نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد
2 عضوهیئت تحریریه فصلنامه ومشاور سازمان
3 عضوهیئت علمی فصلنامه سازمان
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
رفتار اطلاع‌جویی و جستجوی اطلاعات از جمله موضوعهای مهم در طراحی و بهینه‌سازی سامانههای اطلاعاتی برای ارائه خدمات مفید به کاربران به شمار میروند. با توجه به رشد روزافزون پایگاههای اطلاعاتی، لزوم بررسی فرایند اطلاع‌جویی کاربران در این محیطها دو چندان میباشد. یک نظام بهینه و سودمند، مستلزم شناخت کاربر و چگونگی تعامل وی با آن نظام است. چنانچه کاربر محیطی را که با آن در تعامل است نفهمد، فرایند تصمیمگیری برای اطلاع‌یابی وی مختل میشود. نوع استفاده کاربران از این محیطها و چگونگی راهبری فرایند اطلاع‌جویی توسط آنها، اهمیت زیادی در طراحی رابط کاربر مناسب دارد. «ویلسون» (Wilson, 2000) رفتار اطلاع‌جویی را فعالیتی هدفمند میداند که فرد برای برآورده ساختن نیازهای خود به کار میگیرد. «مارچیونینی» (1998) ازآن به عنوان فرایندی یادگیرانه و هدفمند یاد میکند. بنابراین، ارزیابی و تحلیل فرایند اطلاع‌جویی دانشجویان و چگونگی درک آنها از قابلیتهای محیط رابط، با توجه به تنوع و گوناگونی پایگاههای اطلاعاتی، لازم و ضروری است و میتواند در ارائه خدمات مفید و سودمند به آنها مؤثر واقع شود. بر این اساس، مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که مشخص نیست کاربران در فرایند اطلاع‌جویی خود به چه میزان عناصر و ویژگیهای محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی را درک کرده و چگونه فرایند اطلاع‌جویی خود را در این محیطها راهبری میکنند. گفتنی است، با توجه به وجود الگوهای رفتار اطلاع‌جویی متعدد و مناسب بودن الگوی الیس در ارزیابی محیطهای الکترونیکی از جمله پایگاههای اطلاعاتی، در انجام پژوهش حاضر الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس (1989) به عنوان بستر کار انتخاب شد. این الگو دارای شش مؤلفه (شروع، پیوندیابی، مرور، تمایزیابی، ردگیری و برگیری) است که شرح آنها در بخش تحلیل دادههای کیفی آمده است.
هدفهای پژوهش
هدف اصلی این پژوهش، ارزیابی رفتار اطلاع‌جویی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی ابسکو ، پروکوئست و ساینس دایرکت بر پایه الگوی الیس است. بر این اساس، هدفهای فرعی پژوهش شامل موارد زیر است:
بررسی محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی مورد نظراز لحاظ میزان قابل فهم بودن عناصر آن در پشتیبانی از رفتار اطلاع‌جویی دانشجویان بر اساس الگوی الیس
بررسی میزان هدفمند بودن رفتار اطلاع‌جویی دانشجویان در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی بر اساس الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس
ارائه پیشنهادهایی برای ارتقاء و بهینه‌سازی و قابل فهمکردن عناصر محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی و تسهیل فرایند اطلاع‌جویی دانشجویان.
سؤالهای پژوهش
1. دانشجویان تحصیلات تکمیلی استفادهکننده از پایگاههای اطلاعاتی تا چه میزان عناصر محیط رابط را در انجام فرایند اطلاع‌جویی خود قابل فهم میدانند؟
2. دانشجویان تحصیلات تکمیلی استفاده کننده از پایگاههای اطلاعاتی تا چه میزان فرایند اطلاع‌جویی خود را در محیط رابط به شیوهای هدفمند انجام میدهند؟
فرضیة پژوهش
1. میان رفتار اطلاع‌جویی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دو حوزه موضوعی علوم انسانی/اجتماعی و علوم پایه/فنی- مهندسی در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی، تفاوت وجود ندارد.
پیشینة پژوهش
عمدهترین پژوهشهای انجام شده در حوزة رفتار اطلاعاتی، بر رویکرد شناختی تمرکز دارند. این رویکرد ویژگیها و توانائیهای شناختی فردی افراد را ارزیابی میکند (Pettigrew, Fidel and Bruce, 2001). در پژوهش حاضر، الگوهای رفتار اطلاع‌جویی که با محوریت شناختی ارائه شدهاند، مورد توجه قرار گرفته است و سایر رویکردها مد‌ّنظر نیست. در حوزة شناختی، الگوهای رفتار اطلاع‌جویی متعددی توسط پژوهشگران مختلف ارائه شده است (Taylor, 1986; Belkin, 1982a, 1982b; Bates, 1989; Ellis, 1989, 1993, 1997; Marchionini, 1995; Wilson, 1999; Kuhlthau, 1999 ).
