سنجش اثر سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی بر شاخصهای عملکرد کتابخانه‎ای مورد مطالعه، کتابخانه‎های عمومی شهر تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی

2 کارشناس اداره کل پژوهش و نوآوری نهاد کتابخانه‎های عمومی کشور

چکیده

هدف: هدف از این پژوهش، بررسی سنجش اثر سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران بر شاخصهای عملکرد کتابخانهای(امانت، عضو و مراجعه) است.
روش: در این پژوهش از روش پیمایشی استفاده شده است. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه عینی سواد اطلاعاتی است. این پرسشنامهها در بین کتابداران 32 کتابخانه عمومی شهر تهران که به صورت تصادفی خوشهای انتخاب شده بودند، توزیع شد. از بین 100 پرسشنامه که بین کتابداران کتابخانههای عمومی وابسته به نهاد کتابخانههای عمومی کشور در شهر تهران توزیع گردید، 86 پرسشنامه برگشت داده شد. همچنین، آمار 3 شاخص «امانت»، «عضو» و «مراجعه» مربوط به سال 1389 کتابخانهها نیز استخراج گردید. برای تعیین اثر سواداطلاعاتی بر این شاخصها، از فرمول ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد.
یافتهها: نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان داد کتابداران شاغل در کتابخانههای عمومی شهر تهران در مهارت اول در سطح متوسط؛ در مهارتهای دوم، سوم و چهارم بالاتر از سطح متوسط و در مهارت پنجم از مهارتهای سواد اطلاعاتی در سطحی پایینتر از حد متوسط قرار دارند. در مجموع، با توجه به یافتههای پژوهش میتوان گفت سواداطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران بالاتر از سطح متوسط است. با وجود این، بین سواداطلاعاتی کتابداران با شاخصهای عملکرد مورد نظر، همبستگی مشاهده نشد.
اصالت/ارزش:  در نوشتههای چندی به میزان سواد اطلاعاتی کتابداران توجه شده است، اما به اینکه این سواد در ارائه خدمات کتابخانهای چه تأثیری داشته توجهی نشده است. این مقاله اثری است که نشان میدهد بین سواداطلاعاتی کتابداران کتابخانههای عمومی شهر تهران و شاخصهای عملکرد کتابخانهای آنها رابطة معنادار وجود ندارد. همزمان، نشان میدهد سطح مهارتهای سواداطلاعاتی جامعه مورد بررسی در برخی موارد متوسط و در برخی موارد بالاتر از متوسط است.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

تا پیش از قرن نوزدهم،‎ داشتن سواد فقط برای طبقه نخبة‎ قدرتمند و به طور قابل ملاحظه‎ای برای طبقة‎ اعیان و روحانیون، قابل دسترس بوده‎ است. اما پس از این دوره بر اساس یک ایدئولوژی جهانی، ‎سواد به عنوان یک مهارت عمومی، هدف اصلی آموزش و پرورش به شمار آمد (عینی، 1388). در‎طول تاریخ، سواد معنای متعددی به خود گرفته است. مفهوم سواد از بی‎سوادی مطلق،‎ یعنی وضعتی که فرد نمی‎تواند بخواند و بنویسد،‎ آغاز می‎شود و تا سوادهای مختلفی که امروزه تعریف می‎شود، گسترش می‎یابد. آخرین معنایی که برای سواد در نظر گرفته شده، سواد اطلاعاتی گره است. سواد اطلاعاتی قابلیتی است که فرد را در دسترسی مفید و مؤثر به اطلاعات، ارزیابی انتقادی آن و استفاده دقیق و خلاق از اطلاعات به دست آمده به منظور رفع نیاز اطلاعاتی خویش، توانمند می‎سازد (سراج، 1383).

سواد اطلاعاتی و جامعة اطلاعاتی

مفهوم «سواد اطلاعاتی» در سال 1974توسط «پائول زورکوفسکی[1]» طرح گردید (shih وWen، 2006). این مفهوم در مقاطع مختلفی با مفهوم جامعة اطلاعاتی گره خورده است. چنان‎که «کولثاو[2]» بر این باور است که ادامة طیف معنای مفهوم سواد تا این مرحله، الزامی است که جامعه اطلاعاتی بر ما تحمیل کرده است. از نظر این نوع جامعه،‎ فردی باسواد تلقی می‎شود که بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را مکان‎یابی و تحلیل و از آنها در جهت حلّ مشکلات روزمرة خود استفاد کند (نشاط و حری، 1383).

