تحلیل وضعیت پیشینه های کتابشناختی فارسی موجود در کتابشناسی ملی ایران به منظور بررسی به کارگیری قواعد توصیف و دسترسی به منبع(آر.دی.ای.)

تولید پیشینه‌های کتابشناختی به‌منظور توصیف منابع اطلاعاتی، از مهم‌ترین فعالیتهایی است که از گذشته‌های دور در کتابخانه‌ها صورت ‌گرفته است. این امر، با وجود تغییرات به‌وجود آمده در محملهای اطلاعاتی، فرایندهای ذخیره و بازیابی و رفتار اطلاع‌یابی کاربران، هنوز هم در زمرة فعالیتهای مهمّ کتابخانه‌ها به‌شمار می‌آید. پیشینه‌ها^[1]، مبنای اصلی ذخیره و بازیابی در هر پایگاه اطلاعاتی هستند. در پیشینه‌های یک پایگاه کتابشناختی (نظیر فهرست رایانه‌ای یا پایگاه کتابهای ناشران و کتابفروشان)، عناصر داده‌ای گوناگونی بر اساس نیاز و مطابق با استانداردهای مربوط ذخیره می‌شوند. هرچند در طول قرن اخیر، بویژه پس از توسعه فهرستهای رایانه‌ای و قالب مارک (فهرست‌نویسی ماشین‌خوان)^[2]، بر تعداد و تنوع عناصر داد‌ه‌ای در پیشینه‌ها افزوده شده است، فهرستهای رایانه‌ای هنوز در برآوردن نیازهای گوناگون کاربران مشکلاتی دارند که این امر ناشی از عدم تعریف کامل کارکردهای هر‌یک از عناصر داده‌ای است (ارسطوپور، 1389).

فهرستهایکتابخانه‌ای در حال حاضر، در حال تغییر رویکرد ازرویکردنظام‌مداربهسویرویکردهایکاربرمدار هستند و کاربرونیازهایاو دراولویت اصلیقراردارند. گرایشبهتغییروتعدیلساختارپیشینه‌هایمارکبهقالب ایکس.ام.ال.^[3] تلاشهاییهرچند ابتداییدرجهترسیدنبهاینمهموهماهنگ‌سازیبیشترنشانه‌هاینحویمارکبا گرایشهایجاریدر حوزة فناوریهایتحتوباست (فتاحی و ارسطوپور، 1386). برهمیناساس،ایفلاوسازمانهایبین‌المللیدیگربهفکر ایجادنظا‌مهایی با هدف توجه به کاربر و پاسخ به نیازهای او افتادند تابتوانندشرایطیرامهیاکنندکهبااستفادهازفناوریهایروبهرشداطلاع‌رسانی،بیشترینبهرهراببرند. از این رو، قواعد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.) ^[4] شکل گرفت. آر.دی.ای.، توصیف و دسترسی به منابع چاپی و الکترونیکی را بر اساس الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی(اف.آر.بی.آر.^[5]) امکان‌پذیر می‌سازد و بر این اساس، نه‌تنها بر قوانین فهرست‌نویسی تأثیر خواهد گذاشت، بلکه بر ساختار و طراحی فهرستهای پیوسته نیز مؤثر خواهد بود. آر.دی.اِی. موجودیتها، روابط و اصطلاحات خود را از سه الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی(اف.آر.بی.آر.)، ملزومات کارکردی داده‌های مستند (اِف.آر.اِی.دی. یا فراد)^[6] و ملزومات کارکردی داده‌های مستند موضوعی(اِف.آر.اِس.اِی.دی. یا فرساد^[7]) و دستورالعملهای خود را از قوانین فهرست‌نویسی بین‌المللی (آی.سی.پی^[8])^[9] ایفلا اتخاذ کرده است (تیلت، 2004). تغییر نام قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن به توصیف و دسترسی به منبع(آر.دی.اِی.) به دلیل تغییرات گسترده در ساختار پیشین آن است. این تغییرات منجر به ایجاد تفاوتهایی در شکل، هدف و دامنة قوانین پیشین شده که توسط کمیته همکاری مشترک^[10] در آوریل سال 2005 ارائه شد. پیشینه‌هایی که با استفاده از این قواعد جدید ایجاد می‌شوند، قابلیت کاربرد در همة نظامهای موجود از جمله فهرست کتابی، فهرست برگه‌ای و سیستمهای یکپارچه کتابخانه‌ای و همچنین در سیستمها و فناوریهای آینده را دارند. (تیلت، 2010).