پژوهشهای زیادی در کشورهای پیشرفته بر مبنای الگوی الیس انجام شده است. از جملة این پژوهشها میتوان به پژوهش «چو، دلتور و ترنبال» (Choo, Deltor and Turnbull, 2000 ; Meho and Tibbo, 2003; Makri, Blandford, and Cox 2008) اشاره کرد. در این پژوهشها کاربردپذیری الگوی الیس در میان گروههای مختلف بررسی شده است.
ارزیابی رفتار اطلاع‌جویی وکلای حقوقی، پژوهش دیگری بود که توسط «ماکری، بلندفورد و کوکس» (Makri, Blandford, and Cox 2008) انجام پذیرفت. در این پژوهش، تلاش شد تا رفتار اطلاع‌جویی آزمودنیها با استفاده از فایلهای ثبت رخداد ، پروتکل شفاهی بلنداندیشی و مصاحبه بر مبنای الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس، ارزیابی و تحلیل شود. یافتههای این پژوهش افزون بر اینکه تمامی شش مؤلفه الگوی الیس را در رفتار اطلاع‌جویی وکلا شناسایی کرد، هفت مؤلفه الگوی رفتار اطلاع‌جویی را که مختص جامعة مورد بررسی بودند، ارائه نمود.
در ایران معدود پژوهشهایی به کاربرد پذیری این الگو در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی پرداخته‌اند. در پژوهشی که توسط «اعظمی و فتاحی» (1388) انجام شد، محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی ابسکو، ارمرالد ، پرکوئست و ساینس دایرکت بر مبنای الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس ارزیابی شد. یافتهها نشان داد وضعیت رابط کاربر این پایگاهها از حیث به کارگیری مؤلفههای رفتار اطلاع‌جویی الیس مطلوب نیست. همچنین، در پژوهش جداگانة دیگر، «اعظمی، فتاحی و پریرخ» (2011) محیط رابط کاربر کتابخانههای دیجیتال گرین استون (Greenstone)، گنیشا (Ganisha) و فدورا (Fedora) را با استفاده از الگوی الیس و الگوی معنابخشی دروین بر مبنای روش ارزیابی مکاشفهای بررسی کردند. نتایج نشان داد امکان به کارگیری مؤلفههای دو الگوی الیس و دروین در محیط رابط کتابخانههای دیجیتال مورد بررسی، وجود دارد.
در یک جمعبندی کلی از مرور پیشینة پژوهش، چنین استنباط میشود که خلأ پژوهشهای کاربردی در زمینة ارزیابی رفتار اطلاع‌جویی کاربران در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی، در متون این حوزه دیده میشود. همچنین، مشخص شد بیشتر پژوهشها از روش پیمایشی و با رویکرد ترکیبی برای گردآوری اطلاعات استفاده کرده‌اند.
روش پژوهش و شیوة گردآوری دادهها
روش این پژوهش، ترکیبی و یا آمیخته (کمّی و کیفی) است. جامعة این پژوهش را 30 نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) دو حوزه موضوعی علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/فنی - مهندسی در دانشگاه فردوسی مشهد تشکیل میدهد. ابزار گردآوری دادهها فایلهای ثبت رخداد جستجو و بلنداندیشی کاربران و سیاهة وارسی است. دادههای کمّی با استفاده از سیاهة وارسی گردآوری و از طریق آزمونهای آماری مناسب تجزیه تحلیل گردید. سیاهة وارسی بر اساس یک طیف سه قسمتی از خیلی زیاد تا خیلی کم، طرح گردید. به هر یک از این گزینهها نمره 0تا 2 تعلق گرفت؛ یعنی امتیاز 0 برای هیچ، 1 برای متوسط و2 برای زیاد. همچنین، برای تشخیص نحوة جستجوی اطلاعات دانشجویان در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی، از الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس(شروع، پیوندیابی، مرور، تمایز،ردگیری و برگیری) به عنوان بسترکار استفاده شد.
