نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی
2 کارشناس اداره کل پژوهش و نوآوری نهاد کتابخانههای عمومی کشور
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
تا پیش از قرن نوزدهم، داشتن سواد فقط برای طبقه نخبة قدرتمند و به طور قابل ملاحظهای برای طبقة اعیان و روحانیون، قابل دسترس بوده است. اما پس از این دوره بر اساس یک ایدئولوژی جهانی، سواد به عنوان یک مهارت عمومی، هدف اصلی آموزش و پرورش به شمار آمد (عینی، 1388). درطول تاریخ، سواد معنای متعددی به خود گرفته است. مفهوم سواد از بیسوادی مطلق، یعنی وضعتی که فرد نمیتواند بخواند و بنویسد، آغاز میشود و تا سوادهای مختلفی که امروزه تعریف میشود، گسترش مییابد. آخرین معنایی که برای سواد در نظر گرفته شده، سواد اطلاعاتی گره است. سواد اطلاعاتی قابلیتی است که فرد را در دسترسی مفید و مؤثر به اطلاعات، ارزیابی انتقادی آن و استفاده دقیق و خلاق از اطلاعات به دست آمده به منظور رفع نیاز اطلاعاتی خویش، توانمند میسازد (سراج، 1383).
سواد اطلاعاتی و جامعة اطلاعاتی
مفهوم «سواد اطلاعاتی» در سال 1974توسط «پائول زورکوفسکی[1]» طرح گردید (shih وWen، 2006). این مفهوم در مقاطع مختلفی با مفهوم جامعة اطلاعاتی گره خورده است. چنانکه «کولثاو[2]» بر این باور است که ادامة طیف معنای مفهوم سواد تا این مرحله، الزامی است که جامعه اطلاعاتی بر ما تحمیل کرده است. از نظر این نوع جامعه، فردی باسواد تلقی میشود که بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را مکانیابی و تحلیل و از آنها در جهت حلّ مشکلات روزمرة خود استفاد کند (نشاط و حری، 1383).
«کونگ[3] »(2007) مبتنی بر تعریفهای جامعه اطلاعاتی و نقش فرد در آن، سواد اطلاعاتی را فرایند ایجاد ظرفیتی میداند که به موجب آن آموزنده و به گونهای ظرفیت خود را توسعه میدهد که بتواند به صورت آزادانه و جمعی، از جامعة اطلاعاتی و جامعة جهانی بهره جوید و در آن همکاری نماید.
در تعریف دیگر، سواد اطلاعاتی شامل شناخت نیازهای اطلاعاتی خود، مهارت تشخیص، مکانیابی، سازماندهی، ارزیابی و استفاده مؤثر از اطلاعات است که فرد برای حل مسائل و مشکلاتش مورد استفاده قرار میدهد. این مهارتها پیش نیاز مشارکت مؤثر در جامعه اطلاعاتی و از جمله حقوق پایه افراد برای فراگیری مادامالعمر به شمار میرود. آموزش سواد اطلاعاتی، مهمترین راه برای انتقال مهارت لازم در استفاده از اطلاعات و توانمندسازی افراد جامعه برای زندگی در جامعة اطلاعاتی است (پریرخ، 1386).
چنان که از تعریفهای بالا بر میآید، سواد اطلاعاتی یک مهارت برای استفاده از اطلاعات است که فراگیری آن یکی از ضروریات زیستن در جامعة اطلاعاتی و به عنوان یکی از حقوق پایة شهروندان جامعة اطلاعاتی مطرح است. سواد اطلاعاتی به فرد توانایی میبخشد. چنین فردی از جستجوی دانش لذت برده و به هیجان میآید. این مهارت نه تنها افراد را برای فراگیری مادام العمر آماده میکند، بلکه موجب میشود آنها از موفقیت در تأمین نیازهای اطلاعاتی لذت ببرند. افزون بر این، ثمربخش بودن جستجویی که این افراد برای کسب اطلاعات انجام میدهند، تشویقی برای ادامة فراگیری در سراسر زندگیشان خواهد بود (پریرخ، 1386). از طرفی، دسترسی به اطلاعات با کیفیت بالا در اینترنت، پتانسیل زیادی برای موفقیت در جامعة اطلاعاتی ایجاد میکند (کونگ، 2007) و اساساً سواد اطلاعاتی پیشنیاز یادگیری مادامالعمر است (پریرخ و عباسی، 1383).
