستای سازماندهی و اشاعة اطلاعات در کتابخانه دیجیتال.

از نظر «کلولند»[12](1998) به طور کلی سه روش برای ساخت مجموعة دیجیتال وجود دارد:

1. دیجیتال‏سازی: یکی از روشهای عمده، ساخت آثار دیجیتالی است. به زبان ساده، دیجیتال‏سازی تبدیل هر نوع محمل ثابت یا آنالوگ (مانند کتاب، مقاله‌های نشریات، عکس، نقاشی، ریزنمود[13]) به شکل الکترونیکی از طریق پویش، نمونه‌برداری و یا حتی تایپ دوبارة آن است. دیجیتال‏سازی، تولید مجموعه اطلاعات دیجیتال با استفاده از چندرسانه‏ای‌هاست.

2. فراهم‏آوری آثار دیجیتال بنیادی: منابعی که توسط ناشران و محققان از آغاز به صورت دیجیتالی تهیه شده‌اند؛ مانند: کتابهای الکترونیکی، نشریات الکترونیکی و پایگاه‏های اطلاعاتی.

3. دستیابی به منابع خارج از سازمان: این دسترسی از طریق تعریف نشانگرهایی[14] به سایتهای وب، مجموعه‏های سایر کتابخانه‏ها یا سرویس دهنده‌های ناشران فراهم می‏شود.

دیجیتال‏سازی منابع اصلی و با ارزش اغلب با هدفهایی دوگانه؛ یعنی توسعة دسترسی و حفاظت بیشتر دنبال می‏شود (گوپال، 1382: 26). به هر حال، اغلب حفاظت و نگهداری در اولویت دوم قرار دارد و از طریق محدودیت دسترسی فیزیکی به اصل مدرک تأمین می‏شود. به اعتقاد «استوارت»[15](1999) در ایجاد هر مجموعة دیجیتال باید به ارزیابی و بررسی منابع موجود، نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان با در نظر گرفتن اولویت‏بندی آنها به دلیل محدود بودن منابع مالی کتابخانه پرداخت. «سوورا»[16](1996) نکتة اساسی در ایجاد مجموعه‏های دیجیتال را در قابلیت افزایش دسترسی منابع می‏داند. به نظر وی، گسترش دسترسی به منابع در صدر اولویتهاست، منحصر به فرد بودن منابع و اولویت‏بندی محتوای موضوعی منابع نیز سهم مهم در تصمیم‏گیری برای گسترش مجموعه دارد. اولویت‏بندی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال مبتنی بر دسته‌بندی صورت گرفته از منابع کتابخانه‏ای است. بنا بر نظر «ویتن و بین بریج»[17](2003:42) منابع کتابخانه‏ای به طور معمول، به سه دستة کلی تقسیم می‏شوند:

1. مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد، مانند کتابهای کمیاب و نسخه‌های خطی

2. منابع پر استفاده که معمولاً برای پژوهش و آموزش استفاده می‏شوند

3. منابع کم استفاده که دارای ماهیت پژوهشی با استفاده کم هستند.

معیارهای مطرح در تبدیل منابع به قالب دیجیتال، عبارتند از: محتوای فکری یا ارزش علمی منابع، افزایش دسترسی به اطلاعات و امکان جستجو و بازیابی منابع. برخی معیارهای دیگر به ارزش آموزشی منابع توجه دارند؛ یعنی منبع برای آموزش کلاسی، مطالعات جانبی یا آموزش از راه دور مناسب باشد. معیار دیگر شاید کم کردن میزان استفاده از منابع اصلی است که جنس کاغذ آنها حساس و نازک است، بخصوص وقتی تعداد مراجعه به آنها زیاد باشد. سایر دلایل می‏تواند درون سازمانی باشد، مانند تبلیغ و نمایش تواناییهای خاص دربارة مجموعه‏های منحصر به فرد و منابع اصلی قدیمی، اشتراک منابع با سایر کتابخانه‏ها، هزینه و صرفه‌جویی در فضا که همه این معیارها می‏تواند در تصمیم‏گیری برای دیجیتال‏سازی تأثیرگذار باشد. البته حق مؤلف تأثیر به سزایی در تصمیم‏گیری دارد و نخستین مسئله‌ای است که باید در نظر گرفته شود (نبوی، 1386: 40). «ویتن و بین بریج» (2003: 40-41) شش اصل را به عنوان راهنمای توسعه مجموعه کتابخانه که در انتخاب منابع برای دیجیتال‏سازی نیز کاربرد دارند، این‌گونه بیان می‏کند:

الف) اولویت‏بندی سودمندی[18]: شاید به جرأت بتوان گفت مفید بودن منبع، در تصمیم‏گیری برای گسترش مجموعه نقش بسزایی دارد. اما پیش‏بینی مفید بودن یا نبودن منبع برای کتابداران و مسئولان چندان ساده نیست.

ب) ضرورت محلی[19]: مجموعه‏های محلی و منطقه‌ای برای پاسخگویی به نیازهای منطقة خاص ایجاد می‏شوند و صرف هزینه برای تأمین این‌گونه منابع باید با در نظر گرفتن نیازهای آن منطقه خاص صورت بگیرد.

ج) نو بودن مجموعه[20]: نو بودن و روزآمدی منبع را باید همیشه در نظر داشت؛ هر چند مجموعه‏های تاریخی برای امور پژوهشی اهمیت ویژه‌ای دارند، منابع مالی محدودی را می‏توان برای تأمین و نگهداری این‌گونه منابع اختصاص داد. 

د) ارتباطهای میان متنی[21]: افزودن منبعی به مجموعه به معنای برقراری ارتباط بین آن منبع و منابع موجود است. تأمین منابع جدید همیشه سبب ارتباطهای متنی جدیدی می‏شود.

ﻫ) کمبود منابع[22]: در تصمیم‏گیری برای گسترش مجموعه باید به مسئله کمبود منابع توجه داشت. از جمله: بودجه، زمان صرف شده از طرف نیروی انسانی و مورد توجه بودن از طرف جامعه کاربری.

و) احساس مسئولیت در برابر تغییر و تحول[23]: اطلاعات بسیار زیادی در قالب دیجیتال در دسترس هستند. کتابخانه‏ها مسئول ایجاد این تغییر و تحولات و کمک به مراجعان در آگاهی از وجود آنها و آشنایی با نحوة استفاده از آنها هستند.