یافتههای پژوهش
دادههای به دست آمده از تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعیت شناختی 30 آزمودنی شرکت کننده در پژوهش نشان داد 3/43 % آزمودنیها دانشجوی کارشناسی ارشد و 7/56 % دانشجوی دکتری بودهاند. تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد نسبت به دانشجویان دکتری کمتر است. دلیل آن این است دانشجویان دکتری به واسطة نیاز نسبت به دانشجویان کارشناسی ارشد، بیشتر در کار با پایگاههای اطلاعاتی آشنا بودند و از این پایگاهها استفاده کرده بودند. این امر باعث شد تعداد بیشتری از دانشجویان مقطع دکتری به طور داوطلبانه به منظور گرفتن پاسخهای مورد نیاز در پژوهش شرکت کنند. متغیر مورد بررسی بعدی، حوزه تحصیلی آزمودنیهاست. بر اساس دادههای به دست آمده 3/43 % از آزمودنیها از حوزة علوم انسانی/اجتماعی و 7/56 % از حوزة علوم پایه/فنی- مهندسی بوده است. این دادهها نشان میدهد تعداد دانشجویان رشتههای علوم پایه/فنی - مهندسی بیشتر از دانشجویان علوم انسانی/اجتماعی است. دلیل آن، حذف دانشجویان دانشکده الهیات (به عنوان یکی از دانشکدههای علوم انسانی/اجتماعی) از جامعة پژوهش است، زیرا دانشجویان تحصیلات تکمیلی این دانشکده به دلیل متکیبودن به منابع غیر انگلیسی (عمدتاً فارسی و عربی)، از پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی در این پژوهش استفاده نمیکنند و با آنها نیز آشنایی ندارند.
پاسخ به پرسش اول پژوهش: دانشجویان تحصیلات تکمیلی و حوزههای موضوعی تا چه میزان عناصر محیط رابط را در فرایند اطلاع‌جویی خود قابل فهم میدانند؟
برای پاسخ به این سؤال، ابتدا از هر یک از کاربران خواسته شد به طور جداگانه وارد پایگاههای اطلاعاتی شوند و بر اساس شناختی که از عناصر محیط رابط دارند، به جستجوی کلیدواژههای مورد نظر (آلایندههای هوا - سلامتی افراد - ایران) بپردازند. پس از پایان جستجو، از طریق سیاهه وارسی میزان قابل فهم بودن عناصر محیط رابط توسط دانشجویان اندازهگیری گردید. منظور از قابل فهم بودن عناصر محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی، درکی است که کاربران بر اساس الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس درحین جستجو از عناصر محیط رابط پیدا کرده‌اند. این عناصر در تحقیقی جداگانه (Aazami and Fattahi, 2010) بر اساس الگوی الیس در محیط رابط شناسایی شدهاند.
براساس دادههای جدول 2، مشخص میشود برای تمامی عناصر رفتار اطلاع‌جویی مورد بررسی، میزان قابل فهم بودن میانگینی متوسط به بالاتر دارد. در همین راستا، یافتههای به دست آمده نشان داد میزان فهم کاربران نسبت به عناصر رفتار اطلاع‌جویی شروع، پیوندیابی، مرور، تمایزیابی و برگیری، از سطح متوسط بالاتر و برای مؤلفة ردگیری از متوسط پایین‌تر است.
جدول 1. میزان قابل فهم بودن مؤلفههای رفتار اطلاع‌جویی بر اساس جستجوهای کاربران
|
میزان قابل فهم بودن
|
مؤلفههای الگوی الیس
|
گویه‌ها
|
میانگین
|
انحراف معیار
|
||||
|
هیچ
|
متوسط
|
زیاد
|
جمع
|
|||||
|
شروع
|
فراوانی
|
0
|
0
|
30
|
30
|
2
|
0
|
|
|
درصد
|
0
|
0
|
100
|
100
|
||||
|
پیوندیابی
|
فراوانی
|
2
|
6
|
22
|
30
|
67/1
|
606/0
|
|
|
درصد
|
7/6
|
20
|
3/73
|
100
|
||||
|
مرور
|
فراوانی
|
2
|
3
|
25
|
30
|
77/1
|
568/0
|
|
|
درصد
|
7/6
|
10
|
3/83
|
100
|
||||
|
تمایزیابی
|
فراوانی
|
0
|
3
|
27
|
30
|
9/1
|
305/0
|
|
|
درصد
|
0
|
10
|
90
|
100
|
||||
|
ردگیری
|
فراوانی
|
10
|
7
|
11
|
30
|
97/.
|
881/0
|
|
|
درصد
|
4/.
|
3/23
|
7/37
|
100
|
||||
|
برگیری
|
فراوانی
|
0
|
3
|
27
|
30
|
9/1
|
305/0
|
|
|
درصد
|
0
|
10
|
90
|
100
|
||||
در بخش دیگر پاسخ به سؤال اول پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از آزمونهای آماری مناسب، از رویکردی دیگر به بررسی سؤال مورد نظر پرداخته شود تا بتوان نظر صائبتری دربارة یافتههای توصیفی ارائه داد. با توجه به اینکه متغیر «میزان قابل فهمبودن» عناصر محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی دارای توزیع نرمال است، از آزمون پارامتریt یک نمونهای برای آزمون فرضیه استفاده خواهد شد. چون سطح معناداری برابر 000/0 است، لذا در سطح فرض صفر را رد و فرض مقابل را میپذیریم؛ یعنی میزان قابل فهم بودن عناصر محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی نسبت به عناصر رفتار اطلاع‌جویی معنادار است. در واقع، میانگین بالای پاسخها نشان میدهد میزان فهم و درک آزمودنیها از عناصر محیط رابط بسیار بالا بوده است. کاربران در هنگام اطلاع‌جویی به برخی از عناصر محیط رابط بیشتر توجه کرده‌اند، زیرا فهم و درک بالا نشاندهندة نقش مهمتر برخی از عناصر و اجزای محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی در دسترسی آنها به اطلاعات مورد نیاز است. درک نکردن و یا فهم پایین کاربران از برخی این عناصر محیط رابط باعث میشود با وجود ارزشمندی و تأثیرگذاری آنها، کمتر مورد توجه واقع شوند.