همراه با بازتعریفهای مختلفی که از مفهوم سواد اطلاعاتی صورت گرفت، کتابداران بسیاری در سراسر دنیا فراگیری و آموزش این مهم را به عنوان یک مهارت اساسی، در دستور کار خود قرار دادهاند. این موضوع از این اعتقاد ناشی میشود که سواد اطلاعاتی یکی از ضروریات زیستجهانی است که به شکل جامعة اطلاعاتی درآمده است (دویل[4]، 1994) و از پایههای اساسی یادگیری مادامالعمر به شمار میرود. از این رو، بر هر فردی که در چنین جامعهای زندگی میکند، لازم است سواد اطلاعاتی را فرا بگیرد. با توجه به این موضوع و اینکه کتابخانههای عمومی با توجه به دامنة مخاطبان خود میتوانند یکی از مهمترین عناصر تبدیل افراد جامعه به باسوادان اطلاعاتی به شمار آیند، سواد اطلاعاتی به عنوان یک بخش مهم از تواناییهای کتابداران کتابخانههای عمومی، به شمار میآید (شمنت[5]، 2002، ص 526).
پیشینة پژوهش
«تفرشی و انگورج تقوی» (1387) میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران وابسته به نهاد کتابخانههای عمومی شهر تهران را بررسی کردند. یافتههای حاصل از این پژوهش نشان داد سطح سواد اطلاعاتی کتابداران در حد متوسط بوده و در حد مطلوبی قرار ندارد. به طور کلی، عدم آشنایی کامل کتابداران با روشهای مختلف تحقیق، نبود تسلط کافی به متون انگلیسی، آشنایی نداشتن کامل آنها با ابزارهای جستجو و بازیابی منابع اطلاعاتی، نداشتن مهارتهای کافی در استفاده از رایانه، تأثیر منفی بر رشد سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران گذاشته است که از مهمترین موانع دستیابی به اطلاعات هستند.
«رضوان، کوکبی و بیگدلی» (1388) به بررسی میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی استان خوزستان به منظور شناسایی نقاط قوّت یا ضعف احتمالی آنها پرداخته و به این نتیجه رسیدند که سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی مورد بررسی، در وضعیت مناسب و مطلوبی نیست. در این پژوهش، بیشترین ناتوانی کتابداران کتابخانههای عمومی استان خوزستان مربوط به مهارتهای استفاده از منابع الکترونیکی و اینترنت معرفی شده است.
«علیزاده جدیدی و قاضیزاده» (1390) به بررسی سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی استان مازندران و تأثیر آن بر بروندادهای علمی آنان پرداخته و به این نتیجه رسیدند که رشته تحصیلی کتابداران، بر میزان سواد اطلاعاتی آنان مؤثر است. همچنین، اکثر آنها (71/85 %) هیچ اثری منتشر شدهای اعم از کتاب، مقاله و ... ندارند و 71 % حتی توانایی ارائه برونداد علمی را در خود نمیبینند.
«اسکوو[6]» (2004) در مقالهای با عنوان «سواد اطلاعاتی و نقش کتابخانههای عمومی» مینویسد: کتابخانه عمومی نوعی از انواع کتابخانهها هستند که مرتبط با سواد اطلاعاتی و آموزش مادامالعمر میباشند. این نوع از کتابخانهها نه تنها در فراهم کردن پاسخهای آماده و دسترسی به منابع، بلکه در زمینة آموزش افراد نیز نقش مهمی را ایفا میکنند که شامل فرایند تولید دانش برای مخاطبان خود در همکاری با سایر ذینفعان است.
«جولین و برو[7]» (2005) در مقالة خود به بررسی ملی آموزش سواداطلاعاتی در کتابخانههای عمومی شهری و روستایی درکانادا و نگرش کتابداران عمومی نسبت به این خدمات پرداختند. این پژوهشگران در مقالة خود مینویسند: «این مقاله مرحلة اول بررسی نقش بالقوه و بالفعل کتابخانههای عمومی کانادا در توسعة مهارتهای عمومی سواد اطلاعاتی است». با وجود نیاز مبرم به توسعة چنین مهارتهایی و انتظارهایی که از کتابخانه عمومی در ایفای این نقش میرود، تجربیات واقعی کتابداران عمومی و مراجعهکنندگان به این کتابخانه ممکن است تأثیری بیش از انتظار داشته باشد. بررسی نقش کتابخانههای عمومی به عنوان یک مؤسسه غیرانتفاعی و ذینفع اصلی، سیاست اطلاعرسانی دولت فدرال را پیش میبرد.