از نظر «کلولند»(1998) برای تصمیم‏گیری درباره اینکه چه قسمتهایی از مجموعه باید دیجیتالی شود، حداقل به صورت نظری چند رویکرد مطرح است:

1. تبدیل مجموعه‏های گذشته‌نگر[24]: در این رویکرد اساساً از الف شروع شده و به یاء ختم می‏شود. چنین تبدیل کاملی ایده‌آل بوده ولی غیرعملی، غیرممکن از نظر فنی، غیر قانونی و غیر اقتصادی است. این دیدگاه بیشتر به یک رؤیا شباهت دارد.

2. دیجیتال‏سازی مجموعه‏ای خاص قسمتی از هر یک از مجموعه‏های مذکور[25]: اولویت اول برای ساخت مجموعه دیجیتالی، ایجاد مجموعه‏ای کوچک در اندازه‌ای قابل کنترل و با ارزش بالاست.

3. برجسته کردن یک مجموعه متنوع[26]: با دیجیتال کردن نمونه‌های مناسب از برخی مجموعه‏های غنی می‏توان این کار را انجام داد.

4. منابع با میزان استفاده بالا[27]: منابع با تقاضای بالا، باید بیشتر در دسترس باشد.

5. رویکردی مقطعی و بر پایه ضرورت[28]: منظور، زمانی است که منابع با توجه به اولویت درخواست، دیجیتالی و ذخیره می‏شوند. البته این روش، روش مقطعی برای ساخت مجموعه دیجیتال است. هر کدام از این رویکردها می‏تواند به تنهایی یا در ترکیب با یکدیگر مورد استفاده قرار گیرد. انتخاب روش یا روشهای لازم، به هدفهای مدوّن سازمان در سیاست توسعة مجموعه بستگی دارد.

ساخت مجموعه دیجیتال با توجه به این رویکردها بر اساس چند معیار خاص انجام می‌شود: 1- توانایی بالقوه برای استفادة طولانی مدت 2- ارزش فکری یا فرهنگی منابع 3- منحصر به فرد بودن 4- مناسبت و روزآمدی‌5- افزایش دسترسی‌6- همخوانی با محدودیتهای حق مؤلف یا مجوزهای موجود (نبوی،1386: 46-47).

مسئله پژوهش

بالاترین هدف یک کتابخانه، اعم از دیجیتال یا هر نوع دیگر، برآوردن نیازهای اطلاعاتی کاربران است. مجموعه‌سازی، توسعه و گسترش مجموعه نیز باید از این هدف اصلی پشتیبانی کند؛ زیرا مجموعه‌سازی نه تنها فراهم‌آوری اطلاعات بلکه یک نوع سرمایه‌گذاری راهبردی در دانش سازمانی است. خط‌مشی مجموعه‌سازی نیز بر درک نقاط قوّت و ضعف مجموعه در دسترس‌پذیری منابع و دستیابی به نیازهای اطلاعاتی بالقوه مبتنی است. به اعتقاد «مانوف»[29] (2000) در تدوین سیاستهای مجموعه‌سازی باید به کتابخانه دیجیتال از دو منظر نگریست: یکیمجموعه مبتنی بر نیازهای اطلاعاتی بالقوه و دیگری مجموعه هیبرید که با ظهور کتابخانه‌های مجازی و فیزیکی به وجود آمده است.

در حال حاضر در دانشگاه شیراز کتابخانه دیجیتال وجود دارد، ولی به علت نبود سیاست مجموعه‌سازی مدوّن، بررسی نکردن نیازهای اطلاعاتی جامعة کاربران بالقوه و عدم تشخیص نیازهای اطلاعاتی کاربران و اولویت‌بندی آنهابه لحاظ محمل اطلاعاتی، قالب و ... ، منابع اطلاعاتی فراهم شده بازنمون ارتباط و هماهنگی با نیازهای اطلاعاتی کاربران نیست. حال آنکه «واترز»[30](1998)، «بورگمن»[31](1999) و «کلارک»[32](2004) بالاترین اولویت کتابخانه دیجیتال را خدمت در راستای نیازهای اطلاعاتی کاربران آن می‌دانند.

در پژوهش حاضر قصد داریم نیازهای اطلاعاتی جامعة کاربران بالقوة کتابخانه دیجیتال دانشگاه شیراز(اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی) از نظر انواع منابع اطلاعاتی، محملهای اطلاعاتی مورد نیاز، قالبهای اطلاعاتی، سطح اطلاعاتی مطلوب و اولویت‌بندی هر یک از موارد یاد شده را با در نظر گرفتن مسائل مطرح در این زمینه، اعم از ملزومات فناوری، حقوق مالکیت فکری و معنوی و ... بررسی کنیم.

 

پیشینة پژوهش

جستجو در منابع چاپی و الکترونیکی نشان داد در زمینة موضوع این پژوهش، تحقیق مشابهی انجام نشده‏است؛ اما در حوزه‏های مرتبط تحقیقاتی صورت گرفته است، از جمله:

«ماگارا»[33] (2005) و «الحاجی»[34] (2007) در پژوهشهای جداگانه فرایند دیجیتال‏سازی نوشته‏های گذشته‌نگر، پایان‏نامه‏ها و رساله‌های دورة دکتری را با هدف شناسایی وضعیت موجود، پیشرفتها، انتظارها و چالشهای دیجیتال‏سازی مواد کتابخانه‏ای ازدیدگاه پژوهشگران، کارمندان و کتابداران دانشگاهی ارزیابی کردند. «امانیا و دیگران»[35] (2006) مزایا و سودمندی دیجیتال‏سازی و احداث کتابخانه دیجیتال در کتابخانه‏های دانشگاهی پاکستان را بررسی کردند. آنان بر ایجاد پورتالهای پیوسته و ایجاد امکان دسترسی آزاد به اطلاعات تأکید کردند. «عبدالرحیم و تیامیو»[36] (2005) گونه‌ای از خدمات الکترونیکی دانشگاه‏های نیجریه را ارزیابی و اعلام کردند که کمیسیون دانشگاه‏های ملی نیجریه[37] به طور قابل توجهی در راستای خودکارسازی دانشگاه‏های این کشور و پیشرفت در زمینة به کارگیری فناوری اطلاعات همکاری داشته است. یافته‌های پژوهش «رحیمی» (1377) در دانشگاه صنعتی امیرکبیر نشان می‌دهد نیازهای اطلاعاتی دانشجویان و استادان به جستجوی نظام‌مند اطلاعات مندرج در مقاله‌های مجله‌های علمی ازسویی و دسترسی آسان به اطلاعات از سوی دیگر، ایجاد کتابخانه دیجیتال مقاله‌ها و مجله‌های دانشگاه امیرکبیر را ضروری ساخته است. «حیاتی و حمیدی» (1385) نیز در پژوهشی به معیارهای انتخاب و ارزیابی نشریه‌های الکترونیکی پرداخته و بر استقبال و استفاده روزافزون از آنها در کتابخانه‏های دانشگاهی و مؤسسات پژوهش تأکید می‌کنند. آنها تدوین برنامه مدوّنی برای انتخاب و ارزیابی این دسته از منابع را با توجه به خصوصیت روزآمدی دانش ضروری می‌دانند.