پرسش دوم پژوهش: دانشجویان تحصیلات تکمیلی استفادهکننده از پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی تا چه میزان فرایند اطلاع‌جویی خود را در محیط رابط به شیوهای هدفمند انجام میدهند؟
منظور از هدفمند بودن رفتار اطلاع‌جویی کاربران در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی، پیروی کردن کاربران از الگوی مشخصی از رفتار اطلاع‌جویی به هنگام جستجو، بازیابی و بررسی نتایج است. در این پژوهش، چنانچه رفتار اطلاع‌جویی کاربران در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی با جزئیات الگوی الیس همخوانی بیشتری داشته باشد، نشان میدهد فرایند اطلاع‌جویی آنها هدفمند بوده است. به عبارتی، کاربر از روی قصد و نیت و بر اساس منطق و الگوی رفتار اطلاع‌جویی خاص به جستجوی اطلاعات در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی میپردازد. به همین منظور، پژوهشگر فرایند جستجوی هر یک از کاربران را در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی با مؤلفههای الگوی اطلاع‌جویی الیس مطابقت داده و میزان این انطباق را بر اساس طیف لیکرت اندازه گیری است.
چنان که جدول 2 نشان میدهد، مؤلفههای «شروع»، «پیوندیابی»، «مرور»، «تمایز» و «برگیری» از میانگین بالاترند، اما در خصوص عنصر رفتار اطلاع‌جویی «ردگیری» از میانگین پایین‌تر است. دلیل آن آشنا نبودن آزمودنیها با قابلیتهای محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی در ارتباط با عنصر رفتار اطلاع‌جویی ردگیری است. معرّف این عنصر در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی، وجود گزینههای Alert و RSS است که کمتر مورد توجه جامعة این پژوهش قرار گرفته است.
جدول2. میزان هدفمندبودن رفتار اطلاع‌جویی کاربران بر اساس مؤلفههای الگوی الیس
|
میزان هدفمند بودن
|
مؤلفههای الگوی الیس
|
گویه ها
|
میانگین
|
انحراف معیار
|
||||
|
هیچ
|
متوسط
|
زیاد
|
جمع
|
|||||
|
شروع
|
فراوانی
|
0
|
0
|
30
|
30
|
2
|
0
|
|
|
درصد
|
0
|
0
|
100
|
100
|
||||
|
پیوندیابی
|
فراوانی
|
0
|
13
|
17
|
30
|
57/1
|
504/0
|
|
|
درصد
|
0
|
3/43
|
7/56
|
100
|
||||
|
مرور
|
فراوانی
|
0
|
17
|
13
|
30
|
43/1
|
504/0
|
|
|
درصد
|
0
|
7/56
|
3/43
|
100
|
||||
|
تمایزیابی
|
فراوانی
|
0
|
0
|
30
|
30
|
2
|
0
|
|
|
درصد
|
0
|
0
|
100
|
100
|
||||
|
ردگیری
|
فراوانی
|
13
|
15
|
2
|
30
|
63/0
|
615/0
|
|
|
درصد
|
3/43
|
50
|
7/6
|
100
|
||||
|
برگیری
|
فراوانی
|
0
|
0
|
30
|
30
|
2
|
0
|
|
|
درصد
|
0
|
0
|
100
|
100
|
||||
چنان که در سؤال اول مطرح شد، درسؤال دوم نیز تلاش گردید تا برای اطمینان بیشتر از یافتههای پژوهش، از آزمون استنباطی مناسب استفاده شود. با توجه به اینکه متغیر میزان هدفمندبودن اطلاع‌جویی کاربران محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی دارای توزیع نرمال است، از آزمون پارامتری t یک نمونهای برای پاسخ به سؤال استفاده خواهد شد.
چون سطح معناداری معادل 000/0 است، در سطح فرض صفر را رد و فرض مقابل را میپذیریم. نتایج بیانگر این است که میزان هدفمندبودن رفتار اطلاع‌جویی کاربران محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی معنادار است. یعنی اکثرکاربران به هنگام جستجو در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی، عناصر محیط رابط را بهطور هدفمند به کار گرفتهاند. در واقع، میانگین بالای پاسخها نشان میدهد میزان هدفمندی رفتار آزمودنیها در استفاده و به کارگیری عناصر محیط رابط، از حد میانگین بسیار بالاتر است.