«کونگ[3] »(2007) مبتنی بر تعریفهای جامعه اطلاعاتی و نقش فرد در آن، سواد اطلاعاتی را فرایند ایجاد ظرفیتی می‎داند که به موجب آن آموزنده و به گونه‎ای ظرفیت خود را توسعه می‎دهد که بتواند به صورت آزادانه و جمعی، از جامعة اطلاعاتی و جامعة جهانی بهره‎ جوید و در آن همکاری نماید.

در تعریف دیگر، سواد اطلاعاتی شامل شناخت نیازهای اطلاعاتی خود، مهارت تشخیص، مکان‎یابی، سازماندهی، ارزیابی و استفاده مؤثر از اطلاعات است که فرد برای حل مسائل و مشکلاتش مورد استفاده قرار می‎دهد. این مهارتها پیش نیاز مشارکت مؤثر در جامعه اطلاعاتی و از جمله حقوق پایه افراد برای فراگیری مادام‎العمر به شمار می‎رود. آموزش سواد اطلاعاتی، مهم‎ترین راه برای انتقال مهارت لازم در استفاده از اطلاعات و توانمندسازی افراد جامعه برای زندگی در جامعة اطلاعاتی است (پریرخ، 1386).

چنان که از تعریفهای بالا بر می‎آید، سواد اطلاعاتی یک مهارت برای استفاده از اطلاعات است که فراگیری آن یکی از ضروریات زیستن در جامعة اطلاعاتی و به عنوان یکی از حقوق پایة شهروندان جامعة اطلاعاتی مطرح است. سواد اطلاعاتی به فرد توانایی می‎بخشد. چنین فردی از جستجوی دانش لذت برده و به هیجان می‎آید. این مهارت نه تنها افراد را برای فراگیری مادام العمر آماده می‎کند، بلکه موجب می‎شود آنها از موفقیت در تأمین نیازهای اطلاعاتی لذت ببرند. افزون بر این، ثمربخش بودن جستجویی که این افراد برای کسب اطلاعات انجام می‎دهند، تشویقی برای ادامة فراگیری در سراسر زندگی‎شان خواهد بود (پریرخ، 1386). از طرفی، دسترسی به اطلاعات با کیفیت بالا در اینترنت، پتانسیل زیادی برای موفقیت در جامعة اطلاعاتی ایجاد می‎کند (کونگ، 2007) و اساساً سواد اطلاعاتی پیش‎نیاز یادگیری مادام‎العمر است (پریرخ و عباسی، 1383).

همراه با بازتعریفهای مختلفی که از مفهوم سواد اطلاعاتی صورت گرفت، کتابداران بسیاری در سراسر دنیا فراگیری و آموزش این مهم را به عنوان یک مهارت اساسی، در دستور کار خود قرار داده‎اند. این موضوع از این اعتقاد ناشی می‎شود که سواد اطلاعاتی یکی از ضروریات زیست‎جهانی است که به شکل جامعة اطلاعاتی درآمده است (دویل[4]، 1994) و از پایه‎های اساسی یادگیری مادام‎العمر به شمار می‎رود. از این رو،  بر هر فردی که در چنین جامعه‎ای زندگی می‎کند، لازم است سواد اطلاعاتی را فرا بگیرد. با توجه به این موضوع و اینکه کتابخانه‎های عمومی با توجه به دامنة مخاطبان خود می‎توانند یکی از مهم‎ترین عناصر تبدیل افراد جامعه به  باسوادان اطلاعاتی به شمار آیند، سواد اطلاعاتی به عنوان یک بخش مهم از تواناییهای کتابداران کتابخانه‎های عمومی، به شمار می‎آید (شمنت[5]، 2002، ص 526).