«دیبرسنی و الیس»[38] (2000) با ارزیابی انواع متفاوت اطلاعات دیجیتال در آموزش دانشگاهی کشور استرالیا نشان دادند که منابع چندرسانه‏ای شبکه جهانی وب تولید شده توسط دانشگاه‏های استرالیا با ماهیت دانشگاه، سطح سرمایه‏گذاری نیروی انسانی آنها، همچنین برونداد آن دانشگاه به لحاظ پژوهشی ارتباط و همبستگی مستقیم دارد. «ماهه، اندریس و چارتون»[39] (2000) با مطالعه «چگونگی استفاده دانشمندان و محققان فرانسوی از نشریات الکترونیکی در دانشگاه‌های پیر و ماری کوری و دریس دیدروت»[40]به این نتیجه رسیدند که تخصص دانشمندان در زمینة تجهیزات رایانه‌ای و کارکردن در محیط الکترونیکی، استفاده از نشریات الکترونیک را تسهیل می‌کند. پژوهش «کرافورد و دایه»[41] (2000) آشکار ساخت که دانشجویان با استفاده از منابع پیوسته، در دسترسی به اطلاعات احساس سهولت بیشتری می‏کنند و در کل میزان رضایت آنها از خدمات مجازی کتابخانه بیش از خدمات حضوری است. «مالینز، آلن و هافورد»[42] (2007) فهرستی از منابع برای دیجیتال‏سازیدر کتابخانه‏هایدانشگاهیارائه کردند. آنهابر دیجیتال‏سازیمجموعه‏ها،حفظبایگانیدیجیتالو بهبودروشهایذخیره‌سازیو بازیابیاطلاعات تأکید کردند. اردبیلی(1388) به بررسی میزان آگاهی، استفاده و رضایت دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز از منابع و خدمات اطلاعاتی و نقش آن در تأمین نیازهای اطلاعاتی آنان پرداخت. یافته‏های وی نشان داد میزان استفاده دانشجویان کارشناسی‏ارشد از کتابخانه‏های دانشکده‌ها، تقریباً در حد متوسط و میزان استفاده دانشجویان دکتری در حد نسبتاً خوبی قرار دارد. با وجود استفادة کم از منابع کتابخانه‏ای، این گروه از کاربران منابع اطلاعاتی مورد نیاز را بیشتر از طریق اینترنت کسب می‌کنند.

یافته‌های «باکری، باکر و عبدلی»[43] (2002) نشان می‏دهد فرایند تغییر شکل از سنتی به دیجیتال با شیب آهسته صورت می‌گیرد و مدت زمان طولانی صرف راهیابی به وضعیت دیجیتال خواهد شد. در این بین، باید معیارهای مؤثر در انتخاب منابع الکترونیکی، فراهم‏آوری بودجة مورد نیاز و امکانات موجود و افق پیش رو را به منظور موفقیت در نظر داشت. «ویتن و بین بریج»[44] (2003)، «لوی و دیگران» نیز جزئیات راه‏های موفقیت‌آمیز فرایند دیجیتال‏سازی و احداث یک کتابخانة دیجیتال را توضیح داده و تفسیر کرده‏اند.

بررسی «ورنیک»[45] (2004) نشان داد استفاده‌کنندگان واقعی کتابخانه دیجیتال، همان گروه استفاده‌کنندگان بالقوه هستند. «نوروزی» (1389) نیز به ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‏های رقومی در ایران بر اساس 10 معیار اصلی و 114 مؤلفه فرعی پرداخت. در این پژوهش، کتابخانة دیجیتال دانشگاه شیراز نیز در فهرست جامعة پژوهشی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج تحقیق وی نشان داد کتابخانه دیجیتال دانشگاه شیراز در هیچ یک از معیارهای مورد ارزیابی حایز رتبة اول نشده است و تنها در طراحی صفحه و سادگی در بین نرم‏افزارهای خریداری شده، به ترتیب رتبة دوم و سوم را کسب کرده است.

با توجه به آنچه در مرور برخی نوشته‌ها انجام شد، گرایش به دیجیتالی کردن با معیارهای مشخص مورد تأکید است. در این راستا، به نوع مجموعه‌هایی که باید دیجیتالی شوند، به شیوه‌ای که باید به دیجیتالی کردن پرداخت و نیز به آگاهی از نیازها و خواسته‌های مخاطبان تأکید شده است.

 

هدفها و پرسشهای پژوهش

هدف اصلی از انجام این پژوهش، شناسایی اولویتهای مجموعه‌سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال از دیدگاه اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز است. هدفهای فرعی پژوهش حاضر شامل اولویت‌بندی انواع منابع و محملهای اطلاعاتی مورد نیاز جامعة تحقیق، اولویت‌بندی معیارهای مؤثر در انتخاب منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال، اولویت‌بندی انواع قالبهای اطلاعاتی برای مجموعه‌سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانة دیجیتال، تعیین سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال، تعیین قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‌سازی مواد متنی و تصاویر و تعیین سطح تمایل جامعة تحقیق نسبت به دیجیتال‌سازی مجموعه‌های خاص و منابع منحصر به فرد و بودجه‌بندی منابع فیزیکی و دیجیتال، و همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال می‌باشد.

هدفهای این پژوهش با دستیابی به پاسخهایی که برای پرسشهای زیر مطرح می‌شود، مشخص شده است:

-           انواع منابع اطلاعاتی مورد نیاز جامعة تحقیق در کتابخانة دیجیتال از چه اولویتی برخوردار هستند؟

-           انواع محملهای اطلاعاتی مورد نیاز جامعة تحقیق در کتابخانه دیجیتال از چه اولویتی برخوردارند؟

- از دیدگاه جامعة تحقیق، معیارهای مؤثر در انتخاب منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال به چه ترتیب اولویت‏بندی می‏شوند؟

- از دیدگاه جامعه تحقیق، سطح اطلاعاتی مطلوب منابع دیجیتال چگونه است؟

- از دیدگاه جامعه تحقیق، انواع قالبهای اطلاعاتی برای مجموعه‏سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال چه اولویتی دارند؟

- از دیدگاه جامعة تحقیق، قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی مواد متنی کدام است؟ 

- از دیدگاه جامعه تحقیق، قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی تصاویر کدام است؟

- سطح تمایل جامعة تحقیق نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد چگونه است؟

- دیدگاه جامعة تحقیق در مورد بودجه‏بندی منابع فیزیکی و دیجیتال چگونه است؟

- دیدگاه جامعة تحقیق در مورد همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال چگونه است؟

 

روش‌شناسی پژوهش

جامعة آماری پژوهش حاضر را اعضای هیئت علمیو دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز در نیم سال دوم تحصیلی 1389تا1390 تشکیل می‌دهند. طبق آمار به دست آمده از معاونت طرح و توسعةدانشگاه شیراز، تعداد کل اعضای هیئت علمی دانشگاه شیراز جمعاًَ 577 نفر، و تعداد کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی 5283 نفر می‌باشد. از این تعداد، 357 نفر به روش نمونه‌گیری خوشه‏ای مرحله‏ای انتخاب شدند.

ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامة محقق ساخته است. برای تعیین روایی[46]پرسشنامه از روایی صوری و روش تحلیل گویه[47]استفاده شد. برای تعیین میزان پایایی بیرونی پرسشنامه نیز از روش بازآزمایی[48]استفاده و برآورد شد که پایایی بیرونی پرسشنامه 66/0 و 99/0است.

برای تعیین میزان همسانی درونی پرسشنامه نیز از ضریب آلفا-کرونباخ که مبتنی بر ماتریس همبستگی گویه‏ای است و ضریب پایایی کل طیف را مشخص می‏کند، استفاده گردید. نتایج حاصل از این آزمون نشان داد ضریب به دست آمده از آن معادل 95/0 می‏باشد، که نشان‌دهندة پایایی بسیار بالایی است. رویکرد تجزیه و تحلیل داده‏ها توصیفی- تفسیری است و تجزیه و تحلیل آماری داده‏ها با استفاده از نرم افزار آماری علوم اجتماعی نسخه 16، انجام شده‏است.

یافته‏های پژوهش

سؤال پژوهشی اول: انواع منابع اطلاعاتی مورد نیاز جامعة تحقیق در کتابخانه دیجیتال از چه اولویتی برخوردارند؟

با توجه به نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس، اندازه‏گیریهای مکرر و میانگین‏های گزارش شده در جدول 1، بالاترین اولویت مجموعه‏سازی منابع اطلاعاتی مربوط به «منابع پژوهشی تولید شده توسط دانشگاه شیراز» (گزارشهای پژوهشی) (86/4) و پایین‌ترین اولویت مربوط به «منابع پراستفاده با کاربرد آموزشی» (03/2) می‏باشد.

 

جدول1. اولویت‏بندی انواع منابع اطلاعاتی مورد نیاز جامعة تحقیق در کتابخانه دیجیتال

           مقادیر
اولویتها
تعداد
میانگین

انحراف استاندارد

مقدار F

درجه آزادی

سطح معناداری

منابع پژوهشی تولید شده توسط دانشگاه شیراز

357
86/4
22/1
492/192
5
و
356
0001/0

منابع با ارزش محلی

59/4
38

مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد

72/3
1

منابع درخواست شده توسط کاربران

18/3
78/1

منابع پراستفاده با کاربرد آموزشی

6/2
46/1

منابع پراستفاده با کاربرد پژوهشی

03/2
05/1
 

بر اساس مقدار F به دست آمده، در درجه آزادی 5 و 356 تفاوت معناداری بین میانگین اولویتهای شش‌گانه مجموعه‏سازی انواع منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال وجود دارد. نتیجة حاصل از آزمون تعقیبی بونفرونی[49] نیز نشان می‏دهد بیشترین تفاوت مشاهده شده ناشی از منابع درخواست شده توسط کاربران و کمترین تفاوت ناشی از منابع پراستفاده با کاربرد آموزشی است.

سؤال پژوهشی دوم: انواع محملهای اطلاعاتی مورد نیاز جامعة تحقیق در کتابخانه دیجیتال از چه اولویتی برخوردارند؟

با توجه به نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس، اندازه‏گیریهای مکرر و میانگین‏های گزارش شده در جدول 2، بالاترین اولویت مجموعه‏سازی انواع محملهای اطلاعاتی مربوط به کتاب الکترونیکی(71/2) و پایین‌ترین اولویت مربوط به پایگاه‏های اطلاعاتی برخط(97/1) می‏باشد.

 

جدول 2. اولویت‏بندی انواع محملهای اطلاعاتی مورد نیاز جامعة تحقیق در کتابخانه دیجیتال

             مقادیر
اولویتها
تعداد
میانگین

انحراف استاندارد

مقدار F

درجه آزادی

سطح معناداری

کتاب الکترونیکی

(E-Book)

357
71/2
25/1
55/28
3
و
356

0001/0

نشریات الکترونیکی

 (E-Journal)

69/2
91/0

پایان‏نامه و رساله(Dissertation & theses)

63/2
18/1

پایگاه‏های اطلاعاتی برخط(Online database)

97/1
89/0
 

بر اساس مقدار F به دست آمده، در درجه آزادی 3 و 356 تفاوت معناداری بین میانگین اولویتهای چهارگانة مجموعه‏سازی انواع محملهای اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال وجود دارد. نتیجه حاصل از آزمون تعقیبی نشان می‏دهد بیشترین تفاوت ناشی از محمل اطلاعاتی پایان‏نامه و رساله و کمترین تفاوت ناشی از پایگاه‏های اطلاعاتی بر خط است.

سؤال پژوهشی سوم: از دیدگاه جامعة تحقیق، معیارهای مؤثر در انتخاب منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال به چه ترتیب اولویت‏بندی می‏شوند؟

با توجه به نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس، اندازه‏گیریهای مکرر و میانگین‏های گزارش شده در جدول 3، بالاترین اولویت معیار مؤثر در انتخاب منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال مربوط به «وجود نمایه و نقاط دسترسی» (61/8) و پایین‌ترین اولویت مربوط به «سودمندی و مناسب بودن منابع» (68/2) است.