فرضیة پژوهش: میان الگوی رفتار اطلاع‌جویی کاربران محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی در دو حوزة موضوعی علوم انسانی/اجتماعی و علم پایه/فنی - مهندسی تفاوت معناداری وجود ندارد.
طرح این فرضیه در این پژوهش میتواند کاربران حوزههای مختلف را از حیث شیوههایی که در جستجوی اطلاعات به کار میبندند، شناسایی کند. چنان که جدول 3 نشان میدهد، میانگین میزان تفاوت در الگوی رفتار اطلاع‌جویی کاربران بر اساس مؤلفههای «شروع»، «پیوندیابی»، «مرور»، «تمایزیابی» و «برگیری» از متوسط بالاتر و در خصوص عنصر رفتار اطلاع‌جویی «ردگیری» این میزان از متوسط پایین‌تر است.
جدو3. میزان تفاوت رفتار اطلاع‌جویی کاربران دو حوزه موضوعی علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/ فنی- مهندسی
|
حوزه موضوعی
|
علوم انسانی / اجتماعی
N=13
|
علوم پایه/ فنی - مهندسی
N=17
|
||
|
مؤلفههای الگوی الیس
|
میانگین
|
انحراف معیار
|
میانگین
|
انحراف معیار
|
|
شروع
|
5
|
0
|
88/4
|
485%
|
|
پیوندیابی
|
5/3
|
905%
|
18/4
|
015/1
|
|
مرور
|
62/3
|
961%
|
59/3
|
939%
|
|
تمایزیابی
|
5
|
0
|
5
|
0
|
|
ردگیری
|
08/2
|
038/1
|
65/2
|
786%
|
|
برگیری
|
5
|
0
|
5
|
0
|
با توجه به نرمال بودن متغیر رفتار اطلاع‌جویی کاربران، قبل از انجام این آزمون باید فرض برابری واریانسها را در دو گروه علوم انسانی/ اجتماعی و علومپایه - فنیمهندسی را با آزمون Leven Test مقایسه کنیم. چنانچه فرض برابری واریانسها رد شود، باید از فرمولهای دیگری برای انجام آزمون tی استودنت استفاده کرد. چون سطح معناداری معادل 869/0 میباشد، در سطح فرض برابری واریانسها را میپذیریم.
جدول 4. نتایج آزمون t استودنت برای متغیر رفتار کاربران
|
آمارههای آزمون
|
مقدار
|
|
آماره t
|
735/1-
|
|
درجه آزادی
|
28
|
|
سطح معناداری
|
094/0
|
با توجه به نتایج حاصل از جدول 4، چون سطح معناداری معادل 094/0 میباشد، در سطح فرض صفر را رد نمی کنیم؛ یعنی میان رفتار اطلاع‌جویی کاربران در دو حوزه، تفاوت معناداری وجود نداشته است. در واقع، دانشجویان در فرایند جستجوی خود تمامی شش مؤلفه رفتار اطلاع‌جویی الیس را به کار گرفته و از آنها استفاده میکنند. بنابراین، حوزة تحصیلی هیچگونه تأثیری بر رفتار اطلاع‌جویی آنها در ارتباط با مؤلفههای رفتار اطلاع‌جویی الیس نگذاشته است. یافتههای این بخش از پژوهش با یافتههای پژوهش «نارمنجی و نوکاریزی» (1389) نیز همخوانی دارد. آنها در پژوهشی به بررسی رفتار اطلاع‌جویی دانشجویان تحصیلات تکمیلی بر بستر الگوی رفتار اطلاع‌جویی کولثاو پرداختند. نتایج نشان داد در رفتار اطلاع جویی دانشجویان از حیث استفاده از الگوی مزبور، تفاوت معناداری وجود ندارد. پژوهش «حری و کشاورز» (1388) نیز مشخص ساخت به طورکلی تفاوت معناداری در رفتار اطلاع جویی دانشجویان بر اساس الگوی مارچیونینی (1995) وجود ندارد. دانشجویان مورد مطالعة این پژوهش رفتارهای بسیار مشابهی از خود نشان دادند تا آنجا که در توقف و تردد و به کارگیری فرایند جستجوی اطلاعات، بسیار ساده و همگون و یکنواخت عمل کردند.
