طبقه‌بندی جلدهای روغنی تبریز عصر قاجار از حیث طرح و نقش به کار رفته با تأکید بر آثار موجود در موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر

مقدمه 

آذربایجان شرقی و بویژه تبریز، یکی از مناطق هنرخیز است که جلدهای ارزشمندی را از دوره‌های مختلف تاریخی در خود حفظ کرده و امکان بهره‌مندی علاقه‌مندان را از این یادگارهای ماندگار و نفیس، فراهم آورده است. غالب جلدهای موجود در تبریــز، به دوران قاجار مربوط است، اگرچه آثار زمانهای قبل از آن نیز در حد اندک مشاهده می‌شود. جلدهای روغنی ـ با شش گونة متنوع از نظر نقشها و نگارهای مورد استفاده، بیشترین تعداد جلدهای موجود در تبریز، از حیث تعــداد شاخص موجـــود در گنجینه‌ها را شامل می‌شود.

مقاله حاضر حاصل پژوهشهای میدانی نویسنده در تبریز است که با مطالعه، بررسی و مشاهدة جلدهای شاخص قاجاری از نزدیک و تطبیق آنها با نمونه‌های موجود در موزه‌های دیگر ایران، فن‌شناسی و شاخصهای این گنجینه‌های نایاب از حیث نقشها و طرحهای به کار رفته، از منظر مطالعات تطبیقی کنکاش شده‌اند.

روش تحقیق

در این مقاله، به منظور دستیابی به نتایجی شایسته، از روش پژوهش توصیفی استفاده گردیده است. در این راستا، از منابع قدیم و جدید و اسناد تاریخی که به گونه‌ای در باب فن‌شناسی و تاریخ هنر جلدسازی تمدن ایرانی مطالعاتی صورت گرفته، بهره‌گیری شده است.

همچنین، نقد و بررسی جلدهای شاخص قاجاری موجود در مجموعه‌‌های تبریز ـ بویژه موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر ـ و تطبیق آنها با نمونه‌های دیگر نقاط ایران، طبقه‌بندی و تحلیل جلدهای نفیس به جای مانده از دوره‌های تاریخی و بررسی ویژگیهای خاص آنها، از جمله دیگر اقدامهایی است که در این روش مدنظر بوده است.

بخش غالبی از روش و ابزار گردآوری اطلاعات مورد استفاده در این پژوهش، میدانی است. در این راستا، از شیوه‌هایی چون مشاهدة آثار شاخص تجلید از نزدیک در موزه‌ها و گنجینه‌های تبریز، ثبت و ضبط یافته‌ها با استفاده از ابزارها و تجهیزات گوناگون و سفر به سایتهای مطالعاتی هدف، استفاده شده است.

پیشینة تحقیق

بررسی و جستجو در پایگاه‌های علمی و کتابخانه‌ها و مراکز اسناد معتبر، نشان می‌دهد مطالعات کلی و یا موردی توسط دکتر ایرج افشار در کتاب «صحافی سنتی» (1357هـ .ش.)، استاد نجیب مایل هروی در مجموعة «کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی» (1372 هـ .ش.)، محمد تقی احسانی در کتاب «جلدها و قلمدان‌های ایرانی» (1368 هـ .ش)، استاد غلامرضا مایل هروی در کتاب «لغات و اصطلاحات فن کتاب‌سازی» (1353 هـ .ش.)، استادان محمدمهدی هراتی و مهدی عتیقی‌مقدم در کتاب «بوم سنتی در هنرهای ایرانی» (1382 هـ .ش.) به عمل آمده است. همچنین، چند مقالة خاص و توصیفی در این باب نظیر پنج مقالة نویسنده در موضوع فن‌شناسی علمی و تاریخی ساخت جلدها، مواد و مصالح مورد استفاده و شیوه‌های حفاظت آنها در مجله‌های علمی هنرنامه، گنجینه اسناد، مرمت و پژوهش، نگره، مطالعات هنر اسلامی و ... (طی سالهای 1379 تا 1388) منتشر شده، ولی به طور اختصاصی در موضوع مورد نظر، مطالعات قابل توجهی صورت نگرفته است.