«ایو، گروت و اشمیت[8]» (2007) به بررسی، گسترش و بهبود روشهایی پرداختند که بر روند آموزش و یادگیری مراجعهکنندگان بزرگسال به کتابخانههای عمومی مؤثر بود. نتایج این پژوهش نشان داد کتابخانهها نقش چشمگیری در آموزش سواداطلاعاتی و مهارتهای آن به بزرگسالان دارند. موارد بالا نشان میدهند سواد اطلاعاتی برای کتابداران کتابخانههای عمومی ضروری تشخیص داده شده است و تصور میشود این نوع مهارتها باید بر عملکرد کتابداران کتابخانههای عمومی درخدمتدهی به مراجعان، تأثیر مثبت داشته باشد.
بیان مسئله
با توجه به تأکیدی که بر اهمیت سواد اطلاعاتی چه برای کتابداران و چه برای افراد جامعه وجود دارد، این پرسش مطرح است که سواد اطلاعاتی چه نقشی میتواند بر عملکرد کتابخانهها و زندگی یک فرد داشته باشد؟
با نگاهی به سند چشمانداز 1404 نهاد کتابخانههای عمومی، مشخص میشود این نهاد مفهوم سواد اطلاعاتی را با گنجاندن یادگیری مادامالعمر به عنوان یکی از ارکان سند، پذیرفته است (1388). از طرف دیگر، در همان سند عنوان کرده است که این نهاد و کتابخانههای آن در صدد قرار گرفتن در بین 15 کشور جهان در زمینة کتابخانههای عمومی است و تحقق این هدف را در چهار شاخص فضا، امانت، عضویت و مجموعه، برای خود متصور شده است.
پیشتر نیز گفته شد به عنوان یک ایدة کلی و جهانی، سواداطلاعاتی یک بخش مهم از تواناییهای کتابداران کتابخانههای عمومی به شمار میآید.
با توجه به شرح بالا، پرسش مسئلهای این پژوهش، این است که ایدة جهانی سواداطلاعاتی برای کتابداران کتابخانههای عمومی، میتواند برای کتابداران کتابخانههای عمومی نهاد نیز صادق باشد؟ به بیانی دیگر، آیا کمیّت و کیفیت سواداطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی بر عملکرد آنان اثر مثبت دارد؟
روش پژوهش
در این پژوهش از روش پیمایشی در کتابخانههای عمومی شهر تهران استفاده شد. از بین دو پرسشنامة عینی و خوداظهاری برای سنجش سواد اطلاعاتی، از پرسشنامة عینی استفاده گردید، زیرا در مقایسه با پرسشنامه خود اظهاری، تنها کسی میتواند به گزارههای این پرسشنامه پاسخ دهد که این دانش را داشته باشد. بنابراین، ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه عینی سنجش سواداطلاعاتی است که با الهام از پرسشنامة استاندارد سنجش سواد اطلاعاتی دانشجویان[9]، تنظیم گردید.
پرسشنامه شامل 54 سؤال است. این پرسشنامه به گونهای طراحی شده است که برای برخی از سؤالها بیش از یک پاسخ صحیح در نظر گرفته شده است و شیوة نمرهدهی به آن بر اساس تعداد پاسخهای صحیح به هر سؤال است. برای مثال، به سؤالی که 2 پاسخ صحیح دارد، نمرة 2 داده شده است. در این پرسشنامه، برای مهارت اول 12 نمره، مهارت دوم، سوم، چهارم و پنجم به ترتیب 20، 17، 20 و 17 نمره درنظر گرفته شده است. بدین ترتیب، به کسی که به کل سؤالها پاسخ صحیح داده باشد، نمرة 86 داده میشود. پرسشنامهها در بین کتابداران 32 کتابخانة عمومی شهر تهران که به صورت تصادفی خوشهای انتخاب شده بودند، توزیع شد. از بین 100 پرسشنامه که بین کتابداران کتابخانههای عمومی وابسته به نهاد کتابخانههای عمومی کشور در شهر تهران توزیع شد، 86 مور برگشت داده شد.