قواعد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.) با توجه به محیط متغیر رقومی و در پاسخ به نیازهای نوخاسته و به‌منظور انجام فهرست‌نویسی هرچه بهتر منابع (اعم از چاپی و الکترونیکی) طراحی شده است. این قواعد پس از بررسیهای بیشتر و انتشار نسخة نهایی، بتدریج جایگزین قواعد انگلوامریکن می‌گردد. آر.دی.ای. سبب ایجاد پیشینه‌هایی می‌شود که در جهان رقومی مورد استفاده قرار خواهند گرفت. از دیگر مزایای این استاندارد می‌توان به قابلیت فهرست‌نویسی انواع منابع و انعطاف‌پذیری و قابلیت تطبیق با جوامع گوناگون اشاره کرد (شعبان‌زاد و درخوش، 1390). همچنین، به نظر می‌رسد در کتابخانه‌های ایران نیز به تبع فضای بین‌المللی، تا چند سال آینده قواعد آر.دی.ای. جایگزین قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن شود (مرادی و حاجی‌زین‌العابدینی، 1390). با این حال، برای وقوع این رخداد و انجام این جایگزینی، بسترسازی مناسب در بافت نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای و بررسی پیشینه‌های فهرست‌نویسی شدۀ موجود کاملاً حس می‌شود، زیرا در صورت به کارگیری آر.دی.ای. ضروری است تا تغییراتی (هرچند اندک) در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای و فیلدهای مربوط به کاربرگه‌های فهرست‌نویسی آنها، به منظور ایجاد هماهنگی و همراهی با تغییرات جدید صورت پذیرد. آر.دی.ای. رابطه تنگاتنگی با اف.آر.بی.آر. دارد و در نرم‌افزاری که مبتنی بر اف.آر.بی.آر. ایجاد شده باشد، کارآیی بیشتری داشته و به کارگیری آن بر بخشهای مختلف نرم‌افزار کتابخانه‌ای تأثیر خواهد داشت. آر.دی.ای. به‌صورت عمده بر سه بخش ورود اطلاعات، ساختار نرم‌افزارها و بازیابی و نمایش اطلاعات در فهرستهای رایانه‌ای تأثیرگذار خواهد بود (دونسیر^[11]، 2007). در قسمت ورود اطلاعات، که مبنای عمل فهرست‌نویسان است، توجه به الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) و تعیین روابط در بین اجزای کتابشناختی و همچنین میان خانواده‌های کتابشناختی، ضروری است. در قسمت ساختار، بازیابی و نمایش اطلاعات، آر.دی.ای. با بهره‌گیری از ویژگیهای اف.آر.بی.آر.، قادر خواهد بود توصیف مناسبی از منابع را ارائه دهد و اطلاعات کتابشناختی را به شیوة مناسبی نمایش داده و قابل بازیابی نماید. از آنجا ‌که یکی از ویژگیهای آر.دی.ای. هماهنگی با قوانین پیش از خود یعنی قواعد انگلوامریکن است (گدل‌رب^[12]، 2010)، انتظار می‌رود کاربرگه‌های فهرست‌نویسی در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای با تغییراتی نه‌چندان اساسی در بخش توصیف منابع در محیط جدید نیز قابل استفاده باشند. در هر حال، این مسئله به بررسی نیاز دارد تا مشخص شود نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ایرانی با توجه به ساختار و ویژگیهای خود، تا چه میزان با محیط جدید سازگار و پاسخگوی به کارگیری بخش توصیفی آر.دی.ای. در لایة فهرست‌نویسی خود هستند و چه میزان احتیاج به بازبینی و تغییر ساختار دارند؟ با تغییر قواعد فهرست‌نویسی و جایگزینی آر.دی.ای. به جای قواعد انگلوامریکن، باید تکلیف انبوه پیشینه‌های پیشین مبتنی بر قواعد انگلوامریکن در کتابخانه ملی مشخص شود. در این راستا، ضروری است بررسی شود که این پیشینه‌ها با قواعد جدید چه میزان هماهنگ و سازگار بوده و پیش‌بینی وضعیت تبدیل آنها به وضعیت جدید و میزان هماهنگی آنها با پیشینه‌های تولید شده با استفاده از قواعد جدید چگونه است. همچنین، ضرورت دارد وضعیت تغییرات مورد نیاز در نرم‌افزار کتابخانه ملی (رسا) با توجه به این تغییر رویکرد در قواعد فهرست‌نویسی به دقت بررسی و پیشنهادهای سودمند و کاربردی در این رابطه ارائه شود. این مطالعه، می‌تواند چشم‌انداز و تصویر روشنی از میزان پذیرش و حاکم شدن این قواعد در ایران به‌دست دهد و زمینه‌های لازم برای به کارگیری قواعد اشاره شده در سطح ملی را روشن کند. از سوی دیگر، آر.دی.ای. و الگوهای نوین سازماندهی اطلاعات زمانی به خوبی قابل استفاده خواهند بود که در بستر مناسبی از پیشینه‌های تولید شده (قبلی) به کار گرفته شوند تا با کمترین اِشکالها و تغییرات، قابل استفاده باشند. همچنین، از آنجا که یکی از مسائل مهم در به‌ کارگیری رویکردهای نوین سازماندهی اطلاعات، تصمیم‌گیری برای پیشینه‌هایی است که طی سالها بر اساس رویکردهای پیشین تهیه شده است، در این پژوهش پیشینه‌های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران بررسی گردیده تا با بررسی وضعیت فعلی پیشینه‌های کتابشناختی، زمینه‌های لازم برای به کارگیری آر.دی.ای. فراهم شود. با توجه به اینکه کتابخانه ملی ایران متولی اصلی فهرست‌نویسی در کشور است و سیاستهای وضع شده از سوی آن بر روی کتابخانه‌های دیگر کشور تأثیر مستقیم دارد، پیشینه‌های کتابشناسی ملی موجود نرم افزار رسا برای بررسی انتخاب شده‌اند.

پیشینة پژوهش

در حال حاضر پژوهشهای متعددی در مورد آر.دی.ای انجام شده و یا درحال انجام است. در اینجا، به چند نمونة مهم در این زمینه اشاره می‌شود.

«نیدلمن»^[13] (2008) در مقاله‌ای با عنوان «استاندارد توصیف و دسترسی به منبع» به معرفی ساختار و محتوای آر.دی.اِی. پرداخته و آن را زمینه‌ساز نسل جدیدی از رویکردهای بازیابی اطلاعات معرفی می‌کند. وی در این مقاله هدفهای طراحی و تدوین استاندارد آر.دی.ای. و دامنة آن را توضیح داده و ساختار قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن ویرایش دوم را بررسی و با ساختار آر.دی.اِی. مقایسه نموده و شیوه‌های هرچه بهتر برای پیاده‌سازی و آماده‌سازی ذهنی کتابداران را بیان نموده است.

«کیسر و ایچل دریک»^[14] (2009) در پژوهشی با عنوان «چالشهایی برای پیاده‌سازی استاندارد توصیف و دسترسی منبع (آر.دی.ای.): مطالعة موردی آلمانی» آر.دی.ای. را جانشینی برای قوانین فهرست‌نویسی آلمان^[15] و قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن ویرایش دوم در سال 2011 برمی‌شمرد.

