استفاده از الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی در فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی دیجیتال شده

مقدمه

نسخه­های خطی همواره نقش و جایگاهی والا و ارزشمند در نزد ملل و نحل داشته‌اند. شاید بتوان ادعا نمود گنجینه نسخه­های خطی در کتابخانه­های مشهور و معتبر دنیا، حتی در ارزشگذاری کل مجموعه مواد کتابخانه­ای، نقشی سزاوار تأمل دارند (خانی­پور، 1378). همچنین، دیجیتال کردن این آثار ارزشمند فرهنگی به دلایلی مانند حفظ و نگهداری نسخه‌های خطی، ایجاد امکان دسترسی همزمان چند کاربر از یک نسخه واحد، کاهش هزینه­های حفاظت و نگهداری از نسخه‌ها و فراهم کردن قابلیت دسترسی شبانه‌‌روزی به این اطلاعات، اهمیت بالایی داشته و در سالهای اخیر، مورد توجه قرار گرفته ­است. در پژوهشی که در مورد وضعیت دیجیتال کردن نسخه­های خطی کتابخانه­های کشور انجام گردید، مشخص شد 60% کتابخانه­های مورد بررسی، نسخه‌های خطی خود را دیجیتال کرده و سایر کتابخانه­ها نیز در صدد اجرای این امر بوده­اند (غلامحسین­زاده، 1385).

از سوی دیگر، کتابخانه­ها باید از طریق فهرست­نویسی و نظم دادن به مجموعه نسخه­های خطی دیجیتال شده، دسترسی سریع‌‌تر و دقیق‌تر به مواد موجود را میسر ساخته و در توصیف هر چه بهتر این مدارک و ترسیم روابط کتابشناختی میان آنها، گام بردارند. اهمیت فهرست­نویسی نسخه‌های خطی در آن است که بدون توصیف و فراهم کردن نقطه‌های بازیابی کافی از این آثار، پژوهشگران نمی‌توانند نسخه‌های خطی را شناسایی کنند و به آنها دست یابند و در تصحیح متون کهن یا پژوهشهای تاریخی، از آنها بهره گیرند. در گذشته، پژوهشگران برای استفاده از نسخه­های خطی، ملزم به جستجو در فهرستهای چاپی چند جلدی کتابخانه­های مختلف بودند که کاری زمان بر و دشوار بود. پس از آن، استفاده از قواعد استاندارد فهرست­نویسی توصیفی مانند قواعد فهرست­نویسی آنگلوآمریکن[1]، قواعد فهرست‌نویسی دستنوشته­های قدیمی، قرون وسطی، رنسانس و قرون جدید[2]، قواعد فهرست­نویسی نسخه­های خطی کتابخانه کنگره[3]، استاندارد بین­المللی کتابشناسی توصیفی آثار قدیمی[4] و ... به صورت پراکنده مورد استفاده قرار می­گرفت. اما در سالهای اخیر، ضمن استفادة فراگیر از فهرستهای رایانه­ای، با ارائه الگوهایی نوین جهت تنظیم پیشینه­های کتابشناختی در فهرستها مواجهیم که می­تواند برای فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی نیز مورد استفاده قرار گیرد.

   یکی از الگوهایی که برای سازگاری با نیازهای جدید در قواعد فهرست‌نویسی طراحی و ایجاد شد، الگویی مفهومی برای تنظیم پیشینه­های کتابشناختی در فهرستها و پایگاه­های اطلاعاتی موسوم به الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی[5] است که در سال 1997 میلادی از سوی ایفلا[6]،   به وجود آمده­است. الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی، از زمان ایجاد تاکنون، مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفته و در مجموعه­های مختلفی نیز به صورت آزمایشی اجرا شده­است. اکثر نویسندگان برجسته در زمینه فهرست­نویسی، معتقدند این الگو، دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که می­تواند در تجدید نظر قواعد کنونی فهرست­نویسی و طراحی نظامهای آینده، مورد استفاده قرار گیرد(عرفان­منش، 1386). همچنین، در موارد محدودی که از این الگو در فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی و آرشیوی استفاده شده­ است، نتایج قابل توجهی حاصل شده که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. با توجه به اینکه تاکنون پژوهشی در مورد فهرست­نویسی نسخه‌های خطی با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی در کشور انجام نشده­است، پژوهش حاضر می­تواند راه را برای انجام پژوهشهای مشابه، هموار نماید.

الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی

بحث ایجاد الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی، از همایش پیشینه­های کتابشناختی استکهلم[7] که در سال 1990 توسط کنترل جهانی کتابشناختی و مارک ایفلا[8] و بخش کنترل کتابشناختی ایفلا[9] برگزار شد، آغاز گردید. قطعنامه‌ای که در پایان این همایش به تصویب رسید، گروهی را مأمور کرد در مورد ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی مطالعه کنند. هدف از انجام این مطالعه، تعیین کارکردهای پیشینه­های کتابشناختی با توجه به رسانه­های متنوع، درخواستهای گوناگون و نیازهای کاربران مختلف بود. توجه عمده این مطالعه، معطوف به ایجاد قالب و چارچوبی بود که مسئولیتهای مشترک و شرح وظایف را آن گونه که از یک پیشینة کتابشناختی انتظار می­رود، مشخص سازد و آنچه را از یک پیشینة کتابشناختی برای پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی توقع می‌رود، برآورده نماید. همچنین، مأموریت پیشنهاد یک سطح پایه از نیازمندیهای داده‌های کاربردی برای پیشینه­هایی که توسط سازمانهای ملی کتابشناختی تهیه می­شد، برعهده این گروه گذاشته شد. نتایج این مطالعات توسط کمیته دائمی بخش فهرست­نویسی ایفلا[10] در سپتامبر 1992 در همایش ایفلا که در شهر دهلی نو برگزار شد، به تصویب رسید. اعضای گروه مطالعه، راهکارهایی را هم در زمینة فهرست­نویسی و هم در زمینة رده‌بندی و نمایه‌سازی، ارائه نمودند. گروه مطالعه پس از این همایش به کار خود ادامه داد و مشورتهای طولانی مدت خود را برای ارائه یک بیانیه در پاییز سال 1995 به پایان رساند. مشاوران این گروه مسئولیت نگارش نسخه‌های ابتدایی این تحقیق را برعهده گرفتند. در ماه می‌ 1996، این افراد گزارش خود را برای اعضای بخش فهرست­نویسی ارسال نمودند و مفسران داوطلب، در سراسر دنیا به مدت 6 ماه روی این بیانیه کار کردند. این گزارش همچنین از طریق ایفلا بر روی پایگاه اطلاع‌رسانی ایفلا[11] قرار گرفت تا اشخاص و سازمانهای علاقه‌مند نیز بتوانند آراء و نظرهای خود را در مورد آن ابراز نمایند. نتیجة 6 ماه نقد و بررسی مفسران، ارائه 40 پیشنهاد از 16 کشور دنیا بود.

در فوریه سال 1997، گروه مطالعه در مورد نقد و بررسیهای ارائه شده به بحث پرداختند و در نهایت چگونگی ویرایش گزارش نهایی به تصویب اعضا رسید. در پی این نشست، مشاوران نسخة نهایی را به گزارش اولیه ضمیمه کردند. دکتر «مدیسون»[12] رئیس گروه مطالعه و تحقیق، گزارش نهایی را در جریان شصت و سومین همایش عمومی ایفلا که در سال 1997 در شهر کپنهاک دانمارک برگزار شد، به کمیته دائمی بخش فهرست‌نویسی ایفلا تقدیم کرد. این کمیته نیز، گزارش نهایی گروه مطالعه را در تاریخ 5 سپتامبر 1997 تصویب نمود و بدین ترتیب الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی به وجود آمد (عرفان­منش و بصیریان جهرمی، 1387)

بخش فهرست‌نویسی ایفلا در سال 2002 یک گروه کاری با هدف توسعه الگو و تبدیل آن به الگوی مرجع در دنیای کتابشناختی تشکیل داد که این گروه کاری از سال 2003 به گروه بررسی الگو تبدیل شد و اکنون زیر نظر مستقیم کمیتة دایمی فهرست­نویسی ایفلا فعالیت می­کند. همچنین، کمیته مشترک بازنگری قواعد فهرست­نویسی آنگلوآمریکن ارتباط بسیار نزدیکی را با گروه کاری الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی[13] برقرار کرده و بررسی زیادی را در مورد استفاده از مفاهیم آن، در آینده قواعد آنگلوآمریکن انجام می‌دهد (تیلت[14]، 2003).