آمار مربوط به شاخصهای کتابخانهای مربوط به یک سال منتهی به پژوهش(1389) گردآوری و در سه شاخص «عضویت»، «امانت» و «مراجعه» به عنوان شاخصهای عملکرد کتابخانهای در نظر گرفته شد. دو شاخص «عضویت» و «امانت» از سند چشمانداز استخراج شده بود (شاخص «فضا» و «مجموعه» نمیتواند از سواد اطلاعاتی کتابداران تأثیر پذیرد) و شاخص «مراجعه» نیز به عنوان یک شاخص مهم و اثرگذار در عملکرد کتابخانه به عنوان شاخص سوم در نظر گرفته شد.
میانگین تعداد امانت، عضویت و مراجعة افراد به هر یک از کتابخانههای مورد بررسی در طی یک سال به صورت جداگانه محاسبه گردید. در کنار این سه شاخص، میانگین نمرة سواد اطلاعاتی کتابداران هر کتابخانه به عنوان سطح سواداطلاعاتی آن کتابخانه در نظر گرفته شد و در کنار شاخصهای سهگانه قرار گرفت. در ادامه، همبستگی بین میانگین سواداطلاعاتی هر کتابخانه با شاخصهای عملکرد آن کتابخانه محاسبه گردید. در این پژوهش«امانت»، «مراجعه» و «عضویت» در کتابخانههای عمومی شهر تهران در طی یک سال (1389) بررسی شد.
برای بررسی تأثیر سواداطلاعاتی بر شاخصهای عملکرد کتابخانهای، از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است.
یافتههای پژوهش
با جمعبندی دادههای پرسشنامهها، یافتههای این پژوهش در سه بخش ارائه میشود. بخش اول مربوط به توصیف جامعة مورد مطالعه از نظر ویژگیهای جمعیتشناختی؛ بخش دوم مربوط به سطح سواداطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران و بخش سوم پاسخ به سؤال اساسی پژوهش است.
بخش اول: ویژگیهای جمعیتشناختی
86 پرسشنامه تکمیل شده مشخص کرد 4/71% از پاسخدهندگان (کتابداران کتابخانههای مورد بررسی) را زنان و 6/28% را مردان تشکیل میدهند. 1/48% از کتابداران در رشتة کتابداری و 9/51% نیز در رشتههای غیر از کتابداری تحصیل کردهاند. همچنین 8/7% از آنان دارای مدرک تحصیلی دیپلم، 5/19% کاردانی، 2/66% کارشناسی و 5/6% نیز دارای مدرک کارشناسی ارشد میباشند.
بخش دوم: سطح سواداطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی
در این بخش، سطح سواداطلاعاتی کتابداران در 5 مهارت مرتبط با سواداطلاعاتی، به شرح ذیل در جدول 1 خلاصه شده است:
- مهارت 1: تشخیص ماهیت و گسترة اطلاعات مورد نیاز
- مهارت 2: آشنایی با روشهای بازیابی اطلاعات و چگونگی دسترسی به اطلاعات
- مهارت 3: توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن
- مهارت 4: توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید
- مهارت 5: میزان آشنایی با بحث حقّ مؤلف و رعایت اصول اخلاقی در دسترسی به اطلاعات
جدول 1. آزمون t تک نمونهای مربوط به مهارتهای 5گانة سواد اطلاعاتی
مهارت |
میانگین آزمون |
T |
df |
سطح معناداری |
تفاضل میانگین |
سطح زیر منحنی |
|
حد پایین |
حد بالا |
||||||
مهارت 1 |
6 |
603/0 |
31 |
551/0 |
18/0 |
44/0- |
82/0- |
مهارت 2 |
10 |
392/10 |
31 |
000/0 |
33/3 |
68/2 |
99/3 |
مهارت 3 |
5/8 |
412/3 |
31 |
002/0 |
02/1 |
41/0 |
63/1 |
مهارت 4 |
10 |
996/3 |
31 |
000/0 |
99/1 |
97/0 |
01/3 |
مهارت 5 |
5/8 |
684/4- |
31 |
000/0 |
59/1- |
28/2- |
89/0- |
در کلیة جدولهای میانگین، نمرة کل مهارت مورد نظر در پرسشنامه تقسیم بر 2 است.
نتایج جدول 1 نشان میدهد t مشاهده شده برای ماهیت و گستره اطلاعات در سطح آلفای 5%، معنادار نیست. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون تفاوت معناداری مشاهده نمیشود. بر این اساس، میتوان گفت تشخیص ماهیت و گسترة اطلاعات مورد نیاز در بین کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران، در حد متوسط است.