پیشینة پژوهش

«تفرشی و انگورج تقوی» (1387) میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران وابسته به نهاد کتابخانه‎های عمومی شهر تهران را بررسی کردند. یافته‎های حاصل از این پژوهش نشان داد سطح سواد اطلاعاتی کتابداران در حد متوسط بوده و در حد مطلوبی قرار ندارد. به طور کلی، عدم آشنایی کامل کتابداران با روشهای مختلف تحقیق، نبود تسلط کافی به متون انگلیسی، آشنایی نداشتن کامل آنها با ابزارهای جستجو و بازیابی منابع اطلاعاتی، نداشتن مهارتهای کافی در استفاده از رایانه، تأثیر منفی بر رشد سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران گذاشته است که از مهم‎ترین موانع دستیابی به اطلاعات هستند.

«رضوان، کوکبی و بیگدلی» (1388) به بررسی میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی استان خوزستان به منظور شناسایی نقاط قوّت یا ضعف احتمالی آنها پرداخته و به این نتیجه رسیدند که سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی مورد بررسی، در وضعیت مناسب و مطلوبی نیست. در این پژوهش، بیشترین ناتوانی کتابداران کتابخانه‎های عمومی استان خوزستان مربوط به مهارتهای استفاده از منابع الکترونیکی و اینترنت معرفی شده است.

«علیزاده جدیدی و قاضی‎زاده» (1390) به بررسی سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی استان مازندران و تأثیر آن بر بروندادهای علمی آنان پرداخته و به این نتیجه رسیدند که رشته تحصیلی کتابداران، بر میزان سواد اطلاعاتی آنان مؤثر است. همچنین، اکثر آنها (71/85 %) هیچ اثری منتشر شده‎ای اعم از کتاب، مقاله و ...  ندارند و 71  % حتی توانایی ارائه برونداد علمی را در خود نمی‎بینند.

«اسکوو[6]» (2004) در مقاله‎ای با عنوان «سواد اطلاعاتی و نقش کتابخانه‎های عمومی» می‎نویسد: کتابخانه عمومی نوعی از انواع کتابخانه‎ها هستند که مرتبط با سواد اطلاعاتی و آموزش مادام‎العمر می‎باشند. این نوع از کتابخانه‎ها نه تنها در فراهم کردن پاسخهای آماده و دسترسی به منابع، بلکه در زمینة آموزش افراد نیز نقش مهمی را ایفا می‎کنند که شامل فرایند تولید دانش برای مخاطبان خود در همکاری با سایر ذی‌نفعان است.

«جولین و برو[7]» (2005) در مقالة خود به بررسی ملی آموزش سواد‎اطلاعاتی در کتابخانه‎های عمومی شهری و روستایی درکانادا و نگرش کتابداران عمومی نسبت به این خدمات پرداختند. این پژوهشگران در مقالة خود می‎نویسند: «این مقاله مرحلة اول بررسی نقش بالقوه و بالفعل کتابخانه‎های عمومی کانادا در توسعة مهارتهای عمومی سواد ‎اطلاعاتی است». با وجود نیاز مبرم به توسعة چنین مهارتهایی و انتظارهایی که از کتابخانه عمومی در ایفای این نقش می‎رود، تجربیات واقعی کتابداران عمومی و مراجعه‎کنندگان به این کتابخانه ممکن است تأثیری بیش از انتظار داشته باشد. بررسی نقش کتابخانه‎های عمومی به عنوان یک مؤسسه غیرانتفاعی و ذی‎نفع اصلی، سیاست اطلاع‎رسانی دولت فدرال را پیش می‎برد.

«ایو، گروت و اشمیت[8]» (2007) به بررسی، گسترش و بهبود روشهایی پرداختند که بر روند آموزش و یادگیری مراجعه‎کنندگان بزرگسال به کتابخانه‎های عمومی مؤثر بود. نتایج این پژوهش نشان داد کتابخانه‎ها نقش چشمگیری در آموزش سواد‎اطلاعاتی و مهارتهای آن به بزرگسالان دارند. موارد بالا نشان می‎دهند سواد اطلاعاتی برای کتابداران کتابخانه‎های عمومی ضروری تشخیص داده شده است و تصور می‎شود این نوع مهارتها باید بر عملکرد کتابداران کتابخانه‎های عمومی درخدمت‎دهی به مراجعان، تأثیر مثبت داشته باشد.