 

جدول3. اولویت‏بندی معیارهای مؤثر در انتخاب منابع اطلاعاتی در کتابخانة دیجیتال


                   مقادیر
اولویتها
تعداد
میانگین

انحراف استاندار

مقدار F
درجه آزادی

سطح معناداری

وجود نمایه و نقاط دسترسی

357
61/8
17/2
01/306
10
و
356
 
0001/0

همگامی با تغییرات فناوری

6/8
42/2

ضرورت محلی و مؤلفه‏های جغرافیایی

8/7
06/3

پیوندهای فرامتنی

53/7
2/1

مسائل زبانی

97/6
08/2

دسترس‌پذیری از راه دور

53/6
16/2

منحصر به فرد بودن

5/6
1/3

اهمیت موضوعی

66/4
48/2

کیفیت و محتوای منابع

31/3
3/2

روزآمدی، اعتبار و جامعیت

81/2
04/2

سودمندی و مناسب بودن منابع

68/2
67/1
 

بر اساس مقدار F به دست آمده، در درجه آزادی 10 و 356 تفاوت معناداری بین میانگین اولویتهای یازده‌گانة معیارهای مؤثر در انتخاب منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال وجود دارد. نتیجة حاصل از آزمون تعقیبی بونفرونی نشان می‏دهد بیشترین تفاوت ناشی از معیار «اهمیت موضوعی» و کمترین تفاوت ناشی از معیار «سودمندی و مناسب بودن» منابع است.

سؤال پژوهشی چهارم: از دیدگاه جامعة تحقیق، سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال چگونه است؟

همان طور که در جدول4 مشاهده می‏شود، نتایج حاصل نشان می‏دهد بیشترین فراوانی سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال، مربوط به متن کامل (47/76%) و کمترین فراوانی مربوط به سطح فهرست مندرجات (52/2%) می‏باشد.

جدول4. سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع کتابخانة دیجیتال به تفکیک مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

مرتبة علمی و مقطع
تحصیلی
 
 
 

سطحاطلاعاتی مطلوب

اعضای هیئت‏علمی

دانشجویان تحصیلات تکمیلی

مجموع
مربی
استادیار
دانشیار
استاد
کارشناسی
‏ارشد
دکترا
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
اطلاعات کتابشناختی

0

(0)

6

(10)

3

(34/10)

3

(27/27)

11

(91/5)

2

(89/2)

25

(7)
چکیده

0

(0)

5

(33/8)

7

(13/24)

3

(27/27)

20

(75/10)

13

(84/18)

48

(44/13)
فهرست مندرجات

0

(0)

1

(66/1)

0

(0)

0

(0)

6

(22/3)

2

(89/2)

9

(52/2)
متن کامل

2

(100)

48

(80)

19

(51/65)

5

(45/45)

149

(1/80)

51

(91/73)

273

(47/76)
مجموع

2

(100)

60

(100)

29

(100)

11

(100)

186

(100)

69

(100)

357

(100)
 

چنان که در جدول 5 مشاهده می‏شود، بر اساس مقدار مجذور خی به دست آمده در درجه آزادی 20 تفاوت معناداری بین سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال بر حسب مرتبة علمی و مقطع تحصیلی وجود ندارد. اما بر اساس مقدار مجذور خی به دست آمده در درجه آزادی 32، تفاوت معناداری بین سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال بر حسب دانشکده‏های مختلف وجود دارد.

 

جدول 5. نتایج حاصل از آزمون در مورد سطح اطلاعاتی مطلوب برای دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال بر حسب مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

        مقادیر
متغیر برحسب
تعداد

مقدار χ²

درجه آزادی

سطح معناداری

مقطع تحصیلی

357
5/2535
20
18/0
دانشکده های مختلف
357
7/5061
32
01/0
 

سؤال پژوهشی پنجم: از دیدگاه جامعة تحقیق، قالبهای اطلاعات برای مجموعه‏سازی در کتابخانه دیجیتال از چه اولویتی برخوردارند؟

با توجه به نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس، اندازه‏گیریهای مکرر و میانگین‏های گزارش شده در جدول 6، بالاترین اولویت مجموعه‏سازی انواع محملهای اطلاعاتی مربوط به تصاویر متحرک(76/4) و پایین‌ترین اولویت مربوط به متن(39/1) می‏باشد.

جدول6. اولویت‏بندی قالبهای اطلاعاتی برای مجموعه‏سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانة دیجیتال

    مقادیر
اولویتها
تعداد
میانگین

انحراف استاندارد

مقدار F

درجه آزادی

سطح معناداری

تصاویر متحرک

(انیمیشن)
357
76/4
08/1
05/293
5
و
356
0001/0
صوت
43/4
46/1
عکس
09/4
29/1
فایلهای
سه‏بعدی
67/3
66/1
تصویر
67/2
13/1
متن
39/1
82/0
 

بر اساس مقدار F به دست آمده، در درجه آزادی 5 و 356 تفاوت معناداری بین میانگین اولویتهای شش‌گانة مجموعه‏سازی انواع قالبهای اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال وجود دارد، به طوری که بیشترین تفاوت ناشی از قالب فایلهای سه‏بعدی و چندرسانه‏ای و کمترین تفاوت ناشی از قالب تصویر است.

سؤال پژوهشی ششم: از دیدگاه جامعة تحقیق، قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی مواد متنی، کدام است؟

نتایج گزارش شده در جدول7 نشان می‏دهد از دیدگاه جامعة تحقیق، قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی مواد متنی مربوط به فایلهای متنی در قالب PDF (87/77%) و کمترین فراوانی مربوط به فایلهای متنی ساده با قالب TXT (96/1%) می‏باشد.

جدول7. توزیع فراوانی انواع قالبهای اطلاعاتی برای مجموعه‏سازی مواد متنی



                  مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

قالب اطلاعاتی

فراوانی
درصد
اولویتها

فایلهای متنی در قالب PDF

278

87/77
1

فایلهای متنی ساده با قالب TXT

7

96/1
4
DOC, XLS, ODS, …

13

64/3
3
HTML, XML

59

52/16
2
مجموع

357

100
_

به منظور بررسی معناداری قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‌سازی مواد متنی بر حسب مرتبه علمی، مقطع تحصیلی و دانشکده‌های مختلف، نتایج حاصل از مقدار مجذور خی به دست آمده در درجه آزادی 20 و 32 نشان می‌دهد تفاوت معناداری وجود ندارد.

سؤال پژوهشی هفتم: از دیدگاه جامعة تحقیق، قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی تصاویر کدام است؟

یافته‏های حاصل در جدول 8 نشان می‏دهد از دیدگاه جامعة تحقیق، قالب اطلاعاتی غالب برای مجموعه‏سازی تصاویر مربوط به قالب JPEG(94/66%)و کمترین فراوانی مربوط به قالب TIFF و PNG می‏باشد، که ارزش برابر(32/5%) دارند.