«دونسیر» (2007) در مقاله‌ای پژوهشی با عنوان «آر.دی.ای. و نظامهای کتابخانه‌ای» پشتوانه‌ای را برای توصیف و دسترسی منابع توضیح می‌دهد و آر.دی.ای. را به‌عنوان یک استاندارد ابرداده‌ای بین‌المللی با کاربرد جهانی و استفاده در سیستمهای کتابخانه‌ای معرفی می‌کند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد استاندارد آر.دی.ای. بر سیستمها و خدمات ابرداده‌ای کتابخانه تأثیر مستقیمی دارد که یک توسعة چشمگیر در جهانی‌سازی خدمات بازیابی اطلاعات است.

شاید بتوان مهم‌ترین پژوهش صورت‌گرفته در این زمینه را آزمایش انجمن کتابداران آمریکا و کمیتة مشترک راهبردی آر.دی.ای.^[16] (2010) دانست. در این پژوهش که همزمان با انتشار قواعد آر.دی.ای. در کتابخانه ملی پزشکی آمریکا، کتابخانه کنگره و کتابخانه ملی کشاورزی انجام گرفته، کمیتة مشترک راهبردی روند تولید پیشینه‌های کتابشناختی با استفاده از این قواعد و همچنین بازخورد کاربران و دیدگاه بهره‌گیران را آزمایش و بررسی کرده است. نتایج این آزمایشها مرحله به مرحله از طریق وب‌سایت کمیتة مشترک راهبردی آر.دی.ای. منتشر می‌شود تا تعامل‌ بین‌المللی در مورد تکمیل و گسترش آر.دی.ای. به‌طور همزمان صورت گیرد.

پژوهشگران ایرانی نیز همزمان با انتشار اف.آر.بی.آر. و نسخه اولیه آر.دی.ای. فعالیت خود را به‌صورت گسترده در این زمینه دنبال کرده‌اند و پژوهشها در این زمینه به‌سرعت در حال رشد و گسترش است. در ادامه، به مهم‌ترین آنها در ارتباط با موضوع پژوهش حاضر اشاره می‌شود.

طاهری (1389) در مقالۀ پژوهشی خود به بررسی تحلیلی کارکردپذیری آر. دی. ای. برای توصیف و سازماندهی منابع آرشیوی پرداخته است. وی علاوه بر پرداختن به رویکردهای توصیف و سازماندهی منابع اطلاعاتی، از رویکردهای شیء‌گرا، دانش‌مدار و توصیف بر اساس شیء در برابر توصیف بر پایة بافت و تغییر در سطوح توصیف، به ویژگیها و ملزومات منابع آرشیوی در پیوند با آر.دی.ای. پرداخته و در پایان عناصر هسته مناسب برای توصیف مواد آرشیوی و قابلیتها و نقاط ضعف آن را برشمرده است. همچنین، وی در پژوهش دیگر (1390) به بیان ویژگیهای محیط و رسانه‌های جدید و تأثیر آن بر فرایند سازماندهی دانش و تحلیل روابط درونی (میان سطوح چهارگانه هر شیء) و بیرونی (میان سطوح هر شیء با اشیای دیگر) ارائه شده توسط آر.دی.ای پرداخته و تواناییها و قابلیتهای آن را برای پاسخگویی به ویژگیهای محیط و رسانه‌های جدید ارزیابی کرده است.

مرادی (1389) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود به شناسایی وضعیت فهرست‌نویسی توصیفی کتابخانه‌های دیجیتالی که بر اساس قوانین فهرست‌نویسی انگلوامریکن ایجاد شده‌اند و بررسی میزان انطباق آنها با استاندارد آر.دی.اِی پرداخته است. وی این پژوهش را با هدف کامل‌تر شدن پیشینه و در نتیجه سهولت ذخیره و بازیابی اطلاعات در کتابخانه‌های دیجیتالی انجام داده است. نتایج این پژوهش نشان داد داده‌های توصیفی موجود در پیشینه‌های کتابشناختی کتابخانه‌های دیجیتالی ایران که برخی از آنها در واقع فهرستهای رایانه‌ای تکامل یافته هستند، با استانداردهای کنونی (قوانین فهرست‌نویسی انگلوامریکن) همخوانی کاملی ندارند.

«بشردوست» (1390) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود، میزان انطباق فهرست‌نویسی و رده‌بندی کتابهای وابسته به یک اثر، در فهرست پیوسته کتابشناسی ملی ایران با قواعد و دستورالعملهای موجود را مد نظر قرار داده است. وی پیشینه‌های اصل اثر و آثار وابسته به دو اثر مثنوی و نهج‌البلاغه در فهرست کتابشناسی ملی ایران و اصل اثر مثنوی و آثار وابسته به آن با 1330 پیشینه و اصل اثر نهج البلاغه و آثار وابسته به آن با 1749 پیشینه را بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان داده است که سرشناسه‌ها، عنوانهای قراردادی و شناسه‌های افزودة اختصاص‌یافته به پیشینه‌های آثار وابسته به نهج‌البلاغه و مثنوی، کمتر از 50% با قواعد موجود انطباق کامل دارند.

«پازوکی» (1391) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود میزان آشنایی و پذیرش فهرست‌نویسان شاغل در کتابخانه ملی ایران و وضعیت پیشینه‌های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران در موضوع تاریخ ایران را بررسی نموده است. یافته‌های پژوهش نشان داد وضعیت نسبتاً مطلوبی برای به کارگیری آر.دی.ای. وجود دارد.

پژوهشهای دیگری در ارتباط با پیشینه‌های کتابشناختی در کتابشناسی ملی ایران انجام شده که البته به طور مستقیم مرتبط با آر.دی.ای. نیستند و بیشتر از منظر الگوی کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی (اف.ار.بی.آر.) به آنها پرداخته شده است. از آن جمله می‌توان به پژوهشهای حاجی‌زین‌العابدینی (1389)، ارسطوپور (1389 ب)، درخوش (1389)، محمدی (1390)، فردحسینی (1390)، اکبری داریان و دیگران (2012) و نیک‌نیا (1389) اشاره کرد که در اینجا از آوردن آنها خودداری می‌شود.