برای مهارت 2، t مشاهده شده در سطح آلفای 5 % معنادار میباشد. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون، تفاوت معناداری مشاهده میشود؛ یعنی میانگین روشهای بازیابی اطلاعات و چگونگی دسترسی به اطلاعات به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است. میتوان گفت، روشهای بازیابی اطلاعات و چگونگی دسترسی به اطلاعات در بین کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.
همچنین، جدول 1 نشان میدهد t مشاهده شده برای توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن در سطح آلفای 5% معنادار است. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون تفاوت معناداری مشاهده میشود؛ یعنی میانگین توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است. میتوان گفت، توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن در بین کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.
جدول 1 پیرامون توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید، نشان میدهد t مشاهده شده در سطح آلفای 5% معنادار است. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون، تفاوت معناداری مشاهده میشود؛ یعنی میانگین توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید، به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است. میتوان گفت، توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید در بین کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.
همچنین، با توجه به اندازه میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون دربارة آشنایی کتابداران با حق مؤلف و رعایت اصول اخلاقی در دسترسی به اطلاعات، میتوان گفت این مهارت در بین کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران، از سطح متوسط پایینتر است.
با جمعبندی امتیازهای 5 مهارت سواد اطلاعاتی، وضعیت کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران مطابق جدول 2 میباشد.
جدول 2. آزمون t تک نمونهای مربوط به سواد اطلاعاتی
متغیر |
43= میانگین آزمون |
|||||
T |
df |
سطح معناداری |
تفاضل میانگین |
سطح زیر منحنی |
||
حد پایین |
حد بالا |
|||||
سواد اطلاعاتی |
034/4 |
31 |
000/0 |
02/5 |
48/2 |
56/7 |
جدول 2 نشان میدهد t مشاهده شده برای سواداطلاعاتی در سطح آلفای 5 % معنادار میباشد. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون، تفاوت معناداری مشاهده میشود؛ یعنی میانگین سواد اطلاعاتی به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است و میتوان گفت سواد اطلاعاتی در بین کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.
بخش سوم: پاسخ به سؤال اساسی پژوهش
پرسش اساسی این پژوهش این بود که «آیا سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی تأثیری بر عملکرد کتابخانههای عمومی دارد؟» بر این اساس، میانگین نمرة به دست آمده برای هر یک از شاخصهای «امانت»، «عضویت» و «میزان مراجعه» اعضا به کتابخانههای مورد بررسی در طی یک سال محاسبه گردید و در کنار میانگین نمرة سواداطلاعاتی در هر کتابخانه قرار گرفت. سپس با آزمون همبستگی پیرسون، رابطه آنها بررسی شد که خلاصه این آزمون در جدول 4 آمده است.
جدول 3. میزان امانت، عضو، مراجعه و میانگین سواد اطلاعاتی در کتابخانههای عمومی تهران
ردیف |
امانت |
عضو |
مراجعه |
سواد اطلاعاتی |
ردیف |
امانت |
عضو |
مراجعه |
سواد اطلاعاتی |
1 |
58/350 |
08/307 |
83/219 |
28 |
17 |
75/1128 |
42/524 |
42/1202 |
56 |
2 |
5/1262 |
25/3472 |
92/2828 |
5/47 |
18 |
92/6406 |
25/1362 |
9819 |
48 |
3 |
42/308 |
17/562 |
83/1525 |
40 |
19 |
08/1780 |
17/2515 |