گذری بر جایگاه و تحولات تجلید در عصر قاجار

با تأسیس سلسلة قاجاریه در قرن سیزدهم ه‍ .ق. به دست آغا محمد خان قاجار (1200 ه‍ .ق.)، انتقال پایتخت از اصفهان و شیراز به تهران و ایجاد منازعات مختلف و مستمر بر سر استقرار حکومت وی در اقصی نقاط ایران، امور مربوط به کارهای ذوقی و هنری ایرانیان دچار وقفه و رکود گردید. ولی در زمان حکومت جانشین او فتحعلی شاه قاجار (1250ـ1212 ه‍ .ق.) ـ که تا اندازه‌ای ثبات و آرامش به ایران بازگشت ـ دنبالة کار نهضت هنر ایرانیان در اثر ابراز علاقة خود فتحعلی شاه آغاز گردید. (حقیقت، 1369، 579)

فتحعلی‌شاه قاجار، به سرودن شعر علاقه‌مند بود و به فن شریف کتابت و تصویرگری توجه خاصی داشت. چنان که خط نسخ ـ که بیشتر مورد علاقة این پادشاه بود ـ در عصر وی به بالاترین درجة‌ استحکام و تکامل رسید  و هنرمندان چیره دست در آن عهد تربیت یافتند و با تفاخر در عرصة هنرنمایی، به رقابت پرداختند. در همین زمان،  مصوّران ماهر و چهره‌پردازان چیره دست پا به عرصة وجود نهادند و بازار هنر تصویرگری و تذهیب بر کتاب، جلد، قلمدان و تابلوهای نقاشی و ... را به سبک خاص و شیوة ویژه ـ که به دورة قاجار اختصاص دارد ـ پیوسته گرم داشتند و رونق این فن را ـ که از روزگار این پادشاه آغاز و تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه ادامه می‌یابد ـ گسترش دادند.

پس از مرگ فتحعلی شاه، در زمان پسرش محمد شاه (1264-1250 ه‍ .ق.) دنبالة کار نهضت هنری به کندی گرایید، ولی در زمان سلطنت ناصرالدین شاه (1313-1264 ه‍ .ق.) بار دیگر به اوج خود رسید و گرایشهای هنری درخشش یافت.

در مکتب قاجار، تنوع و نوآوری، بنا بر مقتضیات عصر ـ‌ که از آن جمله رفت و آمد با دنیای غرب است ـ به نحو چشمگیری پدیدار شد و سبکهای گوناگون با سلیقه‌های جوراجور، از سوی استادان نامی به تجلیگاه هنر عرضه گشت. این تنوع و تجدد، هم در شیوة کار و هم در طرح موضوع به ظهور رسید و به حدی گسترش یافت که در برخی شاخه‌های هنری از جمله کتابت بر نسخه‌ها، تذهیب و تشعیر و صحافی و تجلید، تأثیر وی‍ژه‌ای برجای گذاشت. با این پیشرفت، نفاست نسخه‌های خطی در کتابت، آرایشهای بدیع بر اوراق کتاب و جلدسازی آن ـ بویژه تجلید روغنی ـ به درجه‌ای از رشد رسید که دوران قبل، آن را تجربه نکرده بود.

در این زمان، هر دو نوع مقوّا یعنی مقوّای کاغذ چسبانده و مقوای خمیری، کاربرد وسیعی در تجلید داشت و به عنوان ساختار داخلی و استحکامی جلد، لبه برگردان (سرطبل) و محفظة آن، در اندازه‌های مختلف استفاده می‌گردید. تزئینات طلاکاری، بیش از پیش رایج گردید. علاوه بر کاربرد جلدهای ضربی، سوخت و معرق، جلدهای روغنی رواج فراوانی یافت و به حد کمال خود رسید.