پرسشهای پژوهش

1. وضعیت پیشینه‌های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران برای به‌کارگیری آر.دی.ای. چگونه است؟

1-1. اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران کدامند؟

1-2. وجوه همخوانی و افتراق پیشینه‌‌های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران با قواعد آر.دی.ای. کدامند؟

2. اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی بر کدام‌یک از کارکردهای الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) تأثیرگذار هستند؟

3. چه میزان از اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی در سطح عناصر هسته هستند؟

روش و ابزار پژوهش

روش پژوهش از نوع پیمایشی توصیفی است که به‌صورت تطبیقی انجام شده است. به‌منظور ارزیابی وضعیت کنونی پیشینه‌های کتابشناختی موجود در رسا و سنجش میزان تطبیق آنها با آر.دی.ای، از سیاهة وارسی استفاده و با بهره‌گیری از آن اِشکالهای مختلف فهرست‌نویسی پیشینه‌های کتابشناختی در هر فیلد مشخص شد. برای تشخیص صحت فهرست‌نویسی در هریک از فیلدها، از سیاهة نواحی مختلف کاربرگه فهرست‌نویسی رسا و جدول عناصر هسته آر.دی.ای. و قواعد مربوط به آنها استفاده شده است. سیاهة وارسی شامل 5 نوع اِشکال، بر اساس بررسی پژوهشگر و مرور پیشینه پژوهشهای صورت گرفته در این زمینه است که برای تک‌تک فیلدهای نمونه، کنترل شده است. اِشکالهای مورد ارزیابی در این سیاهۀ وارسی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند. دستة

شایسته ذکر است، هر پیشینه دارای فیلد‌های بیشتری است که شامل فیلد‌های بلوک0 (کنترلی)، بلوک9 (ملی) و برخی دیگر نواحی ماشینی و غیرقابل کنترل و تأثیر از سوی نیروی انسانی (فهرست‌نویسان) است که از نمونه پژوهش حذف و بدین‌ترتیب در مجموع 1794 فیلد کنترل شد.

یافته‌های توصیفی

مطابق بررسی پیشینه‌ها، اِشکالهای یافت شده در چند دسته اِشکالهای تایپی و املایی 17 مورد، درج نکردن اطلاعات در فیلدهای درست 53 مورد، اِشکال فهرست‌نویسی 22 مورد، وارد نکردن اطلاعات (سهل‌انگاری) با 134 مورد و تفاوت با آر.دی.ای. 201 مورد شناسایی و دسته‌بندی شده است.

پاسخ به پرسشهای پژوهش

1. وضعیت پیشینه‌های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران برای به‌کارگیری آر.دی.ای. چگونه است؟

همان‌گونه که در جدول 2 مشاهده می‌شود، در مقایسه اِشکالها با یکدیگر، بیشترین درصد فراوانی اِشکالها متعلق به تفاوت با آر.دی.ای با فراوانی 07/47% است. برای تعیین درصد فراوانی تعداد اِشکالها در کل فیلدهای مورد بررسی، فراوانی تعداد هر اِشکال در هر سال و در مجموع را بر تعداد کل فراوانی فیلدها در همان سال و در مجموع تقسیم و نتیجه را ضرب در 100 می‌کنیم. همان‌طور که در جدول2 آمده است، درصد فراوانی فیلدهای دارای اِشکال بدین‌شرح است:

جدول 2. فراوانی و درصد فراوانی فیلدهای دارای اِشکال

1-1. بیشترین اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی موجود در کتابشناسی ملی ایران کدامند؟

برای تعیین درصد فراوانی تعداد اِشکالها در هر سال و در مجموع، فراوانی هر اِشکال در همان سال و در مجموع را بر تعداد کل فراوانی هر اِشکال در همان سال و مجموع کل تقسیم و نتیجه را ضرب در 100 می‌کنیم. درصد فراوانی هر یک از اِشکالها در جدول 3 قابل مشاهده است:

جدول 3. فراوانی و درصد فراوانی تعداد اِشکالها به تفکیک سال

برای تعیین درصد فراوانی تعداد اِشکالها در کل فیلدهای مورد بررسی، فراوانی تعداد هر اِشکال در هر سال و در مجموع را بر تعداد کل فراوانی فیلدها در همان سال و در مجموع تقسیم و نتیجه را ضرب‌در 100 می‌کنیم. همان‌طور که در جدول4 آمده است، درصد فراوانی فیلدهای دارای اِشکال بدین‌شرح است:

جدول 4. فراوانی و درصد فراوانی فیلدهای دارای اِشکال

برای تعیین درصد فراوانی تعداد اِشکالها در کل فیلدهای مورد بررسی، فراوانی تعداد هر اِشکال در هر سال و در مجموع را بر تعداد کل فراوانی فیلدها در همان سال و در مجموع تقسیم و نتیجه را ضرب در 100 می‌کنیم. همان‌طور که در جدول 7 آمده است، درصد فراوانی فیلدهای دارای اِشکال بدین‌شرح است:

جدول 7. فراوانی و درصد فراوانی فیلدهای دارای تفاوت با آر.دی.ای.