 

جدول8. توزیع فراوانی انواع قالبهای اطلاعاتی برای مجموعه‏سازی تصاویر



                      مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

قالب اطلاعاتی

مجموع
 
 
فراوانی
درصد
 
JPEG

239

94/66

 
GIF

26

28/7

 
TIFF

19

32/5

 
PNG

19

32/5

 
BMP

54

12/15

 
مجموع

357

100

 
 

بر اساس مقدار مجذور خی گزارش شده در جدول 9 در درجه آزادی20 و 32 تفاوت معناداری بین قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی تصاویر بر حسب مرتبة علمی، مقطع تحصیلی و دانشکده‌های مختلف وجود ندارد.

 
 

جدول9. نتایج حاصل از آزمونمجذور خی در مورد قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی تصاویر

         مقادیر
متغیر بر حسب
تعداد

مقدار χ²

درجه آزادی

سطح معناداری

مرتبه و مقطع تحصیلی

357
7/2010
20
45/0

دانشکده‌های مختلف

357
1/4232
32
1/0
 

سؤال پژوهشی هشتم: سطح تمایل جامعة تحقیق، نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد چگونه است؟

چنان‌که در جدول 10مشاهده می‏شود، 94/59% جامعه تحقیق نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد نظر موافق و 05/40% نظر مخالف داشته‌اند. چنان که در نمودار 1 مشاهده می‏شود، مقدار کشیدگی به دست آمده نشان می‏دهد نمودار نرمال است.

 

جدول10. توزیع فراوانی سطح تمایل جامعة تحقیق، نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد

مجموع

مخالف

موافق

                     سطح تمایل

متغیر

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

100

357

05/40

143

94/59

214

سطح تمایل جامعة تحقیق نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد

 




 

نمودار1. نمودار هیستوگرام سطح تمایل جامعه تحقیق نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد

 

چنان که در جدول 11 مشاهده می‏شود، بر اساس مقدار مجذور خی به دست آمده در درجه آزادی 5 تفاوت معناداری بین سطح تمایل جامعه تحقیق نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد بر حسب مرتبة علمی و مقطع تحصیلی کاربران وجود ندارد. این در حالی است که بر اساس مقدار مجذور خی به دست آمده در درجه آزادی، 8 تفاوت معنادار بین سطح تمایل جامعه تحقیق نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد بر حسب دانشکده‏های مختلف وجود دارد.

 

جدول11. نتایج حاصل از آزمون مجذور خی در مورد سطح تمایل جامعة تحقیق نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد بر حسب مرتبة علمی، مقطع تحصیلی و دانشکده‌های مختلف

               مقادیر
متغیر برحسب
تعداد
 

مقدار χ²

 

درجه آزادی

سطح معناداری

مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

357

4/729

5

2/0

دانشکده‌های مختلف
357

0/7198

8

0001/0

سؤال پژوهشی نهم: دیدگاه جامعة تحقیق دربارة بودجه‏بندی منابع فیزیکی و دیجیتال چگونه است؟

بنا بر یافته‌های گزارش شده در جدول 12، بیشترین فراوانی جامعة تحقیق (85/49%) با تخصیص 80% بودجه به منابع دیجیتال و 20% بودجه به منابع فیزیکی موافق هستند و کمترین فراوانی (68/8%) مربوط به تخصیص 40% بودجه به منابع دیجیتال و 60% بودجه به منابع فیزیکی است.

 

جدول 12. توزیع فراوانی دیدگاه جامعة تحقیق دربارة بودجه‏بندی منابع فیزیکی و دیجیتال

 تخصیص
      بودجه
 
متغیر
80% منابع دیجیتال

20% منابع فیزیکی

60% منابع دیجیتال

40% منابع فیزیکی

40% منابع دیجیتال

60% منابع فیزیکی

50% منابع دیجیتال

50% منابع فیزیکی

مجموع
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)

دیدگاه جامعة تحقیق دربارة بودجه‏بندی منابع فیزیکی و دیجیتال

178
(85/49)
94
(33/26)
31
(68/8)
54
(12/15)
357
(100)
 

چنان که نتایج جدول 13 نشان می‏دهد، بر اساس مقدار مجذور خی به دست آمده در درجة آزادی 20 و 32 تفاوت معناداری بین بودجه‏بندی منابع فیزیکی و دیجیتال از دیدگاه جامعة تحقیق بر حسب مرتبة علمی، مقطع تحصیلی و دانشکده‌های مختلف وجود ندارد.

 

جدول13. نتایج حاصل از آزمون مجذور خی در مورد بودجه‏بندی منابع فیزیکی ودیجیتال بر حسب مرتبة علمی، مقطع تحصیلی و دانشکده‌های مختلف

                 مقادیر
متغیر برحسب
تعداد

مقدار χ²

درجه آزادی

سطح معناداری

مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

357

45/1957

20

48/0

دانشکده‌های مختلف
357

8/3593

32

28/0

سؤال پژوهشی دهم: دیدگاه جامعة تحقیق دربارة همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال چگونه است؟

همان طور که در جدول 14 مشاهده می‏شود، بیشترین فراوانی جامعة تحقیق (13/29%) نسبت به همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال نظر موافق دارند و کمترین فراوانی مربوط به «نظری ندارم» (28/7%) است.

 

جدول 14. توزیع فراوانی دیدگاه جامعه تحقیق دربارة همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال

          مقادیر
 

متغیر

کاملاً موافقم
موافقم
نظری ندارم
مخالفم
کاملاً مخالفم
مجموع

فراوانی

(درصد)

فراوانی

(درصد)

فراوانی

(درصد)

فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)
فراوانی
(درصد)

دیدگاه جامعة تحقیق دربارة همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال

74
(72/20)
104
(13/29)
26
(28/7)
100
(01/28)
53
(84/14)
357
(100)
 

چنان که در جدول 15 مشاهده می‏شود، بر اساس مقدار مجذور خی به دست آمده در درجه آزادی 20، تفاوت معناداری بین دیدگاه جامعه تحقیق در مورد همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال بر حسب مرتبة علمی و مقطع تحصیلی آنان وجود ندارد. این در حالی است که تفاوت معناداری بین دیدگاه جامعة تحقیق در مورد همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال بر حسب دانشکده‏های مختلف وجود دارد.