08/3526 |
25/44 |
4 |
3805 |
33/1803 |
67/4231 |
67/56 |
20 |
67/1492 |
58/2087 |
33/2215 |
51 |
5 |
25/1084 |
58/798 |
1775 |
33/40 |
21 |
75/920 |
496 |
42/1228 |
50 |
6 |
83/683 |
83/796 |
42/593 |
5/47 |
22 |
5/3036 |
83/1661 |
92/5390 |
67/42 |
7 |
58/1342 |
25/2066 |
58/3833 |
33/47 |
23 |
92/1342 |
75/2296 |
42/5828 |
5/46 |
8 |
92/1416 |
5/1033 |
1336 |
43 |
24 |
08/1785 |
75/1963 |
83/1675 |
54 |
9 |
5/506 |
485 |
58/794 |
65 |
25 |
5/1822 |
08/1846 |
3017 |
67/53 |
10 |
25/1267 |
1411 |
58/1974 |
33/47 |
26 |
42/1546 |
08/1333 |
42/1275 |
44 |
11 |
08/1223 |
92/740 |
42/2174 |
33/47 |
27 |
62/2247 |
25/2454 |
92/18888 |
75/50 |
12 |
25/534 |
42/1088 |
67/1476 |
67/48 |
28 |
5/9169 |
9154 |
67/29916 |
17/38 |
13 |
5/2224 |
08/1124 |
08/2917 |
48 |
29 |
17/250 |
25/340 |
67/1202 |
49 |
14 |
1026 |
75/802 |
08/1663 |
5/52 |
30 |
33/6004 |
67/1742 |
25/5199 |
33/52 |
15 |
726 |
08/638 |
25/861 |
5/42 |
31 |
33/2123 |
25/2122 |
33/2549 |
5/61 |
16 |
42/615 |
25/566 |
5/837 |
52 |
32 |
33/2767 |
75/885 |
75/2883 |
25/41 |
جدول 4. نتایج آزمون همبستگی بین سواد اطلاعاتی و شاخصهای« امانت»، «عضو» و «مراجعه»
همبستگی پیرسون |
سواد اطلاعاتی |
||
ضریب همبستگی پیرسون |
سطح معناداری |
تعداد |
|
امانت |
064/0- |
727/0 |
32 |
تعداد اعضا |
136/0- |
456/0 |
32 |
مراجعه |
158/0- |
388/0 |
32 |
آزمون همبستگی در جدول فوق نشان میدهد بین سواد اطلاعاتی و شاخص «امانت» (064/0- =r) در سطح آلفای 05/0 همبستگی معناداری وجود ندارد. همچنین، بین سواد اطلاعاتی و شاخص «تعداد اعضا» (136/0- =r) در سطح آلفای 05/0 نیز رابطة معناداری وجود ندارد. در مورد شاخص «مراجعه» نیز آزمون همبستگی نشان میدهد (158/0- =r) در سطح آلفای 05/0 معنادار نیست و میتوان گفت بین میزان سواد اطلاعاتی و شاخص «مراجعه» رابطه معناداری وجود ندارد.
بحث و نتیجهگیری
همانگونه که از یافتههای ارائه شده در بخش پیش برمیآید، کتابداران کتابخانههای عمومی تهران از میزان متوسطی از سواداطلاعاتی در آموختههای خود برخوردارند که همسو با یافتههای «تفرشی و انگورج تقوی» (1387) است با وجود این، همبستگی معناداری بین این توانایی و عملکرد کتابخانه دیده نشد؛ بدین معنا که آنان که سواد اطلاعاتی بالایی داشتهاند، در ارائه خدمات، مانند کتابداران دارای سواداطلاعاتی پایین، عمل کردهاند. توجیه احتمالی این مشاهده میتواند از دل نظریه جامعه اطلاعاتی یا سیاق و هدفهای کتابخانههای عمومی نهاد برآید.
ایده جامعة فراصنعتی را (که بعدها به جامعة اطلاعاتی تعبیر شد) «دانیل بل[10]» نخستین بار در دهة 1970 مطرح نمود. او در یک تقسیمبندی سهتایی، جامعة ماقبل صنعتگرایی (معاش از طریق زمین)، جامعة صنعتگرایی (تولید ماشینی) و جامعة فراصنعتی (کار با اطلاعات) را یک توالی تاریخی برشمرد. او بعدها جامعة فراصنعتی را «جامعة اطلاعاتی» نامید که از ویژگیهای خاصی برخوردار است. جامعة اطلاعاتی، جامعهای است که اطلاعات در آن، سرمایهای اساسی است. همچنین، او کار خدماتی را مطمئناً کار اطلاعاتی میداند. از این رو، ضرورتاً با سلطة کار خدماتی بر انواع فعالیتها، تحقق جامعة اطلاعاتی حجم بیشتری از اطلاعات را به وجود میآورد (بل، 1980). بعدها این ایده به صورتهای مختلف توسط افرادی نظیر «هربرت شیلر»(1986)، «آنتونیگیدنز[11]» (1985)، «مانوئل کاستلز[12]» (1994) و... جرح و تعدیل شد. اما نقطه عطف تمام این ایدهها این بود که در جامعه اطلاعاتی، کار اطلاعاتی (بخش خدمات) بر کار صنعتی و کار کشاورزی در جامعه غلبه پیدا میکند.