همان‌طور که در جدول 7 مشاهده می‌شود، بیشترین درصد فراوانی از مجموع اشکالهای شناسایی شده مربوط به این مورد است. نکته قابل توجه آنکه در اشکالهای قبلی، با مقایسۀ درصد فراوانی اشکالها در دو سال 1386 و 1390 نشان می‌دهد که تعداد تفاوتها در سال 1386 بیشتر از سال 1390 است؛ این در حالی است که در این مورد، سال 1390 سهم بیشتری از این تفاوت دارد. با نگاهی به دامنۀ پدیدآورندۀ این تفاوت در فیلدهای گوناگون می‌توان آنها را به صورت زیر مشخص نمود. نتایج حاصل از کنترل پیشینه‌های کتابشناختی به تفکیک نوع اِشکالها و فیلدهای دارای اِشکال به شرح زیر است:

جدول 9. توزیع فراوانی و فیلدهای دارای اِشکال در پیشینه‌های کتابشناختی

پرسش 2: اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی بر کدام‌یک از کارکردهای الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی تأثیرگذار هستند؟

برای پاسخ به این سؤال، ابتدا باید فراوانی اِشکالها را در هریک از بلوکهای یونی‌مارک به‌دست آوریم و سپس با توجه به انطباق هریک از بلوکها با کارکردهای اف.آر.بی.آر. به آن پاسخ دهیم. بر اساس یافته‌های پژوهش، درصد فراوانی اِشکالها در هر یک از بلوکها به شرح زیر است:

جدول 10. درصد فراوانی اِشکالها به تفکیک هر بلوک در یونی مارک

داده‌های جدول 10 نشان می‌دهد بیشترین فراوانی اِشکالها در بلوک 2xx و 3xx و کمترین اِشکالها مربوط به بلوک 1xx و بلوک 6xx است. بررسیهای بیشتر نشان داد تفاوت معناداری در پراکندگی تعداد اِشکالها در بلوکهای مختلف به تفاوت سال 1386 و 1390 وجود ندارد.

توجه به پراکندگی درصد فراوانی اِشکالها در هر یک از بلوکها نشان می‌دهد بلوک 2XX که مربوط به اطلاعات توصیفی و بلوک 3XX که مربوط به یادداشتهاست، بیشترین حجم اِشکالها را داشته‌اند. توجه به این موضوع با در نظر داشتن اهمیت بالای این دو بلوک در آر.دی.ای. جای تأمل دارد.

درصد فراوانی فیلدهای دارای اِشکال به تفکیک هر بلوک مارک ایران در پیوند با موجودیتهای گروه اول اف.آر.بی.آر. و همچنین کارکردهای کاربران با توجه به جدول 11 قابل بررسی است^[1].

جدول 11. درصد فراوانی فیلدهای دارای اِشکال در پیوند با کارکردهای کاربران و موجودیتهای گروه اول اف.آر.بی.آر

با توجه به نتایج به دست آمده در جدول 11، اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی بر موجودیت «قالب» و «بیان» از موجودیتهای گروه اول اف.آر.بی.آر. و کارکرد «شناسایی» و «بازیابی» اثرگذار است.

پرسش3. اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی چه میزان در سطح عناصر هسته هستند؟

به‌منظور ایجاد پیوند میان اِشکالهای موجود در پیشینه‌ها با آر.دی.ای. می‌توان هریک از اِشکالهای شناسایی شده را با عناصر هسته آر.دی.ای. مطابقت داد تا اهمیت هریک از موارد در فهرست‌نویسی با رویکرد جدید را دریافت. با نگاهی به موارد ذکر شده در می‌یابیم از آنجا که سیاست فهرست‌نویسی در کتابخانه ملی ایران تقریباً در سطح کمینه (عناصر هسته آر.دی.ای.) است، بیشتر اِشکالها در این سطح نمود پیدا می‌کنند. برای مثال:

320$a      →        قاعده 7.16 مربوط به عناصر هسته

304$b      →        قاعده 2.20 مربوط به عناصر هسته

215          →        قاعده 3.3 مربوط به عناصر هسته

304$a      →        قاعده 2.20 مربوط به عناصر هسته

200$g      →        قاعده 2.3 مربوط به عناصر هسته

225$a      →        قاعده 2.12 مربوط به عناصر هسته

205$a      →        قاعده 2.5 مربوط به عناصر هسته

210$d      →        قاعده 2.8 مربوط به عناصر هسته

200$b      →        قاعده 2.4 مربوط به عناصر هسته

بدین ترتیب، مشاهده می‌شود که اِشکالهای مختلف چگونه بر عناصر هسته آر.دی.ای. در فهرست‌نویسی منابع تأثیرگذار خواهند بود. بررسیهای بیشتر بر روی دیگر اِشکالها نیز مؤید همین ادعاست. این امر نشان می‌دهد برای به کارگیری سطح کمینه از قواعد آر.دی.ای. نیز باید مواردی را که در این پژوهش به عنوان اِشکال مشخص شده، مد نظر قرار داد. لازم به ذکر است، بلوک 2XX شامل فیلدهای بسیار مهمی در پیشینه‌های کتابشناختی و بازیابی اطلاعات است. فیلد 200 از مهم‌ترین فیلدها در تشخیص روابط کتابشناختی به شمار می‌رود. این فیلد شامل عنوان و اطلاعات دیگر عنوان و نام پدیدآور مربوط به عنوان است؛ از جمله، عنوان به زبان دیگر، نام پدیدآور به زبان دیگر و مواردی از این دست، البته به همان شکل و ترتیبی که در اثر آمده است. به‌وسیلة عنوان و پدیدآور، روابط در سطح اثر و بیان قابل تشخیص است. فیلد 205 با عناصر داده‌ای «وضعیت ویراست» نشان‌دهندة رابطه در سطح بیان است. هر اثری که ویرایش و یا بازنگری شود، بیان جدیدی به‌شمار می‌آید. فیلد 210 با عناصر داده‌ای «وضعیت نشر و پخش و ...» در شناسایی روابط در سطح نمود عینی مؤثر است. نمودهای عینی که توسط یک ناشر در سالهای مختلف چاپ شده‌اند، با یکدیگر هم‌ارز هستند. فیلد 215 با عناصر داده‌ای «مشخصات ظاهری» رابطه همراهی در سطح بیان و یا اثر را تبیین می‌کند. فیلد 225 با عناصر داده‌ای «فروست» نشان‌دهندة رابطه کل و جزء در سطح موجودیتهاست. بلوک 3XX شامل یادداشتهایی است که با بیان آزاد، توصیفهای لازم را به پیشینه اضافه می‌کند و نقاط دستیابی یا جنبه‌های مختلف مشخصات ظاهری را نشان می‌دهد. فهرست‌نویسان معمولا برای سهولت کار، بسیاری از اطلاعات را در فیلد 300 از این بلوک وارد می‌کنند. اما اساساً این فیلد برای درج یادداشتهایی است که در مقوله‌های جزئی‌تر نمی‌گنجد. بلوک 300 نقش بسزایی در توصیف اثر، دسترس‌پذیری و بازیابی اثر دارد و از این‌رو در آر.دی.ای. نیز بخش زیادی را به خود اختصاص داده است. بلوک 4XX بلوک شناسه‌های ربط است. این فیلد انواع پیوندهای ممکن درون یک پیشینة کتابشناختی، مانند پیوند بین فیلدها و فیلدهایی از یک پیشینه با پیشینه دیگر را در بر می‌گیرد. بلوک 5XX، بلوک عنوانهای مرتبط است و شامل عنوان یا عنوانهایی، بجز عنوان اصلی است که مربوط به اثر در دست فهرست‌نویسی بوده و معمولاً روی اثر ظاهر می‌شوند. بلوک 6XX برای تجزیه و تحلیل موضوعی است. هرچند در اف.آر.بی.آر. موجودیتهای گروه سوم به موضوع اختصاص دارند، اما موجودیتهای گروه سوم می‌توانند به‌عنوان موضوعهای موجودیتهای گروه یک به‌کار روند. به‌وسیلة این بلوک می‌توان به تعریف نقاط لازم برای دستیابی موضوعی پرداخت و به تعداد لازم برای اثر موضوع تعیین کرد. بلوک 7XX مختص مسئولیت معنوی است. فیلدهای موجود در این بلوک به تبیین روابط می‌پردازند. البته، روابطی که مشخص می‌کند پیشینة در دست فهرست‌نویسی اثر جدیدی است و یا بیانی از یک اثر است. بلوک 8XX نیز ویژة کاربرد بین‌المللی است و اغلب در تشخیص رابطه هم‌ارزی کمک می‌کند. بلوک 9XX نیز نشان‌دهندة وضعیت فهرست‌نویسی است و در این پژوهش برای تشخیص سطح فهرست‌نویسی انجام شده (کامل نشده، فیپا، فاپا و اصلاحات صورت‌گرفته) به‌کار گرفته شد. با توجه به توضیحات فوق و نتایج به‌دست آمده در جدول 11، اِشکالهای موجود در پیشینه‌های کتابشناختی بر موجودیت «قالب» و «بیان» از موجودیتهای گروه اول اف.آر.بی.آر. و کارکرد «شناسایی» و «بازیابی» اثرگذار است. پژوهش «فرد حسینی» (1389) نیز نشان داده است فیلدهای بلوک 2XX بیشترین نقش را در روابط میان پیشینه‌های کتابشناختی مربوط به بوستان سعدی ایفا می‌کنند. این پژوهش همچنین مؤید لزوم توجه هرچه بیشتر به بلوک 4XX و تکمیل فیلدهای مربوط به این بلوک برای ایجاد ارتباط میان پیشینه‌های کتابشناختی است.

بحث و نتیجه‌گیری

برای پاسخگویی به پرسش اول پژوهش، بر اساس متون و پیشینه‌های پژوهش، پنج نوع اِشکال مشخص شد که هر یک از آنها می‌تواند بر اصلاح پیشینه‌های کتابشناختی در رسا در زمان به کارگیری آر.دی.ای. تأثیرگذار باشد. طبیعی است، اجرای کامل و بی‌نقص آر.دی.ای. در پیشینه‌های کتابشناختی موجود در رسا زمانی به‌وقوع خواهد پیوست که پیشینه‌های فعلی دارای حداقل اِشکال و نقص باشند. بر اساس یافته‌های پژوهش، مشخص شد اِشکال نداشتن انطباق با آر.دی.ای. با 07/47% بیشترین درصد فراوانی را در میان اِشکالها دارد. این یافته تا حدودی می‌تواند طبیعی باشد؛ زیرا قواعد جدید، تغییراتی را تحمیل می‌کنند که باید در پیشینه‌های قدیمی اعمال شوند. از جملة این موارد می‌توان به استفاده نکردن از کوته‌نوشتها اشاره کرد. این مورد با رویة فعلی فهرست‌نویسی تفاوت دارد. از آن جمله می‌توان به تأثیرگذاری این تغییر رویّه بر فیلدهای فرعی 320$a، 320$e، 304$a، 215$a، 215$d، 102$b و دیگر موارد اشاره کرد. و مورد دیگر از تفاوتها با آر.دی.ای.، اختصاص شناسه افزوده به تمامی نویسندگان (و نه فقط سه نویسنده اول) و همچنین دیگر همکاران (مانند عکاس، تصویرگر، نقاش و دیگر موارد) است که بدین‌ترتیب علاوه بر گسترده‌تر شدن کار فهرست‌نویسی، شاهد تغییراتی برای مثال در فیلدهای فرعی 709$a، 503$a، بلوک 600 و دیگر موارد خواهیم بود. با این‌حال، بررسیهای بیشتر پژوهشگر نشان داد این مشکلات بیشتر در قسمت مشخصات ظاهری، به کارگیری اختصارات و شناسه‌های افزوده پدیدآورنده است و تهدید جدی برای سلامت پیشینه‌ها در به کارگیری آر.دی.ای. به‌شمار نمی‌رود، زیرا عناصر هسته را پوشش می‌دهد و بازیابی پیشینه را - هرچند محدود می‌کند - ولی ناممکن نخواهد کرد.