تحلیل کیفی
دادههای به دست آمده در این قسمت از پژوهش با استفاده از ابزارهای کیفی همچون فایلهای جستجو (ثبت رخداد) و پروتکل شفاهی بلند فکر کردن به منظور پاسخگویی به سؤالهای 1 و 2 و آزمون فرضیة پژوهش گردآوری و با رویکرد تحلیل محتوا، کدگذاری موضوعی شد. همچنین، تلاش شد الگوی رفتار اطلاع‌جویی دانشجویان از طریق انطباق دادن با الگوی الیس (شش مؤلفه آن) شناسایی گردد. این شیوه کمککرد تا الگوی رفتار اطلاعجوی الیس (1989) در حوزههای دیگر و در میان گروههای متفاوت با جامعه اولیة آزمون و کاربردپذیری آن، مورد سنجش قرار گیرد:
1- شروع: به جستجوی اطلاعات در حوزهای خاص و دربارة یک موضوع جدید، شروع گفته میشود. در این پژوهش از آزمودنیها خواسته شد تا بر اساس کلیدواژههای از پیش تعیین شده به جستجو در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی بپردازند. انتخاب و نحوة استفاده از قابلیتهای جستجو در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی، به عنوان فعالیت شروع در نظر گرفته شد. بیشتر آزمودنیها از هر دوگروه علوم انسانی/اجتماعی و علوم پایه/ فنی - مهندسی با «جستجوی پیشرفته» رفتار اطلاع‌جویی خود را آغاز میکردند. در مصاحبه‌هایی که انجام گرفت، یکی از آزمودنیها در همین راستا چنین عنوان داشت: «من معمولاً سرچ خود را در خانة مربوط به سرچ پیشرفته آغاز میکنم.» کاربری دیگر رفتار شروع را چنین توصیف نموده: «من جستجوی خود را با وارد کردن آلایندههای هوا در خانه جستجو آغاز میکنم و هر چند بار که لازم باشد، این کار را تکرار میکنم.» کاربری دیگر نیز گفت: «اگر بخواهیم مقالههای مرتبط در حوزه آلودگی هوا را به دست آوریم، باید آنها را در باکس جستجو سرچ کنیم.» آزمودنی دیگری نحوة شروع اطلاع‌جویی خود در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی را چنیین توصیف کرد: «من کلیدواژههای موردنظر و یا پیشنهادی را در خانة جستجو میگذارم. برای مثال، ابتدا pollution air را وارد میکنم، بعد جستجوی خود را با واژههای عمومیتر بسط میدهم.»
2- پیوندیابی: به معنای دنبال کردن استنادها، پانویسها و منابع موجود در منبع اولیه است. برای شناسایی این مؤلفه، به طور شفاهی از طریق تکنیک بلنداندیشی از کاربران سؤال شد در حین اطلاع‌جویی، از رفرنسها، استنادها، پانویسها و منابع موجود در منبع اولیه استفاده میکنند؟ پاسخ تمامی آزمودنیها از هر دوگروه آزمودنی علوم انسانی/اجتماعی و علوم پایه/ فنی - مهندسی به این سؤال پژوهشگر مثبت بود. آنها عنوان داشتند که به منظور افزایش دانش خود در یک حوزه بویژه در مواردی که حوزة مورد جستجو برایشان جدید باشد، به طور حتم منابع و مآخذ مقالههای مرتبط را مطالعه میکنند. یکی از آزمودنیها در این خصوص چنین گفت: «وقتی مقالهای را به دست میآورم و احساس میکنم مرتبط است، حتما منابع موجود در پانویس آن را جستجو میکنم.» آزمودنی دیگری عمل پیوندیابی را در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی چنین توضیح داد: «اول مقاله را میخوانم، پانویسها و رفرنسهای داخل متن و منابع پایانی را بررسی و هرکدام را که با موضوع جستجویم مرتبط باشد، دوباره جستجو میکنم.»
3- مرور: به بررسی محتوای منابع شناسایی شده از طریق بررسی فهرستها، عنوانها و چکیدهها و محتوای اطلاعاتی منابع مرتبط با موضوع مورد علاقه گفته میشود. در این پژوهش، فعالیت بررسی عنوانها، مطالعة چکیده، کلیدواژه‌ها و متن یک مقاله به عنوان رفتار «مرور» در نظر گرفته شده است. این رفتار در فعالیتهای اطلاع‌جویی یکی از کاربران چنین ظاهر شده است: «من معمولاً عنوانهای مقالههای به دست آمده را بررسی و در صورت مرتبط بودن، متن مقاله را مطاله میکنم.» آزمودنی دیگری مرور را به صورت فرایندی انجام میدهد: «اول عنوانهای مقالههای به دست آمده را مرور میکنم، بعد چکیدة مقالهها را بررسی و در مرحلة بعدی اصل مقاله را باز میکنم تا نسبت به مرتبط بودن آن با نیازم مطمئن شوم.»