پس از بیان تاریخچة الگو، به اختصار اشاره می‌شود. الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی، یک الگوی رابطه - موجودیت[15] به شمار می‌رود. (نوعی الگوی داده‌ای که برای اولین بار در سال 1976 توسط چن[16] طراحی شد).  این الگو از سه جزء اصلی تشکیل شده­است: موجودیتها[17]، روابط[18] میان موجودیتها و ویژگیهای[19] هر موجودیت. موجودیتهایی که در این الگو تعریف شده­اند، نمایانگر علایق اصلی کاربران اطلاعات کتابشناختی هستند(عرفان­منش، 1387). این موجودیتها به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

1. موجودیتهای گروه اول: نشان دهندة تلاشهای ذهنی و هنری هستند و به چهار  دسته تقسیم می‌شوند:

     الف) اثر[20]: آفرینش هنری یا ذهنی خاص.

     ب) تجلی[21]: تجسم ذهنی یا هنری یک اثر.

      ج) نمود[22]: تجسم فیزیکی اثر.

      د) نسخه[23]: نمونه واحدی از نمود.

   همان طور که در تصویر زیر نشان داده شده­ است، میان موجودیتهای گروه اول الگو، روابط سلسله مراتبی برقرار است. یک اثر ممکن است به واسطه یک یا چند تجلی شناخته­ شود. از طرف دیگر، تجلیهای گوناگون، نمایانگر تنها یک  اثر  هستند. تجلی اثر ممکن است در یک یا چند  نمود مجسم شود و یک  نمود ممکن است یک یا چند  تجلی را مجسّم نماید. یک  نمود ممکن است توسط یک یا چند  نسخه نشان داده شود، اما یک نسخه، فقط یک نمود را نشان می­دهد.

            اثر

  درک می‌شود از طریق

        تـجـلی

       تجسم می‌یابد در

         نـمـود

به طور نمونه نشان داده می‌شود در

       نـسخـه

تصویر1. رابطه سلسله مراتبی موجودیتهای گروه اول

الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی

2. موجودیتهای گروه دوم: مسئولیت پدیدآوردن محتوای ذهنی و هنری موجودیتهای گروه اول را برعهده دارند و به دو دسته تقسیم می شوند:

الف) شخص[24]: پدیدآورندة محتوای ذهنی و هنری

ب) تنالگان[25]: تنالگان مسئول محتوای ذهنی و هنری.

تصویر زیر، بیانگر روابطی است که میان موجودیتهای گروه دوم و گروه نخست وجود دارد. بر اساس آن، هر یک از موجودیتهای گروه اول می­تواند توسط یک یا چند شخص یا تنالگان تولید شود. برعکس، یک یا چند شخص یا تنالگان می­توانند تولیدکنندة یک یا بیش از یک موجودیت گروه اول باشند.

       اثر

تجلی

     نمود

      نسخه

                                 تولید می‌شود توسط

                                                          تولید می‌شود توسط

                                                                                                                                                        تولید می‌شود توسط

                                                                                     تولید می‌شود توسط

تصویر2. رابطه میان موجودیتهای گروه اول و دوم

الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی

3. موجودیتهای گروه سوم: موجودیتهایی که موضوع موجودیتهای گروه اول به شمار می‌روند و به پنج دسته تقسیم می شوند:

الف) مفهوم[26]: یک تصور ذهنی یا عقیده ذهنی.

ب) شیء[27]: یک عنصر مادی و فیزیکی(غیر معنوی).

ج) رویداد[28]: یک فعالیت یا اتفاق.

د) مکان[29]: یک محل، مکان یا موقعیت.