«اِشکال وارد نکردن صحیح اطلاعات ناشی از سهل‌انگاری»، با 38/31% در رتبۀ دوم قرار دارد. این اِشکال هم ناشی از بی‌دقتی و سهل‌انگاری فهرست‌نویسان و اپراتورهای کتابخانه‌ ملی است. شاید سهل‌انگاری در ورود اطلاعات به ظاهر امری ساده و پیش‌ پا افتاده به‌نظر برسد، اما تأثیری که این امر در بازیابی اطلاعات و ایجاد پیوند خودکار میان پیشینه‌ها و در نهایت بازیابی از سوی کاربر دارد، بسیار مهم و قابل توجه است. بررسیهای بیشتر پژوهشگر نشان داد اِشکالهایی از این دست در پیشینه‌هایی که از طریق برون‌سپاری فهرست‌نویسی شده‌اند، بیشتر است. از این‌رو، باید کنترل بیشتری بر روی این قبیل پیشینه‌ها انجام شود. همچنین، بررسیها نشان داد پیشینه‌هایی که به‌عنوان فیپای الکترونیک وارد پایگاه شده‌اند، دارای اِشکالهای کمتری هستند.

اِشکال «درج نکردن اطلاعات در فیلدهای درست» با 41/12% در رتبه سوم قرار دارد. این اِشکال می‌تواند ناشی از ضعف در دانش فهرست‌نویسی فهرست‌نویسان و بی‌دقتی و سهل‌انگاری آنها باشد. دلیل دیگر این امر می‌تواند ناشی از آسان نبودن دریافت معنای بلوک نام‌گذاری شده باشد. درک معنای دقیق یک بلوک برای بسیاری از فهرست‌نویسان به راحتی امکان‌پذیر نیست. پژوهشهای دیگری از جمله «ارسطوپور» (1389 ب) نیز بر این نکته و لزوم ساده‌سازی مفاهیم فیلدها تأکید کرده‌اند و انجام این امر را در بهبود کیفیت پیشینه‌های کتابشناختی مؤثر می‌دانند.

«انطباق نداشتن با قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن» هم با 15/5% در رتبة چهارم مشکلات قرار گرفته است. این مشکل هم از ضعف در دانش فهرست‌نویسان ناشی می‌شود. عوامل دیگری مانند فشار کاری زیاد، کنترل به‌میزان کافی و درک نکردن اهمیت دقت در انجام فهرست‌نویسی و رعایت قواعد مربوط، از جمله سایر دلایل این امر به‌شمار می‌رود.

آخرین اِشکال هم اشتباهات تایپی و املایی است که 95/3% از اِشکالها را شامل می‌شود. شاید این میزان از اِشکالها را بتوان تا حدی طبیعی و ناشی از انبوه‌کاری دانست، اما این عدد در مقیاس بالا و در کل پیشینه‌های فهرست‌نویسی شده قابل توجه و تامل‌برانگیز است. با نگاهی دقیق‌تر به یافته‌های این بخش می‌توان این اِشکالها را به دو قسمت کلی تقسیم کرد. مشکلاتی که ناظر بر شرایط فعلی و فهرست‌نویسی بر اساس شرایط موجود است و مواردی که با به کارگیری آر.دی.ای. شرایط متفاوتی خواهند داشت. از آنجا ‌که آر.دی.ای. و اف.آر.بی.آر. با رویّه‌های فعلی سازگار هستند، به کارگیری آر.دی.ای. درصورتی نتیجه‌بخش خواهد بود که زیرساختهای موجود کم‌اِشکال باشد. همچنین، اطلاعات مربوط به مشکلات این پیشینه‌ها به صورت مقایسه‌ای در نمودار 1 آمده است.

نمودار 1. مقایسة درصد فراوانی اِشکالها در پیشینه‌های کتابشناختی به تفکیک سال

همان‌گونه که از نمودار 1 برمی‌آید، بیشترین اِشکالهای تایپی در پیشینه‌های سال 1386 دیده می‌شود که یکی از دلایل عمدة آن، برگردان پیشینه‌های قدیمی در رسا در این سال بود. به‌طور کلی، پیشینه‌های تولید شده در سال 1386 در همة اِشکالها به جز اِشکال عدم انطباق با آر.دی.ای. در وضعیت بدتری نسبت به پیشینه‌های تولید شده در سال 1390 هستند. این امر می‌تواند به دلیل افزایش دقت و مهارت فهرست‌نویسان در ورود صحیح اطلاعات فهرست‌نویسی در رسا و همچنین افزایش رویکردهای کنترلی در سالهای اخیر باشد. در مورد اِشکال انطباق نداشتن با آر.دی.ای. هم بیش از 56% اِشکالها در پیشینه‌های تولید شده در سال 1390 رخ داده‌اند. این یافته می‌تواند به‌دلیل تهیة پیشینه‌های مفصل‌تر و با فیلدهای پرشده بیشتر در سال 1390 به‌نسبت پیشینه‌های تولید شده در سال 1386 که مختصرتر هستند باشد که سبب بروز اِشکالهای بیشتری شده است.

داده‌های جدول 10 و 11 نشان می‌دهد بیشترین فراوانی اِشکالها در بلوک 2xx و 3xx و کم‌ترین اِشکالها مربوط به بلوک 1xx و بلوک 6xx است. بررسیهای بیشتر نشان داد تفاوت چندانی در پراکندگی تعداد اِشکالها در بلوکهای مختلف به تفاوت سال 1386 و 1390 وجود ندارد. توجه به پراکندگی درصد فراوانی اِشکالها در هر یک از بلوکها نشان می‌دهد بلوک 2XX که مربوط به اطلاعات توصیفی و بلوک 3XX که مربوط به یادداشتهاست، بیشترین حجم اِشکالها را دارا بوده‌اند. توجه به این موضوع با در نظر داشتن اهمیت بالای این دو بلوک در آر.دی.ای. جای تأمل دارد.

از دیگر موارد قابل توجه آن است که بلوک 4XX و 5XX مورد بی توجهی شدیدی از سوی فهرست‌نویسان قرار گرفته و به‌نظر می‌رسد تکمیل آن اهمیت چندانی نزد فهرست‌نویسان ندارد. بلوک 4XX بلوک شناسه‌های ربط است. این فیلد انواع پیوندهای ممکن درون یک پیشینه کتابشناختی، مانند پیوند بین فیلدها و فیلدهایی از یک پیشینه با پیشینه دیگر را در بر می‌گیرد. بلوک 5XX، بلوک عنوانهای مرتبط است و شامل عنوان یا عنوانهایی، بجز عنوان اصلی است که مربوط به اثر در دست فهرست‌نویسی بوده و معمولا روی اثر ظاهر می‌شوند. گفتنی است، در این بلوک، عنوانهای مختلفی که به یک کتاب نسبت داده می‌شود، قابل بازیابی است (فرد حسینی، 1389).