4- تمایزیابی: یعنی انتخاب و ارزیابی منابع در مقایسه با سایر منابع، بر اساس جهتگیری و معیارهایی که فرد در استفاده از آن مد نظرش است. در این پژوهش، به هرنوع فعالیتی که باعث شود کاربر جستجوی خود را از نظر نوع منبع، تاریخ نشر، نویسندگان، نوع منبع و... محدود کند، تمایز گفته میشود. در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی، کاربر میتواند با استفاده از قابلیتهای موجود در محیط رابط، جستجوی خود را با استفاده از شیوههای مختلف از جمله محدود کردن در عنوان، متن، چکیده مقالهها، محدودة زمانی و مکانی، خاص و محدود نماید. یکی از آزمودنیها فعالیت تمایزیابی را چنین در محیط رابط بکار میبندد: «من ابتدا جستجویم را به مقالهها محدود میکنم. با این عمل، کتابها از جستجوی من حذف میشوند و در نهایت از رابط میخواهم این کلیدواژه‌ها را در ژورنالها برایم جستجو کند.»
5- ردگیری: که طی آن فرد تلاش میکند به واسطة دسترسی به اطلاعات جدید، دانش خود را به طور مرتب در حوزة مورد علاقه روزآمد نگه دارد. رفتار ردگیری در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی به وسیلة آزمودنیها به کار گرفته نمیشود. محیط رابط کاربر دو قابلیت را تحت عنوان Alert و RSS در پیش فرض خود طراحی کرده است. هشدار (Alert) که از طریق نشانی ایمیل کاربر فعال میشود. این عنصر رفتار اطلاع‌جویی، جز در پایگاه ابسکو، در سایر پایگاههای اطلاعاتی همانند پرکوئست و الزویر مورد توجه واقع نشده است، اما بیشتر آزمودنیها از هر دوگروه علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/ فنی– مهندسی از قابلیتها و وجود آن در محیط رابط بی اطلاع بودند. این مسئله باعث شد پژوهشگر نتواند از طریق فایلهای جستجوی ثبت رخداد، این رفتار اطلاع‌جویی کاربران را مشاهده کند. بنابراین، به طور شفاهی از آنها سؤال شد آیا به منظور روزآمد نگه دانش خود از سرویسهای Alert و RSS استفاده میکنند؟ پاسخ تمامی آزمودنیها از هر دوگروه علوم انسانی/اجتماعی و علوم پایه/ فنی - مهندسی به این سؤال پژوهشگر منفی بود. آنها عنوان داشتند که با این قابلیت آشنایی ندارند و نمیدانند چه خدماتی را ارائه میدهد. به نظرمی رسد با توجه به ضعف محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی در معرفی این قابلیت به کاربران و آشنا نبودن آنها با این فعالیت اطلاع‌جویی در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی، باعث شده است کاربران نتوانند آن را به کار گیرند.
6- برگیری: به رفتاری گفته میشود که در آن فرد نهایت با تمرکز بر یک منبع خاص تلاش میکند اطلاعات مرتبط با زمینة مورد مطالعه را به دست آورد و یا ذخیره کند. در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی کاربران پس از اطمینان از مرتبط بودن مدارک به دست آمده، اقدام به ذخیره، تهیة کپی و پرینت مقاله میکنند که این رفتار با عنوان رفتار اطلاع‌جویی برگیری در نظر گرفته شده است. این رفتار اطلاع‌جویی در میان کاربران از هر دوگروه آزمودنی علوم انسانی/اجتماعی و علوم پایه/ فنی– مهندسی متداول بود و توسط آنها به کار گرفته شد. برای مثال، یکی از آزمودنیها فعالیت خود را چنین توصیف نمود: «وقتی مقاله را مرتبط دیدم، اصل آن را ذخیره و بعد آن را با حوصله مطالعه میکنم.» کاربر دیگری فعالیت برگیری خود را چنین توصیف کرد: «معمولاً من اصل مقاله را ذخیره میکنم، اول فایل آن را ایجاد و مقاله را در آن ذخیره میکنم. برخی از پایگاهها اجازه میدهند تا اصل مقاله را به آدرس ایمیل خود ارسال کنم.» از جمله دلایلی که میتوان درمتداول بودن رفتار اطلاع‌جویی برگیری در میان جامعه این پژوهش ذکر کرد این است که هدف اکثر جستجوگران دسترسی به نتیجه است. این نتیجه میتواند از طریق دسترسی به اصل مدرک برآورده شود.
به طورکلی، یافتههای به دست آمده از شیوههای کمّی و کیفی این پژوهش نشان داد الگوی رفتار اطلاع‌جویی این گروهها نیز با مؤلفههای الگوی الیس همخوانی و مشابهت دارد. در واقع، اختلافی میان رفتار اطلاع‌جویی حوزههای مختلف دانشی مورد نظر پژوهش حاضر در استفاده و طی کردن فرایند اطلاع‌جویی بر اساس الگوی الیس وجود ندارد. علاوه بر این، عناصر محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی، بر پایة الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس به صورت هدفمند به کار گرفته شد.