 

جدول 15. نتایج حاصل از آزمون مجذور خی دربارة همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال بر حسب مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

               مقادیر
متغیر برحسب
تعداد

مقدار χ²

درجه آزادی

سطح معناداری

مرتبة علمی و مقطع تحصیلی

357

2/2461

20

21/0

دانشکده‌های مختلف
357

4/6016

32

002/0

بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها

بررسی اولویتهای مجموعه‏سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال نشان می‌دهد، منابع پژوهشی تولید شده توسط دانشگاه شیراز(گزارشهای طرحهای پژوهشی) در صدر اولویتهای جامعة کاربری است. منابع کتابخانه دیجیتال دانشگاه شیراز صرفاً منابع انگلیسی است. در حالی که منابع فارسی مانند گزارشهای پژوهشی نیز مورد نیاز هستند و از آنجا که این منابع را دانشگاه شیراز تولید می‏کند، بهترین مکان برای دسترسی به این آثار کتابخانه دیجیتال است و از این طریق می‏توان امکان دسترسی به این آثار را برای کاربران فراهم کرد.

ضرورت دسترسی به کتابهای الکترونیکی بیشتر از سایر محملهای اطلاعاتی وجود دارد. دسترسی به کتابهای فارسی از طریق خرید شخصی فراهم است، اما جامعة دانشگاهی همیشه در دسترسی به کتابهای انگلیسی روزآمد با مشکل جدی مواجه هستند و دسترسی به یک عنوان خاص به آسانی و در کوتاه‌ترین زمان میسر نیست. این امر نیازمند دسترسی به ناشر و یا کارگزاران است که در نمایشگاه‌های سالیانه کتاب حضور می‌یابند.

جامعة تحقیق از بین معیارهای مؤثر در انتخاب منابع اطلاعاتی، به وجود نمایه و نقاط دسترسی بیش از بقیه توجه داشته‌اند. در کتابخانه دیجیتال دانشگاه شیراز هیچ‌گونه نقطة دسترسی به غیر از وب سایت کتابخانه دیجیتال برای دسترسی ذکر نشده است. این کمبودی است که در نظام فعلی کتابخانه دیجیتال وجود دارد. سطح اطلاعاتی مطلوب کاربران متن کامل است. کاربران تنها از منظر خود به مسئله می‌نگرند، که یک باره کامل‌ترین سطح برای آنها فراهم شود؛ در حالی که می‏توان با در اختیار گذاشتن چکیده در کنار اطلاعات کتابشناختی، تعیین کرد که آیا منبع درخواستی دقیقاً منطبق بر نیازهای اطلاعاتی کاربر هست یا نه. در مرحلة بعد نیز کاربر با اطمینان متن کامل منبع را تقاضا می‏کند. به این ترتیب، کتابخانه بابت همین منبع خاص بهای سطح کامل دسترسی(متن کامل) را پرداخت می‏کند و منابع کتابخانه صرف برآوردن نیازهای اطلاعاتی تعداد بیشتری از کاربران می‏شود.

بالاترین اولویت مجموعه‏سازی انواع قالبهای اطلاعاتی، مربوط به تصاویر متحرک است، زیرا تنها از این طریق می‌توان به تصاویر متحرک دسترسی یافت. تفاوت مشاهده شده دربارة اولویتهای مجموعه‏سازی انواع قالبهای اطلاعاتی بر حسب مرتبة علمی، مقطع تحصیلی و دانشکده‌های مختلف، به دلیل این است که متخصصان حوزه‏های موضوعی هنر و معماری، کشاورزی، دامپزشکی، مهندسی و علوم بیشتر نیاز به دسترسی قالب تصاویر متحرک و فایلهای سه‏بُعدی دارند. به این ترتیب، مجموعه‏سازی این قالبها از سوی کتابخانه دیجیتال اهمیت خاصی دارد. این تفاوت برحسب مرتبة علمی و مقطع تحصیلی نیز از نیازهای اطلاعاتی متفاوت آنان حکایت دارد.

از دیدگاه جامعة تحقیق، قالب اطلاعاتی عمده برای مجموعه‏سازی مواد متنی و تصاویر به ترتیب قالب PDF و JPEG می‌باشد. علت را باید در تجربه‌های کاربران، عمومیت کاربرد، و هماهنگی با انواع سیستمهای رایانه‌ای جستجو کرد. اکثریت جامعة تحقیق نسبت به دیجیتال سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد نظر موافق دارند. تفاوت خاصی بین نگرش جامعه تحقیق بر حسب مرتبة علمی و مقطع تحصیلی آنان وجود ندارد؛ ولی تفاوت معناداری بین سطح تمایل جامعة تحقیق بر حسب دانشکده‌های مختلف وجود دارد. تفاوت مشاهده شده بین دانشکده‌های مختلف به این خاطر است که دانشکده‌های مختلف به دلیل نیازهای اطلاعاتی خاص هر رشته و حوزة موضوعی، نسبت به دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص، نظر متفاوت دارند.

به اعتقاد جامعة تحقیق، در بودجه‏بندی منابع فیزیکی و دیجیتال باید 80% بودجه به مجموعه‏سازی منابع دیجیتال و 20% بودجه به منابع فیزیکی اختصاص یابد. این امر گویای پذیرش فناوری منابع دیجیتال در بین جامعة کاربری است. مجموعه‏سازی منابع دیجیتال علاوه بر مزایایی که در دسترسی آسان با خود به همراه دارد، جدا از هزینه‏های اولیه، در دراز مدت منابع بیشتری از این طریق در دسترس کاربران قرار می‌گیرد. تفاوت مشاهده شده میان اعضای هیئت‏علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی نسبت به پذیرش منابع دیجیتال (80% منابع دیجیتال و 20% منابع فیزیکی) به این علت است که اصولاً در افراد با سن پایین‌تر تمایل بیشتری نسبت به یادگیری فناوری و پذیرش تغییر از منابع فیزیکی به منابع دیجیتال وجود دارد و در دانشکده‌های علوم، دامپزشکی، کشاورزی و پردیس مهندسی، تمایل نسبت به این نوع بودجه‏بندی منابع فیزیکی و دیجیتال و پذیرش قالب دیجیتال محسوس‏تر است. در عین حال، نظر اکثریت جامعة تحقیق نسبت به همزیستی منابع فیزیکی و دیجیتال در کنار یکدیگر مثبت است. این امر از طریق برقراری ارتباط بین فهرست پیوستة کتابخانه مرکزی و کتابخانه دیجیتال، زمینة رضایت حداکثر کاربران را فراهم می‏کند.