ه) هر یک از موجودیتهای گروه اول و دوم: موضوع یک اثر می­تواند اثر دیگر و یا یک شخص و یا یک تنالگان باشد. ( به عنوان مثال، اثری که در باره اثر دیگر یا درباره یک شخص و یا تنالگان دیگری نوشته شده است) (عرفان­منش، 1387)

اثر

      اثر

تجلی

                         موضوعات

نمود

نسخه

                                                                      موضوعات

                                                            موضوعات

تصویر3. رابطة میان موجودیتهای سه گروه مدل ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی

هر کدام از موجودیتهای تعریف شده در الگو، دارای تعدادی ویژگی هستند. ویژگیهای الگو به عنوان ابزاری عمل می­کنند که کاربران با کمک آنها، سؤالهای خود را فرمول‌بندی و پاسخها را در زمان جستجوی اطلاعات در مورد یک موجودیت خاص، تفسیر می­کنند. به عنوان مثال، ویژگیهای موجودیت  اثر عبارتند از: عنوان اثر، فرم اثر، تاریخ اثر، دیگر خصوصیات متمایز کننده، مخاطب مورد نظر، محتوای اثر، وسیله اجرا (آثار موسیقیایی)، مقیاس (آثار نقشه‌نگاری) و ... (دیده­گاه و عرفان­منش، 1388). در فهرست­نویسی نسخه‌های خطی، تمامی اطلاعات کتابشناسی و نسخه­شناسی نسخه‌ها در قالب ویژگیهای گوناگون، ارائه و مدرک توصیف می­گردد؛ بدین معنا که می­توان از طریق تعبیه فیلدهای مورد نیاز، تمامی اطلاعات نسخه‌های خطی شامل فهرست توصیفی، اطلاعات نسخه­شناسی و فهرست تحلیلی را همان گونه که در فهرستهای موجود توصیف و تحلیل می­گردد، در قالب الگوی ملزومات کارکردی بیان نمود.

    جزء سوم الگو پس از موجودیت و ویژگی، روابط است. در این الگو، رابطه به عنوان وسیله­ای برای نشان دادن ارتباط بین یک موجودیت و موجودیت دیگر عمل می­کند. از این رو، به منزلة ابزاری کمکی برای کنترل دنیایی که از پیشینه­های کتابشناختی در یک فهرست یا پایگاه اطلاعاتی کتابشناختی به وجود آمده، عمل می‌کند (تیلت، 2003). به گفتة «فتاحی» (1375) به ضابطه درآوردن روابط میان سطوح مختلف کتابشناختی[30] اثر، اهمیت بسیاری دارد. منظور از سطوح کتابشناختی، سلسله مراتبی است که از بالاترین سطح اثر (اثر به شکل انتزاعی) شروع و به پایین‌ترین سطح (مدرک فیزیکی) ختم می‌‌شود.

هدفهایی که در الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی برای فهرست بیان شده­اند، عبارتند از:

1. یافتن مدارک[31]

2. شناسایی مدارک[32]

3. انتخاب مدارک[33]

4. دسترسی به مدارک[34]

5. راهبری میان مدارک[35]

6. برقراری ارتباط میان مدارک[36] (عرفان­منش و بصیریان جهرمی، 1387).

این الگو  که یک نمای کلی و تعمیم­یافته از دنیای کتابشناختی ارائه نموده و تصمیم دارد از تمامی قواعد فهرست­نویسی مستقل و جدا باشد، دیدگاهی نوین را در فهرست­نویسی مطرح می‌سازد. الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، الگویی کاربر مدار است که در آن بیش از هر چیز به تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران توجه شده است. الگوی ملزومات کارکردی، دارای مجموعه قواعد و اصول فراوانی است که توضیح تمامی این اصول در این مجال میسر نیست و نیازمند نگارش کتابی شامل دستورالعملهای این الگو، می­باشد.

ویژگیهای الگوی ملزومات کارکردی جهت فهرست­نویسی نسخه­های خطی دیجیتال­شده

الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی، دارای ویژگیهایی است که به نظر می­رسد قادر خواهد بود تمامی منابع کتابخانه­ای از جمله نسخه‌های خطی دیجیتال شده را به نحو مؤثرتر و کامل‌تری توصیف کند و در جهت تأمین هدفهای فهرست کتابخانه و برطرف نمودن نیازهای کاربران کتابخانه، گامهای مؤثرتری بردارد. در ادامه، به مهم­ترین ویژگیهای الگوی ملزومات کارکردی اشاره می‌شود:

1. الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی، از ساختاری سلسله مراتبی  و چندسطحی برای فهرست­نویسی، توصیف و نمایش یک اثر و آثار وابسته به آن بهره می­برد. از مهم­ترین مزایای فهرست­نویسی سلسله مراتبی که در الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی پیشنهاد می­شود، گردآوری و در نتیجه بازیابی و نمایش آثار وابسته به یک اثر اصلی، در زیر آن اثر است؛ به این ترتیب که آثار وابسته به یک اثر در قالب تجلیها، نمودها و نسخه­های گوناگون دسته­بندی، گردآوری و بازیابی شده و در نتیجه، نتایج جستجو به صورتی کاملا دسته­بندی شده، معنادار و سازمان یافته در اختیار کاربر قرار داده می­شود (عرفان­منش، 1386). مزیّت این شیوه، بازیابی سریع‌تر و سودمندتر آثار و شناخت بهتر نوع ارتباط آثار وابسته به یکدیگر و ترسیم دقیق‌تر روابط کتابشناختی میان آنهاست. «فتاحی» (1376) نیز چنین ابرپیشینه[37]­ دارای ساختار سلسله­ مراتبی را مطرح کرده ­است. این روش در خصوص آثاری که دارای صدها تجلی، نمود و نسخه مختلف هستند، به بهترین وجه باعث توصیف معنادار این مدارک و ترسیم روابط کتابشناختی میان آنها می­شود. همچنین، با استفاده از این روش می­توان روابط کتابشناختی میان نسخه‌های خطی و سایر منابع کتابخانه­ای موجود را به روشنی ترسیم نمود. برای روشن‌تر شدن مفهوم این الگو، مثالی ارائه می­شود که متعلق به ابرپیشینة سعدی در فهرست پیوسته کتابخانه است:

سعدی، مصلح بن عبدالله، ؟-691ق

بوستان ← اثر

گلستان ← اثر

        ترجمه به زبان انگلیسی ← تجلی

                   متن چاپی سال 1385 توسط انتشارات ... مترجم .... ← نمود

                              نسخه 1← نسخه

                              نسخه 2 ← نسخه        

        ساده نویسی برای کودکان ← تجلی

        فیلم سینمایی ← تجلی

        متن ← تجلی

                    متن چاپی سال 1340 انتشارات ... ← نمود

                    متن خطی قرن 12 توسط ... ← نمود

                    متن چاپی سال 1387 انتشارات ... ← نمود

                             نسخه 1← نسخه

                             نسخه 2← نسخه

غزلیات سعدی ← اثر

...

هر مدرک با توجه به اینکه در چه سطحی از سطوح چهارگانه الگو قرار می‌گیرد، از طریق ویژگیهایی شامل تمامی اطلاعات کتابشناختی و نسخه شناختی (جلد، خوشنویسی، تذهیب، کاغذ، مهرها، یادداشتها، قطع و اندازه، آغاز و انجام، حواشی و ...) توصیف می­گردد.

2. در ساختار سلسله مراتبی ارائه شده از سوی الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، کاربر می­تواند در هر مرحله، جستجوی خود را محدود و به صورت سلسله مراتبی از اثر حرکت کند و تجلی، نمود و نسخه مورد نظر خود را انتخاب نماید. مزیّت این شیوه، بازیابی سریع‌تر و سودمندتر آثار و شناخت بهتر نوع ارتباط آثار وابسته به یکدیگر است. در این ساختار، کاربر در هر مرحله قادر است تمام مدارک موجود را مرور و مدرکی را که دارای بیشترین میزان مطابقت با نیاز اطلاعاتی است، انتخاب نماید. به عنوان مثال، هنگامی که کاربر از سطح تجلی به سطح نمود حرکت می‌کند، می‌تواند تمام متون موجود دربارة اثر گلستان را مرور و نمود مورد نیاز خود را انتخاب کند. به همین دلیل، یکی از ملزومات این ساختار چندسطحی آن است که آثار وابسته به یک اثر را بر اساس نوع وابستگی، نوع بیان و شکل فیزیکی آنها تقسیم­بندی کرده و در یک سطح نمایش داد (عرفان­منش، 1386). از این طریق، می­توان روابط کتابشناختی نسخه‌های خطی و سایر منابع کتابخانه­ای در یک زمینه واحد را به نحو روشنی ترسیم نمود.