بحث و نتیجهگیری
مطالعة رفتار کاربران در فرایند اطلاع‌جویی و در تعامل با محیطهای اطلاعاتی جدید، توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است. نتایج یافتههای به دست آمده از تحلیل کمّی و کیفی این پژوهش، وجود مؤلفههای رفتار اطلاع‌جویی الیس را با میزان بالا در رفتار دانشجویان تأیید میکند. میتوان گفت، میان رفتار اطلاع‌جویی دانشجویانی که در این پژوهش شرکت کرده‌اند، مشابهت بسیار بالایی وجود داشت تا آنجا که در شروع، مرور، تمایز و بر گیری، بسیار همگون و یکدست عمل کردند. این مشابهت میتواند ناشی از شرایط و ویژگیهای خاص محیطهای الکترونیکی از جمله پایگاههای اطلاعاتی باشد. همانطورکه نتایج این پژوهش نشان داد، الگوی الیس برای ارزیابی رفتار اطلاع‌جویی دانشجویان در محیطهای الکترونیکی همچون پایگاههای اطلاعاتی، کاربرد پذیر است.
در مقایسة یافتههای پژوهش حاضر با دیگر پژوهشهای انجام گرفته، یافتههای این بخش از پژوهش نشان داد الگوی رفتار اطلاع‌جویی این گروهها نیز با مؤلفههای الگوی الیس همخوانی و مشابهت دارد. در واقع، اختلافی میان رفتار اطلاع‌جویی حوزههای مختلف دانشی در استفاده و طی کردن فرایند اطلاع‌جویی بر اساس الگوی الیس وجود ندارد. همچنین، الگوی رفتار اطلاع‌جویی کاربران فرایندی نیست، یعنی لزوما، یکی پس از دیگری رخ نمی‌دهد و ممکن است پس و پیش انجام شود. در این رابطه، الیس (1989) اذعان داشته است کاربران در محیطهای الکترونیکی همانند پایگاههای اطلاعاتی از فرایندهای متفاوتی پیروی نمیکنند و شش مؤلفه الگوی رفتار اطلاع‌جویی در میان تمامی گروهها مشترک میباشند. علاوه بر این، دلیل بالا بودن میزان فهم و هدفمند بودن رفتار اطلاع‌جویی کاربران در استفاده از عناصر محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی میتواند به سابقة نسبت طولانی و بهبود تدریجی محیطهای رابط این پایگاهها در طول سه دهة اخیر مربوط باشد.
به طور کلی، یافتههای پژوهش حاضر بیانگر آن است که الگوی رفتار اطلاع‌جویی الیس در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی کاربرد دارد و کاربران به صورت هدفمند آن را دنبال میکنند. همچنین، فهم کاربران از عناصر محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی، در سطح مطلوبی است. دلیل بالا بودن میزان فهم و هدفمندبودن رفتار اطلاع‌جویی کاربران در استفاده از عناصر محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی میتواند به سابقة نسبتاً طولانی و بهبود تدریجی محیطهای رابط این پایگاهها در طول سه دهة اخیر مربوط باشد.
پیشنهادها
• با توجه به اینکه حوزه تعامل انسان با رایانه، حوزهای میان رشتهای است، پیشنهاد میشود دیدگاه گروههای دیگر از جمله متخصصان کتابداری و روانشناسان در پژوهشهای مرتبط با ارزیابی و باز طراحی محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی بررسی شود.
• با توجه به این نتایج، لزوم حضور میانجیهای انسانی از جمله کتابداران در زمینة کمک به تسهیل رفتار اطلاع‌جویی کاربران در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی و نیز کمک متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی به بازطراحی این محیطها از طریق به کارگیری مؤلفههای رفتار اطلاع‌جویی احساس میشود.
• تمرکز پژوهش حاضر بر حوزة مطالعات مربوط به رفتار اطلاع‌جویی کاربران در محیط رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی است. این حوزه زیر مجموعه تعامل انسان با رایانه به شمار میرود. بر این اساس و با توجه به محدودیت این پژوهش و به منظور کسب اطمینان در زمینه احتمال تعمیم یافتهها، پیشنهاد میشود پژوهشهای مشابه دیگری با گروههای مختلف کاربران در حوزههای موضوعی و شرایط دیگر انجام گیرد.
• پیشنهاد میشود پژوهشهای مشابهی در رابط کاربر سایر محیطها و منابع الکترونیکی همانند: کتابخانههای دیجیتال، وبسایتها، و سایر پایگاههای اطلاعاتی دیگر انجام شود تا بتوان شباهتها و تفاوتهای آنها را در زمینة فهم‌پذیری محیط رابط و نیز کاربرد الگوهای رفتار اطلاع‌یابی، شناسایی کرد.
• پیشنهاد میشود با استفاده از روشهای پژوهش مشابه، محیط رابط کاربر پایگاههای داخلی نیز بررسی شود تا میزان فهم‌پذیری آنها در ارتباط با رفتار اطلاع‌یابی کاربران سنجیده شود.
)