آرایه‌هایی که بر روی جلدهای روغنی قاجاری صورت می‌گرفت، عبارت بود از: شکلهای پرندگان و حیوانات، منظرة طبیعی و بوستان، لچک و ترنج، صحنه‌های شکار و جنگ، تصاویر پادشاهان و امیران، ادیبان و عالمان، زنان و مردان فرنگی و صورت نگاری، طلا کاری، نقره کاری، گل و بته، گل و مرغ، گل و برگ، اسلیمی و ختایی، خوشه انگوری، زمینه‌های مرغش و زرک و نیز کتیبه‌هایی به قلمهای ثلث، نسخ و نستعلیق و بندرت تلفیق با رقاع و ریحان.

در طول تاریخ تجلید ایران، جلدی که بیشتر از همه آمادگی دریافت طرح و هنر هنرمندان را داشته، جلد معروف به رنگ و روغن یا روغنی بوده است. در این جلدها، نقاش به شیوه‌های بدیع هنرنمایی کرده و علاوه بر نقشهایی که بر جلدهای ضربی و سوخت دیده می‌شود، اغلب، نقاش به تناسب امکان، به طراحی پرداخته است و جلدهای گل و بته، گل و برگ و گل و مرغ یا تصاویر هندسی یا حیوانات در میان اثر هنری نقاشان ایرانی، فراوان دیده می‌شود.

در این دوره، آقا ابوطالب مدرس[1] نوعی ابری مذهّب برای روی جلد و قلمدان و جعبه ابداع کرد که پیش از آن سابقه نداشت. در این نوع ابری، اطراف نقشهای آن با طلا به طرز خاصی تحریر می‌شد. (سهیلی خوانساری، 1352، 50)

جلدهای یک لایه پارچه‌ای یا میشن نازک که از ابتکارهای اواخر عهد صفویه بود، در دوران قاجاریه توسعه پیدا کرد. در این دوره، علاوه بر استفاده از پارچه‌های قلمکار، گلدار، زری و ترمه؛ صحافان و جلدسازان در تهیة جلدهای یک لایی، از مخملهای رنگارنگ و کاغذهای گلدار نیز بهره می‌بردند. (همان، 42)

در عصر قاجار، علاوه بر تهران، در شهرهای اصفهان، مشهد و شیراز و تبریز، صحافان و مجلدانی به هنرنمایی می‌پرداختند.

پس از مشروطه، به سبب رواج روز افزون چاپ و علل دیگر، اغلب هنرهای کتابی متروک گردید. خط رو به سستی نهاد، تذهیب را تباهی فراگرفت و شیرازه تجلید گسسته شد. استادان بازمانده از عهد قاجاریه پریشان حال زیستند و هنر خود را انتقال دادند و درگذشتند.

فن‌شناسی و مطالعة شاخصهای جلدهای روغنی عصر قاجار تبریز

در این نوع جلدها نقاش به شیوه‌های بدیع هنرنمایی کرده و علاوه بر نقشهای مورد استفاده در دیگر جلدها، اغلب به تناسب امکان، به طراحی و نقاشی پرداخته است. اگرچه مقدمات این هنر در دوران تیموریان بنا نهاده شده، در دوران صفویان به کمال رسیده و حتی کیفیت فن ساخت آن از دیگر جلدها نیز پیشی گرفته و در دوره‌های بعد، همچون قاجار، جایگزین جلدهای دیگر شده است.

جلدهای روغنی قاجاری در تبریز از حیث نقش و طرحهای به کار رفته، به شش دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:

1. جلدهای روغنی با نقش گل و برگ

این نوع جلدها که با قلمگیریهای ظریف و رنگهای شاد و دل انگیز، بوستانی خیالی و زیبا از گلها و برگهای گوناگون را در میان جلد تداعی می‌کنند، اغلب دارای یک یا چند حاشیة باریک یا پهن می‌باشند که بسته به نوع و نقشهای حاشیه، به انواع زیر تقسیم می‌شوند.