به‌ نظر می‌رسد فهرست‌نویسان از نقش و اهمیت این بلوک در بازیابی اطلاعات به‌خوبی مطلع نیستند و یا به دلیل حجم بالای کار و لزوم فهرست‌نویسی تعداد معیّنی از منابع، تکمیل فیلدهای مربوط به این بلوک را کاری زمان‌بر و قابل چشم‌پوشی به‌شمار می‌آورند. از آنجا ‌که این بلوک در یونی مارک به‌منزلة بلوک داده‌های ارتباطی شناخته می‌شود، محل ورود داده‌هایی است که رابطه میان موجودیتهای کتابشناختی مرتبط مانند فروستهای مختلف را تشکیل می‌دهد. فیلدهایی چون «ادامه‌ی»، «ادغام شده با»، «بخشی از»، «ترجمه از» و دیگر موارد، از جمله فیلدهای این بلوک به‌شمار می‌روند که می‌تواند مبیّن شرحها، تفسیرها، تکمله‌ها و دیگر مواردی باشد که از موارد مهم در پیوند میان پیشینه‌هاست و از این‌رو در آر.دی.ای. اهمیت دارد؛ زیرا اساس آر.دی.ای. بر اف.آر.بی.آر. استوار است که الگویی مبتنی بر روابط میان موجودیتهاست و این امر جز در صورت در نظر گرفتن عناصری که موجب ایجاد این روابط می‌شوند، محقق نخواهد شد. از این‌رو، این بی‌توجهی با روح آر.دی.ای. در تناقض است. صحت اطلاعات این بخش مستلزم بررسی منبع در سطح نسخه و حتی اثر و بیان است و در دامنة این پژوهش نمی‌گنجد.

«بشردوست» (1390) و «فرد حسینی» (1389) نشان داده‌اند که به داده‌های رابطه‌ای (پیوندی) در پیشینه‌های کتابشناختی فارسی موجود در کتابشناسی ملی به‌خوبی پرداخته نشده است. «ارسطوپور» (1389) نیز بر کم‌توجهی به این بلوک، باوجود اهمیت بسیار زیاد آن پرداخته است. اتخاذ رویکرد کیفیت‌مدار در فهرست‌نویسی منابع به‌جای نگاه کمّی، کنترل بیشتر در صحت فهرست‌نویسی‌ها و توجیه فهرست‌نویسان همراه با آموزشهای نظری در این‌ زمینه، به رفع این مشکل کمک می‌کند.

تهیة پیشینه‌های کم اشکال و وجود بستر مناسب در سطح پیشینه‌های کتابشناختی می‌تواند نقش بسیار مهمی در تسهیل به کارگیری آر.دی.ای. و ارائه سودمندیهای آن ایفا کند. برای تحقق این امر، انجام اموری به این روند سرعت می‌بخشد. یکی از مهم‌ترین این موارد، بهره‌گیری از راهنمای فیلد به فیلد آر.دی.ای. در قالب ماژول^[1] است.از آنجا ‌که ساختار فراداده‌ای به‌کار رفته در رسا مارک ایران (مبتنی بر یونی مارک) است، ضرورت دارد برای به کارگیری کامل آر.دی.ای.، قواعد مورد استفاده در هر فیلد به دقت بررسی و در قالبی تعاملی همانند جعبة ابزار الکترونیکی آر.دی.ای^[2]. در اختیار فهرست‌نویسان کتابخانه ملی قرار گیرد. به‌عبارت دیگر، منظور از این مورد ابزارهای ضروری برای فهرست‌نویسی هر پیشینه بر مبنای آر.دی.ای. است. همچنین، طراحی راهنماهای جامع و آگاهی بخش در رابط کاربر رسا برای هدایت فهرست‌نویسان در استفادة درست آر.دی.ای. در فیلدهای مختلف ساختار فراداده‌ای آن بسیار سودمند و ضروری به‌نظر می‌رسد. این راهنماها در قالب چاپی و یا گزینه‌های راهنما^[3] و یا حتی به‌صورت پیوسته (بارگذاری شده روی وب‌سایت کتابخانه ملی) قابل استفاده خواهد بود. به‌عبارت دیگر، منظور از این گزینه اطلاعات کلی و جامع نسبت به حدود و پرسشهای متداول در مورد آر.دی.ای. در قالب دستنامه است. برای تحقق موارد فوق پیشنهادهایی برای شرکتهای نرم‌افزاری ارائه می‌شود که تحقق موارد مذکور را سرعت می‌بخشد.

پیشنهادهای پژوهش

·      تهیة بخش‌ (ماژول^[4]) اصلاح خودکار اشکالهای متداول پیشینه‌‌ها در تمایز با آر.دی.ای. (مانند جایگزینی اختصارها و نمایش فیلدهایی که به تکمیل داده نیاز دارند؛ مثل شناسه افزوده به تمامی نویسندگان و همکاران)

·         ساده‌سازی فیلدهای کتابشناختی از نظر شناسایی و ورود اطلاعات

·         طراحی پیامهای خطا در صورت تکمیل نکردن فیلدهای مؤثر و با اهمیت

·         طراحی نظام خطایابی در فیلدها به صورت هوشمند؛ مانند پیشنهاد تصحیح خطاهای املایی یا تایپی

·         تهیة راهنمای پیوسته یا همراه نرم‌افزار برای کمک به راحت بودن فهرست‌نویسی بر مبنای آر.دی.ای

·         همزمانی گسترش آر.دی.ای. به همراه الگوهای کتابشناختی^[5] و

·         تهیه کارگروه آزمون نرم‌افزار مبتنی بر بازخورد فهرست‌نویسان.