3. از دیگر مزایای ساختار غیر خطی، الگوی ملزومات کارکردی آن است که دسترسی به آثار هم از سطح بالا (یعنی اثر مادر و بعد گروه‌های آثار وابسته) امکان‌پذیر است و هم برعکس (یعنی از سطح پایین و از طریق پیشینه کتابشناختی هر یک از آثار وابسته). به عبارت دیگر، کاربر می‌تواند جستجوی خود را از هر یک از سطوح چهارگانه آغاز کند و در ادامه، دامنة جستجو را گسترش دهد و به سطح بالاتر حرکت کند، یا دامنه جستجویش را محدود کرده و به سطح پایین‌تر برود (دیده­گاه و عرفان­منش، 1388). این فرایند از طریق شناسه‌های رابط و به اصطلاح پلهایی صورت می­گیرد که از نظر فنّی، چه با استفاده از فیلدهای ارتباطی مارک و چه پلهای فرامتنی، قابل انجام است. با رایج شدن زبان فرامتنی در فهرستها و نرم‌افزارهای کتابخانه­ای، هر فیلد در پیشینه کتابشناختی می­تواند بالقوه یک رابط یا پیوندهای فرامتنی باشد و ارتباط آن پیشینه را با آثار مرتبط، به آسانی فراهم سازد (فتاحی، 1376).

4. کاربر در فهرست مبتنی بر الگوی ملزومات کارکردی، می‌تواند با انجام یک جستجوی ساده در هر یک از سطوح، تمامی مدارک موجود در آن سطح را بازیابی کند. چنین ساختاری به بهترین وجه، تأمین‌کنندة کارکرد راهبری[38] فهرست کتابخانه است. این کارکرد به راهنمایی کاربر به موضوعات مرتبط با موضوع مورد جستجو پرداخته و در نهایت به بازیابی آثاری با موضوعات نزدیک به موضوع مورد نظر کاربر منجر می­شود. چنین کارکردی، به تنظیم پیشینه­های بازیابی شده بر اساس موضوع به گونه­ای متفاوت کمک می‌کند (عرفان­منش، 1386).

5. الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی جهت توصیف مدرک موجود در دست فهرست‌نویس و مدرک مادر، از راهبردی موازی بهره می­گیرد. در این الگو، به دلیل وجود ساختار چند سطحی و سلسله مراتبی، ارتباط نزدیک و تنگاتنگی میان اثر موجود در دست فهرست­نویس و اثر اولیه برقرار شده و اثر موجود، به عنوان یکی از تجلیها، نمودها یا نسخه‌های اثر مادر، در زیر آن قرار می‌گیرد. در این حالت، کاربر اگر جستجوی خود را از طریق مدرک موجود انجام دهد، این مدرک در کنار سایر مدارک مشابه و در سطحی که قرار دارد ـ تجلی، نمود یا نسخه ـ همگی در زیر اثر مادر و در قالب یک ابر پیشینه بازیابی می­شوند و کاربر قادر خواهد بود علاوه بر پیشینة کتابشناختی مدرک مورد نظر، به پیشینه­های کتابشناختی مدارک وابسته، همچنین اثر اصلی نیز دسترسی داشته و قادر به مشاهده روابط ترسیم شده میان مدارک مختلف باشد. در این حالت، اگر کاربر جستجوی خود را از طریق اثر اولیه انجام دهد، تمام آثار وابسته به آن در قالب تجلیها، نمودها و نسخه­های مختلف در زیر آن به نمایش در آمده و کاربر قادر خواهد بود اطلاعات کتابشناختی همچنین روابط کتابشناختی میان مدارک مشابه را به نحو بهتری مشاهده و درک نماید (عرفان­منش، 1386). در همین راستا، فتاحی (1376) بیان می­کند که با توصیف موازی اثر اولیه و اثر مادر و تهیة یک ابر پیشینه برای هر اثر، فهرستها روابط میان آثار وابسته را بهتر و مؤثرتر نشان داده، جستجوی آثار را به صورت سلسله مراتبی، مؤثرتر و بدون ریزش کاذب، انجام می‌دهند. فرض وی بر این است که در آیندة نزدیک، همه فهرستهای کتابخانه­ای از فناوری فرامتنی استفاده خواهند کرد و این توانایی را خواهند داشت که روابط میان آثار وابسته را بهتر پیاده کرده و نمایش دهند و در نتیجه دسترسی به آثار را به صورت مؤثرتری تأمین کنند.