1ـ1. جلدهای روغنی با نقش گل و برگ و حاشیة گل و برگ

در تبریز نمونه‌های متعددی از این نوع جلدها مشاهده می‌شود که جذاب‌ترین آنها، جلد کتاب زادالمعاد اثر تألیفی ملامحمد باقر مجلسی (معروف به فاضل مجلسی) است که در سال 1245ه‍ .ق. (دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار) توسط محمد حسین تبریزی و به سفارش بهمن میرزا (فرزند فتحعلی شاه) به  خط نسخ کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی ممتاز با نقش گل و برگ در مرکز و حاشیه‌ای مجزا با نقش دیگر از گل و برگ در قسمتهای زبرین و زیرین است. (تصویر1)

داخل جلد نیز با نقاشی روغنی با نقش تک گیاهی بر زمینة سرخ و گلهایی مطلا تزیین شده و بر روی قسمت بالای داخل جلد زبرین و زیرین ـ به صورت هر دفته یک بیت ـ نام سازندة جلد همراه با مؤلف کتاب و حاکم زمان کتابت (که نسخه به سفارش او ساخته شده) در قالب دو بیت شعر زیر نوشته شده است: (تصویر2)

تصویر 1. جلد کتاب زاد المعاد، روغنی و نقش گل و برگ و حاشیة گل و برگ، 5/23×5/14 سانتی‌متر، کار استاد محمــدعلــی، کتابت شده به خط نسخ توسط محمد حسین تبریزی، 1245ه‍.ق.، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب الامر تبریز

      الف                                                                 ب

تصویر2. داخل کتاب زادالمعاد (کار استاد محمد علی) که  نام سازندة جلد به همراه مؤلف و حاکم زمان کتابت در قالب دو بیت شعر ـ به صورت هر بیت در یک لت ـ در آن درج شده است، 1245 ه‍ .ق.

2ـ1. جلدهای روغنی با نقش گل و برگ و حاشیة گل و بته

جلدی که در این گروه از جلدهای تبریز، بیش از همه دیدگان را می‌نوازد، جلد کتاب قرآنی است که در سال 1272ه‍ .ق. توسط محمد کاظم ابن محمد حسین الکاتب الگلپایگانی به خط نسخ با سرسوره‌های ثلث و دو صفحه اول مذهّب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا، کتابت شده است. این کتاب با فن روغنی ممتاز با نقش گل و برگ و لچکی‌های منقوش به تذهیب مطلا بر زمینة سرخ در مرکز و سه حاشیة مجزا که دو حاشیة آن باریک با نقش سادة مکرر و حاشیة اصلی دارای نقش گل و بتة ظریف است، در قسمت زبرین و زیرین لت‌ها جلد، مزین شده است. (تصویر 3)

بر لت‌های داخل جلد مذکور نیز با فن روغنی ممتاز با نقش ترنج در مرکز و سرترنجهای کوچک با نقش گل و برگ و دو سرترنج دیگر به رنگ سیاه که همة این نقشها بر زمینة ذره‌گرایی اسلیمی و ختایی بر بستر رنگ سرخ اجرا شده، تزیین گردیده است.

تصویر3. جلد کتاب قرآن، روغنی و نقش گل و برگ و حاشیة گل و بته، 19×31 سانتی‌متر، کتابت شده به خط نسخ با سرسوره‌های ثلث توسط محمد کاظم ابن محمد حسن الکاتب الگلپایگانی، 1272ه‍ .ق.، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

3ـ1. جلدهای روغنی با نقش گل و برگ و حاشیة مذهّب

نمونه‌ای از این نوع جلدها، کتاب قرآنی است که به خط نسخ و احتمالاً در اوایل قاجار کتاب شده است. این کتاب دارای جلد روغنی با نقش گل و برگ و حاشیة مذهّب با قلم‌گیری و ذره‌گرایی ظریف و ترکیب رنگی دلنشین است. (تصویر4)

لت‌های داخل جلد مذکور نیز با فن روغنی با نقش تک گیاهی بر زمینة سادة قهوه‌ای، آراسته شده است.