با توجه به اینکه نرم‏افزار کتابخانه دیجیتال دانشگاه شیراز، نرم‏افزارهای خریداری شده است و پیش از ایجاد این کتابخانه هیچ نوع مطالعة نیازسنجی در زمینه نیازهای اطلاعاتی کاربران آن صورت نگرفته‏است، می‌توان با تلفیق نیازهای اطلاعاتی کاربران، از منابع و خدمات این کتابخانه و امکانات فراهم شده در راستای بهبود وضعیت موجود و دستیابی به سطح مطلوبی از عملکرد کتابخانه دیجیتال دست یافت. «کریشناموتی»[50](2003) سرعت، صحت و روزآمد بودن اطلاعات را از مهم‏ترین عوامل در پاسخگویی مؤثر به نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان کتابخانه دیجیتال می‏داند. روشن است، برای هر کتابخانه دیجیتال که بخواهد در دسترس قرار بگیرد، سرانجام باید مجموعه‏ای دیجیتال وجود داشته باشد، تا برای کاربرانش واقعاً مفید و قابل استفاده باشد. بنا بر یافته‌های پژوهش حاضر، پیشنهاد می‏شود بستری مداوم برای تبادل نظر به منظور تأثیر انعکاس نیازهای اطلاعاتی افراد در مجموعه دیجیتال تدارک دیده شود. برای این منظور، موارد زیر می‌تواند مورد توجه باشد: ایجاد فرم تعاملی «پیشنهاد منابع مورد نیاز» در پورتال کتابخانة دیجیتال دانشگاه شیراز؛ تقویت امکانات فراهم شده در نرم‏افزار کتابخانة دیجیتال خریداری شده برای دانشگاه شیراز؛ اجرای طرح پژوهشی احداث کتابخانه دیجیتال مشارکتی و از طریق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ اجرای طرح دیجیتال‏سازی مجموعه‏های خاص و منابع منحصر به فرد علمی- پژوهشی؛ برقراری امکان دسترسی آزاد به انتشارات دانشگاه شیراز از طریق کتابخانة دیجیتال. همة این موارد می‌تواند در نزدیک کردن امکانات و خدمات موجود با نیازهای اطلاعاتی کاربران، راهگشا باشد.

- اردبیلی، افشین(1388). میزان آگاهی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز با منابع و خدمات اطلاعاتی و نقش آنها در تأمین نیازهای اطلاعاتی آنان. پایان‏نامه کارشناسی‏ارشد، دانشگاه شیراز، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.
- استادرحیمی، مهران(1377). کتابخانه رقمی مقالات و مجلات دانشگاه صنعتی امیرکبیر. پایان‏نامه کارشناسی‏ارشد مهندسی کامپیوتر- نرم‏افزار، دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
- حیاتی، زهیر و علی حمیدی (1385). «معیارهای انتخاب و ارزیابی نشریات الکترونیک در کتابخانه‏های دانشگاه‏های دولتی و مؤسسات پژوهشی ایران»، فصلنامه کتاب، 17(4)، زمستان: 159-186.
- دیگان، ماریلین و سیمون تانر (1382). آینده دیجیتالی کتابخانه‏ها: راهبردهایی برای عصر اطلاعات. ترجمه عباس گیلوری، تهران: دبیزش، چاپار.
- کینن، استلا (1378). فرهنگ فشردۀ کتابداری و اطلاع‌رسانی، ترجمه و تدوین: فاطمة اسدی کرگانی؛ مقابله و ویراستاری: عبدالحسین آذرنگ، تهران: نشر کتابدار.
- محسنی، حمید (1382). مجموعه‏سازی و خدمات تحویل مدرک. ویراش دوم، تهران: کتابدار.
- نبوی، فاطمه (خوش طینت) (1386). کتابخانه دیجیتالی: مبانی نظری، محتوا، ساختار، سازماندهی، استانداردها و هزینه‏ها (همراه با نگاهی به برخی کتابخانه‏های دیجیتالی خارجی و داخلی. با راهنمایی و همکاری رحمت‌الله فتاحی، مشهد: سازمان کتابخانه‏ها، موزه‌ها، و مراکز اسناد آستان قدس رضوی.
- نوروزی، یعقوب (1389). «بررسی میزان رعایت معیارهای ارزیابی رابط کاربر در صفحات وب فارسی کتابخانه‏های دیجیتالی خودساخته و خریداری شده در ایران»، تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‏های عمومی، 16(3): 169-189.
- Abdulraheem, Sani; MutaTiamiyu(2005). Evaluation of automated services in Nigerian universities, The Electronic Library ,23 (3).
- Alhaji, Ibrahim Usman(2007)."Digitization of past question papers, dissertations and theses: A case study of 30Nigerian university libraries". Nigeria: National Library of Nigeria.The International Information &Library Review ,Volume 39, Issues 3-4, September-December 2007, Pages 228-246
- Bakari, Ahmad; Bakar, Aba; KabaAbdoulaye(2002). Collection development for the digital age: the case of Malaysia". Departmnt of Library and Information Science, Kulliyyah of Information and Communication Technology. International Islamic University Malaysia. pp. 366-378.
- Borgman, C.L.(1999) " What are digital libraries? Competing Visions." Information Processing and Management. 35(3): 227-243.
- Clark, J.A. (2004). "A usability study of the Belgian-American research collection: measuring the functionality of a digital library", OCLC Systems & Services: International Digital Library Perspectives, Vol. 20 No. 3, pp. 115-127.
- Cleveland, Gary(1998)." Digital Libraries: Definitions,Issue and Challenges"{21 screen}. Avalilable at: http://www.ifla.org/v1/8/op/udtop 8/udtop 8.html. Accessed May5,2004
- Crawford, John C.; Andrew Daye(2000). A survey of the use of electronic services at Glassgow Caledonian University Library, The Electronic Library, 18 (4).
- Debreceny, R.; A. Ellis(2000). The production of world wide web multimedia resource by AustralianUniversity—An institutional analysis, Education and Information Technologies, 5 (1).
- Dvornik, Debra LM.(2004) ."Digital library creators and users: evaluating intended users versus actual users". Master thesis, San Joce State University.
- Hulser , Richard P.(1997) Digital Library: Condent Preservation in a Digital World, DESIDOC Bulletin of Information Technology, 17(6).
-Magara, Elisam(2002)."Application of digital libraries and electronic technologies in developing countries: Practical experience in Uganda", Library Review, 51 (5).
- Mahe, A. ; C. Andrys and G. Charton(2000). How French research scientists are making use of electronic journals: A case study conducted at Pierre et Marie Curie University and Deris Diderot University, Journal of Information Science, 26 (5).
- Stuart, D. lee(1999). "Appendix G: Assessment criteria for digitization". January. Available at: http://www.bodley.ox.ac.uk/scoping/assessment.html.
- Tanner, S(2001)."Planning your digitization project: technologies and skills. In JUGL Conference, Available at: http://heds.ac.uk/resources/ papers/Plannin- HEDS- JU-GL.pdf.
- Witten, Ian H.; Bainbridge, David (2003). How to build a digital library. London, Amsterdam: Morgan Haufmann pub.