6. در الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، کارکردهای هر یک از عناصر داده‌ای موجود در پیشینه کتابشناختی، به طور دقیق تدوین شده­است که این عامل باعث غنی شدن پیشینه­ها از نظر تعداد عناصر اطلاعاتی موجود در آن شده و در نهایت تحقق کارکردهای گوناگون فهرست را سهولت می­بخشد (عرفان­منش و بصیریان جهرمی، 1387).

7. در الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، برخلاف قواعد فهرست­نویسی آنگلوامریکن که فهرست­نویسی تنها در سطوح مادی مدرک یعنی نمود و نسخه انجام شده و امکان فهرست­نویسی مدرک در سطوح غیرمادی و انتزاعی آن یعنی اثر و تجلی وجود ندارد، فهرست­نویسی مدارک در سطوح غیرمادی مدرک یعنی اثر و تجلی انجام می­گیرد و سپس تا سطوح مادی مدرک ادامه می­یابد. به عبارت دیگر،       فهرست­نویسی مدارک از طریق الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی، از این قابلیت برخوردار است که موجودی مجموعه را علاوه بر سطوح مادی، در سطوح غیرمادی یعنی اثر و تجلی نیز نمایش دهد. در نتیجه، جستجو در الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، نتایج را در سطحی بالاتر و کامل‌تر در اختیار کاربران قرار می‌دهد و کاربر از طریق انجام یک جستجوی ساده در سطح اثر، تمامی مدارک وابسته به آن را در قالب تجلیها، نمودها و نسخه­ها به صورت منظم و دسته‌بندی شده مشاهده خواهد کرد (عرفان­منش، 1386).  

موارد عملی فهرست­نویسی نسخه­های خطی و قدیمی با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی

در موارد محدودی که از این الگو برای فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی و قدیمی استفاده شده، شاهد گزارش نتایج جالبی هستیم. «اونیل»[39] (2003) در تحقیقی با عنوان «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی: اجرای الگوی رابطه- موجودیت برای همفری کلینکر»، پس از معرفی الگو، آن را برای اثرخاصی با عنوان The Expedition of Humphry Clinker نوشته «توبیاس»[40] اجرا می­کند. این اثر که برای اولین بار در سال 1771 منتشر شده و یکی از معروف­ترین رمانهای انگلیسی قرن هجدهم به شمار می‌رود، در فهرست مشترک پیوسته او. سی. ال. سی[41] یا فهرست جهانی،[42]دارای 179 پیشینة کتابشناختی بود. «اونیل» هدفهای تحقیق خود را بررسی مزایای تهیة یک الگوی رابطه ـ موجودیت برای اثر، برقراری روابط مفیدتر میان پیشینه­های کتابشناختی متعلق به یک اثر واحد و تهیه مجموعه‌ای از داده­ها برای سنجش الگوریتمهای اف. آر. بی. آر کردن، بیان نمود. وی در نتایج تحقیق خود بیان می­کند که این الگو می­تواند در سازماندهی پیشینه­های کتابشناختی مربوط به آثار بزرگ - که دارای تجلیها، نمودها و نسخه‌­ای فراوانی هستند- بسیار بهتر از قواعد فهرست­نویسی آنگلو امریکن عمل کند، ولی استفاده از آن در مجموعه‌های کوچک یا برای آثار کوچک، چنین نتیجه‌ای را در پی نخواهد داشت.

«چن»[43] و «چن»[44] (2004) در یک بررسی موردی، الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی را در موزه کاخ ملی[45] تایپه برای مجموعه‌ای از ده هزار نقاشی و دست نوشته قدیمی چینی، اجرا کردند. یافته­های این پژوهش نشان داد این الگو به عنوان ابزاری مفهومی برای بیان عناصر ابرداده­ای و روابط میان آنها، بسیار مفید است. همچنین، استفاده از آن می­تواند رضایت مراجعه کنندگان را در حد بیشتری تأمین نماید.