تصویر4. جلد کتاب قرآن، روغنی و نقش گل و برگ و حاشیة مذهّب، 5/15×10 سانتی‌متر، کتابت‌ شده به خط نسخ، احتمالاً قاجاری، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

4ـ1. جلدهای روغنی با نقش گل و برگ و حاشیة کتیبه‌دار

شاخص‌ترین جلد از این دست، جلد کتاب قرآنی است که در سال 1225      ه‍ .ق. توسط محمد علی بروجردی به خط نسخ با دو صفحه اول مذهب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا و قرمز، کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی ممتاز با نقش گل و برگ در میان و سه حاشیه در اطراف که حاشیة وسط، کتیبه‌ای از آیات قرآن کریم به خط ثلث و رنگ سفید بر زمینة سبز و دو حاشیة طرفین با نقش سادة مکرر با قلم‌گیری طلاست و همة نقش هم در قسمت زبرین و هم زیرین جلد اجرا شده است. (تصویر 5)

لت‌های داخل جلد نیز با فن روغنی با نقش گل و برگ و خوشه‌های انگور و قلم‌گیری طلا بر زمینة قرمز و حاشیه‌ای با نقش سادة مکرر به رنگ سفید و قرمز بر زمینة سیاه، تزیین شده است.

تصویر 5. جلد کتاب قرآن، روغنی و نقش گل و برگ و حاشیة کتیبه‌دار به خط ثلث، 5/13×5/21 سانتی‌متر، کتابت شده به خـط نسخ توسط محمــــد علی بروجردی، 1225ه‍ .ق.، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

5ـ1. جلدهای روغنی با نقش گل و برگ و حاشیة ساده

تعداد قابل توجهی از جلدهای موجود در تبریز، در این گروه قرار می‌گیرند، اما نمونة جالبی که می‌توان بدان اشاره کرد، جلد کتاب «زادالمعاد» است که در سال 1207ه‍ .ق. توسط محمدباقر بن محمد تقی به خط نسخ با دو صفحه نخست مذهب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا کتابت شده است. کتاب مذکور مزین به جلد روغنی با نقش گل و برگ بر زمینة قرمز و حاشیه‌ای با نقش سادة مکرر و زرپوش ـ بر دو دفته زبرین و زیرین ـ است. (تصویر 6)

لت‌های داخل جلد نیز با فن روغنی با نقش تک گیاهی در میان با گلهای زیبا و پرکار بر زمینة سیاه با حاشیة نقش ساده مکرر زرپوش، آراسته گردیده است.

تصویر6. جلد کتاب زادالمعاد، با فن روغنی و نقش گــل و برگ و حاشیة ساده، 5/13×21 سانتی‌متر، کتابت شده به خط نسخ توسط محمد باقر بن محمد تقی، 1207 ه‍ .ق.، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

2ـ1. جلدهای روغنی با نقش گل و مرغ

در این نوع جلدها نقشهای متنوعی از گلهای باغ خیال و انواع مرغ و پرندگان زیبا با قلم‌گیریهای بسیار ظریف و رنگهای شعف‌آور، مرغزاری در دل بهشت نگاره‌های ایرانی، به نمایش گذاشته می‌شود. جلدهای مذکور معمولاً دارای یک یا چند حاشیة باریک یا پهن می‌باشند که بسته به نوع و نقشهای حاشیه، به انواع حاشیة گل و مرغ، مذهّب و ساده، قابل طبقه‌بندی‌اند:

2ـ2. جلدهای روغنی با نقش گل و مرغ و حاشیة گل و مرغ

نمونة جالبی از این گونه، جلد کتاب زادالمعاد است که در سال 1215ه‍ .ق. توسط حاج میرزا محمد همدانی به خط نسخ ـ به صورتی که صفحة اول مذهّب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلا می‌باشد ـ کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی ممتاز قاب‌بندی شده با طلاست، به گونه‌ای که قاب مرکزی با نقش گل و مرغ، همراه با لچک منقوش به تذهیب مطلای ظریف تزیین شده و حاشیه‌ای در قالب قابهای هندسی کوچک متنوع منقوش به گل و مرغ ـ که البته تصویر داخل هر قاب با قابهای دیگر متفاوت می‌باشد ـ اطراف جلد زبری و زیرین را آراسته است. (تصویر 7)

داخل هر دولت جلد نیز با فن روغنی با نقش اسلیمی و ختایی و قلم‌گیر طلا و حاشیه‌ای با نقش سادة مکرر بر زمینة سیاه، مزیّن گردیده است.  