با توجه به اینکه جامعة اطلاعاتی مقدمة طرح بحث سواد اطلاعاتی به شمار رفته است، میتوان سؤالی به این شکل مطرح کرد: اگر فرض کنیم ایدة جامعه اطلاعاتی در بسیاری (برخی) از نقاط دنیا به تحقق پیوسته است (که «وبستر[13]»(1380) با ارائه دلایلی در این امر تشکیک میکند)، وضعیت وقوع این ایده در ایران چگونه است؟ اگر پاسخ این باشد که ایران اکنون یک جامعه اطلاعاتی است، در چنین وضعیتی میتوان گفت که میتوانیم از لزوم تمرکز بر سواد اطلاعاتی در بخشهای مختلف جامعه (و کتابدارن به عنوان بخشی از جامعه) نیز سخن بگوییم. اما اگر پاسخ «نه» باشد، در این صورت طرح بحث سواد اطلاعاتی به عنوان پیامد جامعة اطلاعاتی، به منظور سرمایهگذاری اجتماعی بر آن، امری ممتنع به نظر میرسد.
اگر به این نتیجه برسیم که جامعة ایران، اکنون جامعهای اطلاعاتی است، باید به این سؤال نیز پاسخ دهیم که آیا برنامهریزی کلان کتابخانههای عمومی در راستای چنین وضعیتی شکل گرفته است یا نه؟ با توجه به شاخصهای ارائه شده توسط نهاد کتابخانههای عمومی در سند چشم انداز 1404، شاخص «امانت» به عنوان شاخصی از میزان استفاده از اطلاعات (تنها در قالب کتاب) است. با توجه به این امر، به نظر نمیرسد نهاد کتابخانههای عمومی باوجود گنجاندن یادگیری مادامالعمر در سند خود، به وقوع جامعه اطلاعاتی و در پی آن سواد اطلاعاتی توجهی داشته باشد، زیرا اگر چنین امری را مد نظر داشت، با توجه به ویژگیهای سواد اطلاعاتی، استفاده از منابع الکترونیک، چندرسانهایها، آموزش هر یک از مهارتهای سواد اطلاعاتی و نظایر آن به عنوان شاخص رشد در کتابخانههای عمومی مد نظر قرار میگرفت.
اما نکتهای با بُعد نظری کمتر و بُعد عملی بیشتر اینکه، احتمال این نیز میرود که کتابداران از میزان تأثیرگذاری خود در جذب مراجعهکنندگان به کتابخانه بیاطلاع هستند و یا آگاهانه و شاید به دلیل کمبود نیروی انسانی شاغل در این کتابخانهها و حجم وظایف خود، تمایلی به این کار نشان نمیدهند.
به هر روی، میتوان گفت این پژوهش نه پاسخ به یک سؤال، که طرح یک سؤال اساسی است و باید از کسانی پرسیده شود که سواد اطلاعاتی را یک ضرورت برای جامعه ایرانی و کتابداران را بخشی از جامعه ایرانی میدانند. چه نشانهها و دلایلی وجود دارد که سواد اطلاعاتی برای یک انسان ایرانی ضروری به شمار آید؟ اگرچه در طرح این پرسش از مفید بودن ایده سواد اطلاعاتی نیز غفلت نکردهایم، اما باید پذیرفت که هر مفیدی برای هر چیزی مفید نیست. اگر براین نظر باشیم که ایران نیز در مسیر تبدیل به جامعة اطلاعاتی گام برمیدارد، یافتههای این پژوهش ممکن است این اندیشه را به ذهن آورد که سطح مهارتهای سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی کمتر از آن است که تأثیر آنها بر عملکرد کتابداران و دیگران قابل مشاهده باشد.
منابع
[1]. Paul Zurkowski.
[2]. Kulthou.
[3]. Kong.
[4]. Doyle, C.
[5]. Schement, J. R.
[6]. Skov.
[7]. Julien and Breu.
[8]. Eve, Groot and Schmidt.
.[9]سیامک، مرضیه (1386). «تدوین استانداردی برای سنجش سواد اطلاعاتی دانشجویان مقطع کارشناسی و آزمون آن بر روی دانشجویان دانشگاه فردوسی». پایاننامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی، مشهد.
[12]. Castells, Manuel .
[13]. Webster.