«آلبرتسن»[46] و «نویس»[47] (2005) بیان می­کنند کتابخانه ملی کشور نروژ، پس از بررسی مقدماتی و آزمایشی الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی، طرحی با عنوان «پارادایما»[48] را در دست انجام دارد که طی آن مجموعه اسناد آرشیوی دیجیتالی خود را بر اساس این الگو، سازماندهی کند. به عقیده این دو نفر، بررسیهای مقدماتی بر روی فهرست­نویسی مدارک بر اساس این الگوی مفهومی، نتایج مثبت داشته ­است.

«چامنونگسری[49] و دیگران» (2006) در پژوهشی، به فهرست­نویسی نسخه­های خطی نوشته شده بر روی برگ نخل در کتابخانه ملی تایلند با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی پرداختند. به عقیدة آنها، فهرست­نویسی این مدارک از طریق الگوی ملزومات کارکردی، باعث توصیف بهتر مدارک و دسترسی راحت‌تر کاربران به منابع مورد نیاز می­گردد. 

به طور کلی، می­توان بیان نمود که تاکنون استفاده از الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی محدود به مجموعه­های خاص بوده و به صورت فراگیر در نیامده­است. می­توان دلایلی مانند نبود اجماع بین­المللی در استفاده از این الگو، آشنا نبودن جوامع کتابدارای و کتابداران شاغل در کتابخانه­های مختلف با آن و هزینه­های مالی مورد نیاز برای فهرست­نویسی مجدد مدارک موجود با استفاده از این الگو را از دلایل این امر بیان­کرد. به نظر می‌رسد الگوی ملزومات کارکردی ایفلا برای استفادة فراگیر، به اجماع بین‌المللی و همکاری کتابخانه‌های ملی و انجمنهای کتابداری و اطلاع‌رسانی کشورهای مختلف دنیا نیازمند است. اما در مواردی که تاکنون به صورت موردی از این الگو جهت فهرست­نویسی منابع و مدارک کتابخانه­ای و آرشیوی استفاده شده، شاهد نتایج مثبتی می‌باشیم که این امر ما را به آینده الگوی ملزومات کارکردی و استفاده از آن جهت رفع برخی از مشکلات فهرستهای کنونی، امیدوار می­سازد (عرفان­منش، 1386). به باور «فتاحی» (1386) استفاده از مدل تکامل یافته ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی، رویکردی مناسب و امیدوارانه در ایجاد ارتباط و انسجام در جهان کتابشناختی است. این امر با توجه به افزایش منابع تولید شده و نیز امکان کاربرد فناوری پیوندهای فرامتنی در پایگاه­های اطلاعاتی، قابل توجیه است. در این میان، آنچه اهمیت دارد، کسب اطمینان از قابلیتهای این الگو بر اساس آزمون آن در پایگاه­های واقعی و پرکاربرد است. با پیاده‌سازی این الگو، می­توان بخش قابل توجهی از چالشهای سازماندهی را برطرف ساخت، زیرا این الگو چارچوب طراحی پیشینة کتابشناختی را با توجه به کارکرد هر عنصر اطلاعاتی، مشخص می­کند.

نتیجه­گیری

الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی، از قابلیتها و ویژگیهای منحصر به فردی در تنظیم پیشینه­های کتابشناختی مدارک گوناگون از جمله نسخه‌های خطی در فهرستها و پایگاه­های اطلاعاتی برخوردار است. مهم­ترین  ویژگیهای این الگو عبارتند از: رویکرد کاربر مدارانه، قدرت راهبری بالای کاربر هنگام جستجو در فهرست، استفاده از ساختار غیر مسطح و سلسله مراتبی در توصیف و نمایش پیشینه­های کتابشناختی، گردآوری و نمایش منظم و معنادار آثار وابسته به یک اثر اصلی و تعیین دقیق کارکردهای هر یک از عناصر داده­ای موجود در پیشینه­های کتابشناختی (عرفان­منش، 1386). به نظر می­رسد در صورت ایجاد اجماعی جهانی در استفاده از این الگو و برطرف نمودن ایرادهای مشاهده شده در آن، می­توان از بسیاری از ویژگیهای این الگو در برطرف کردن مشکلات فهرستهای کنونی، تأمین هرچه بهتر هدفها و کارکردهای مورد نظر از فهرست کتابخانه و تأمین نیازهای کاربران فهرست، بهره گرفت.