تصویر 7. جلد کتاب زادالمعاد، روغنی و نقش گــل و مـرغ و حاشیة گل و مرغ در قالب قاب‌بندی هندسی، 14×5/20 سانتـــی متر، کتابت شده به خط نسخ توسط حاج میرزا محمد همدانی، 1215  هـ .ق.، موزة قر‌آن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

2ـ3. جلدهای روغنی با نقش گل و مرغ و حاشیة مذهب

از این دست جلدها فقط یک لت جلدی از یک کتاب (که کتاب آن موجود نیست) باقی مانده است که احتمالاً به دورة قاجار مربوط است. جلد یاد شده با فن روغنی ممتاز و نقش گل و مرغ ظریف در میان و چهار لچک و حاشیه‌ای مذهّب بر زمینة قهوه‌ای، به زیبایی کار شده است. (تصویر 8)

تصویر 8. تک جلد یک کتاب (نامعلوم)، روغنی و نقش گل و مرغ و حاشیة مذهب، 5/17×5/23 سانتی متر، احتمالاً قاجاری، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

3. جلدهای روغنی با نقش اسلیمی

در این جلدها که نمونه‌های نفیسی در تبریز موجود است، گلهای اسلیمی و معمولاً در کنار ختایی و با قلم‌‌گیری ظریف طلا، حرکتهای مواجی را در میان جلد بر بستر رنگهای متنوع ایجاد می‌کند که قالب جلد را در قسمت زبرین و زیرین، فرا می‌گیرد. یکی از شاخص‌ترین و دیدنی‌ترین این دست، جلد کتاب قرآن کوچک (بازوبندی) است که در سال 1293 ه‍ .ق. توسط مسیح طالقانی به خط نسخ کتابت (غبار) نوشته شده است. دو لت رو و زیر جلد با فن روغنی ممتاز، با نقش اسلیمی و قلم‌گیری بسیار ظریف بر زمینة ذره‌گرایی با حاشیة اسلیمی و کاملاً مطلا تزئین شده و حتی روی عطف چرم قهوه‌ای جلد نیز با طلا و نقش اسلیمی، آراسته گردیده است. (تصویر 9)

داخل جلد نیز بر روی هر دو لت، بر زمینة قرمز با طلا، تک گیاهی با حاشیة ساده نقش شده است.

تصویر 9. جلد کتاب قرآن کوچک (بازوبندی)، روغنی و نقش اسلیمی، 4×5/5 سانتی‌متر، کتابت شده به خط نسخ غبار توسط مسیح طالقانی، 1293هـ .ق.، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

4. جلدهای روغنی با نقش شکارگاه

در این جلدها، اغلب به گونه‌ای صحنة شکارگاه با قلم‌گیری بسیار ظریف و چشـــم‌نواز، نقاشی می‌شود که تمام فضا را فرا می‌گیرد و گاهی ممکن است حاشیه‌ای نیز بدان بیفزایند. جلدهای بدین نقش معمولاً نادرند، ولی نمونة جذابی از این نوع که به صورت تک جلد کتابی (نامعلوم) موجود است، احتمالاً به زمان قاجار مربوط بوده و با فن روغنی ممتاز بر دو دفته رو و زیر جلد و نقش شکارگاه با دو صحنة متفاوت و حاشیه‌ای با نقش ساده مکرر بر زمینة سیاه، کار شده است. (تصویر10)

لت‌های داخل جلد نیز با فن روغنی و نقش اسلیمی و ختایی بسیار ممتاز در قالب یک تقسیم‌بندی هندسی بر زمینة زرد با حاشیة نقش سادة مکرر بر زمینة سیاه، تزئین شده است.

تصویر 10. تک جلد یک کتاب (نامعلوم)، روغنی و نقش شکارگاه، 12×5/16 سانتی‌متر، احتمالاً قاجاری، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

5. جلدهای روغنی با نقش ترنج و سرترنج منقوش به گل و برگ

جلدهای ترنجی در انواع گوناگون و با فنون مختلف در ایران فراوانند و اغلب با نقش ترنجی در مرکز، سر ترنجی در بالا و زیرترنجی در پایین آن و گاهی چهار لچک در چهار گوشة دفتة جلد ـ که این همه با قلم‌گیری ظریف و نقشهای ذره نگاری در داخل آنها همراه است ـ مشاهده می‌شود. اما در تبریز از نوع ترنج و سرترنج منقوش به گل و برگ سرطبـل‌دار یا بدون سرطبل، بیشتر دیدگان را می‌نوازند.

بهترین نمونة این نوع جلدها، تک جلد کتابی (که کتاب آن موجود نیست) است که احتمالاً به زمان قاجار مربوط می‌باشد. این جلد با فن روغنی ممتاز سرطبل‌دار، تماماً با نقش ترنج و سرترنج و لچک، هریک منقوش به گل و برگ بسیار ظریف و ذره‌نگارانه و حاشیه‌ای با گلهای ریز مکرر بر زمینة قرمز، آراسته شده است. (تصویر 11)

دفتین داخل جلد نیز با فن روغنی و نقش گلهای مختلف در قالب یک تقسیم‌بندی هندسی به صورت شطرنجی و مکرر بر زمینة قرمز و حاشیه‌ای با نقش گل و برگ ظریف زرد و قرمز بر زمینة سیاه، تزیین گردیده است.

تصویر 11. تک جلد یک کتاب (نامعلوم)، روغنی سرطبل‌دار ترنج و سرترنج منقوش به گل و برگ، 5/15×5/24 سانتی‌متر، احتمالاً قاجاری، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

6. جلدهای روغنی با زمینة ساده و حاشیة کتیبه‌دار

در مجموعة جلدهای موجود در گنجینه‌های ایران، جلدهای روغنی با زمینة ساده یا نقشهای ساده فراوانند، اما با حاشیة کتیبه‌دار بندرت یافت می‌شود. کتیبة این جلدها، اغلب به صورت مطلا و به خط ثلث نوشته می‌شوند. محتوای کتیبه‌ها به طور معمول شامل آیات قرآن، احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمة اطهار (ع) و یا عبارتهای ادبی و اشعار حماسی، عشقی و عرفانی است.

یک نمونة جالب از این دست، جلد کتاب «منتخب ادعیه» است که در سال 1245ه‍ .ق. توسط محمد باقر بن محمد تقی به سفارش محمد علی حسینی ساروی با خط نسخ و نستعلیق ـ به صورتی که صفحه اول مذهّب و مطلا و صفحات دیگر ساده با جدول مطلاّ می‌باشد ـ کتابت شده است. این کتاب دارای جلد روغنی با زمینة سادة سیاه در مرکز و حاشیه‌ای مطلاّ به خط ثلث زیبا و خوش ترکیب ـ که حدیثی از پیامبر اکرم (ص) است و هر دفته یک حدیث متفاوت از هم دارد ـ می‌باشد. (تصویر 12)

لت‌های داخل جلد نیز با فن روغنی و نقش اسلیمی و ختایی، با قلم‌گیری طلا و حاشیه‌ای با نقش سادة مکرر بر زمینة سیاه، مزیّن شده است.

تصویر 12. جلد کتاب منتخب ادعیه، روغنی با زمینة ساده و حاشیة کتیبه‌دار به خط ثلث، 5/13×5/21 سانتی‌متـر، کتابت شده به خط نسخ و نستعلیق توسط محمد باقر بن محمد تقی،      1254 هـ .ق.، موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز

نتیجه‌گیری

آذربایجان شرقی ـ بویژه تبریز ـ به سبب وجود شرایط و زمینه‌های مناسب برای ایجاد تحولات فرهنگی و هنری در طول تاریخ، بستری شایسته برای آفرینش آثار کتابت، کتاب‌آرایی و تجلید نفیس و قابل توجه در دوره‌های مختلف تاریخی و هنری بوده است. امروز شاهد شاخص‌ترین نمونه‌های آثار در موزه‌های تبریز ـ بویژه موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر ـ هستیم که هریک یادگاری ماندگار از گنجینة هنر ایران زمین است.

آنچه در این مقاله در قالب مبحث طبقه‌بندی شاخصهای جلدهای روغنی تبریز در عصر قاجار از حیث طرح و نقش با تأکید بر آثار موجود در موزة قرآن و کتابت مسجد صاحب‌الامر تبریز بررسی شده، گویای نتایج زیر است:

1.  جلدهای روغنی عصر قاجار تبریز که با شش‌گونة متنوع از نظر نقشهای مورد استفاده، بیشترین تعداد جلدهای موجود در تبریزند، از حیث نقش و طرح به شش دستة زیر قابل طبقه‌بندی می‌باشند:

الف) جلدهای روغنی با نقش گل و برگ

ب) جلدهای روغنی با نقش گل و مرغ

ج) جلدهای روغنی با نقش اسلیمی

د) جلدهای روغنی با نقش شکارگاه

ر) جلدهای روغنی با نقش ترنج و سرترنج منقوش به گل و برگ

س) جلدهای روغنی با زمینة ساده و حاشیة کتیبه‌دار

2. در مکتب قاجار تبریز، تنوع و نوآوری، بنا بر مقتضیات عصر که از آن جمله رفت و آمد با دنیای غرب است، به نحو چشمگیری پدیدار شده و سبکهای گوناگون با سلیقه‌های جوراجور، از سوی استادان نامی به تجلیگاه هنر عرضه گشته است. این تنوع و تجدد، هم در شیوة کار و هم در طرح موضوع به ظهور رسیده و به حدی گسترش یافته که در برخی شاخه‌های هنری از جمله کتابت، بر نسخه‌ها، تذهیب و تشعیر و صحافی و تجلید پیشرفت ویژه‌ای داشته است. با این رشد، نفاست نسخه‌های خطی در کتابت، آرایشهای بدیع بر اوراق کتاب و جلدسازی آن ـ بویژه تجلید روغنی ـ به درجه‌ای از رشد رسیده که دوران قبل از آن تجربه نکرده است.

3. آرایه‌هایی که بر روی جلدهای قاجاری تبریز صورت می‌گرفته، عبارت بوده از: شکلهای پرندگان و حیوانات، منظرة طبیعت و بوستان، لچک و ترنج، صحنه‌های شکار و جنگ، تصاویر درباریان و امیران، گل و بته، گل و مرغ، گل و برگ، اسلیمی و ختایی، زمینه‌های مرغش و زرک و نیز کتیبه‌هایی با قلمهای ثلث و نسخ و نستعلیق.

4. زیبایی، نفاست و تنوع جلدهای موجود در تبریز، به گونه‌ای است که قابلیتهای هنرمندان صحاف و جلدساز ایرانی را ـ بویژه در دوران قاجار ـ به شایستگی می‌نمایاند. گوناگونی فنون تجلید، ظرافت و دقت در اجرا، انتخاب یا خلق و به کارگیری نقشها و نگاره‌های اصیل و ریشه‌دار (نظیر ترنج و سرترنج، حاشیه، اسلیمی و ختایی، شکارگاه، گل و برگ، گل و مرغ و کتیبه‌هایی با خطوط ثلث ممتاز و ...)، قلم‌گیریهای هنرمندانه و اغلب استفاده از طلا در آنها، به کارگیری مواد و مصالح مرغوب و نیز استفاده از دیگر هنرهای سنتی و دستی در برخی جلدها، از جمله ویژگیهای قابل وصف جلدهای روغنی عصر قاجار تبریز است.

امید است این پژوهش مدخل مناسبی برای شناخت بیشتر این بخش از میراث فرهنگی ـ بویژه جلدهای ماندگار قاجاری سرزمین آذر آبادگان ـ به منظور نگاهبانی اندیشمندانه از آنها باشد.