بیان مسئله

با توجه به تأکیدی که بر اهمیت سواد اطلاعاتی چه برای کتابداران و چه برای افراد جامعه وجود دارد،  این پرسش مطرح است که سواد اطلاعاتی چه نقشی می‎تواند بر عملکرد کتابخانه‎ها و زندگی یک فرد داشته باشد؟

با نگاهی به سند چشم‎انداز 1404 نهاد کتابخانه‎های عمومی، مشخص می‎شود این نهاد مفهوم سواد ‎اطلاعاتی را با گنجاندن یادگیری مادام‎العمر به عنوان یکی از ارکان سند، پذیرفته است (1388). از طرف دیگر، در همان سند عنوان کرده است که این نهاد و کتابخانه‎های آن در صدد قرار گرفتن در بین 15 کشور جهان در زمینة کتابخانه‎های عمومی است و تحقق این هدف را در چهار شاخص فضا، امانت، عضویت و مجموعه، برای خود متصور شده است.

پیشتر نیز گفته شد به عنوان یک ایدة کلی و جهانی، سواد‎اطلاعاتی یک بخش مهم از تواناییهای کتابداران کتابخانه‎های عمومی به شمار می‎آید.

با توجه به شرح بالا، پرسش مسئله‎ای این پژوهش، این است که ایدة جهانی سواداطلاعاتی برای کتابداران کتابخانه‎های عمومی، می‎تواند برای کتابداران کتابخانه‎های عمومی نهاد نیز صادق باشد؟ به بیانی دیگر، آیا کمیّت و کیفیت سواد‎اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی بر عملکرد آنان اثر مثبت دارد؟

روش پژوهش

در این پژوهش از روش پیمایشی در کتابخانه‎های عمومی شهر تهران استفاده شد. از بین دو پرسشنامة عینی و خوداظهاری برای سنجش سواد اطلاعاتی، از پرسشنامة عینی استفاده گردید، زیرا در مقایسه با پرسشنامه خود اظهاری، تنها کسی می‎تواند به گزاره‎های این پرسشنامه  پاسخ دهد که این دانش را داشته باشد. بنابراین، ابزار گردآوری داده‎ها پرسشنامه عینی سنجش سواد‎اطلاعاتی است که با الهام از پرسشنامة استاندارد سنجش سواد اطلاعاتی دانشجویان[9]، تنظیم گردید.

پرسشنامه شامل 54 سؤال است. این پرسشنامه به گونه‎ای طراحی شده است که برای برخی از سؤالها بیش از یک پاسخ صحیح در نظر گرفته شده است و شیوة نمره‎دهی به آن  بر اساس تعداد پاسخهای صحیح به هر سؤال است. برای مثال، به سؤالی که 2 پاسخ صحیح دارد، نمرة 2 داده شده است. در این پرسشنامه، برای مهارت اول 12 نمره، مهارت دوم، سوم، چهارم و پنجم به ترتیب 20، 17، 20 و 17 نمره درنظر گرفته شده است. بدین ترتیب، به کسی که به کل سؤالها پاسخ صحیح داده باشد، نمرة 86 داده می‎شود. پرسشنامه‎ها در بین کتابداران 32 کتابخانة عمومی شهر تهران که به صورت تصادفی خوشه‎ای انتخاب شده بودند، توزیع شد. از بین 100 پرسشنامه که بین کتابداران کتابخانه‎های عمومی وابسته به نهاد کتابخانه‎های عمومی کشور در شهر تهران توزیع شد، 86 مور برگشت داده شد.

آمار مربوط به شاخصهای کتابخانه‎ای مربوط به یک سال منتهی به پژوهش(1389) گردآوری و در سه شاخص «عضویت»، «امانت» و «مراجعه» به عنوان شاخصهای عملکرد کتابخانه‎ای در نظر گرفته شد. دو شاخص «عضویت» و «امانت» از سند چشم‎انداز استخراج شده بود (شاخص «فضا» و «مجموعه» نمی‎تواند از سواد اطلاعاتی کتابداران تأثیر پذیرد) و شاخص «مراجعه» نیز به عنوان یک شاخص مهم و اثر‎گذار در عملکرد کتابخانه به عنوان شاخص سوم در نظر گرفته شد.

میانگین تعداد امانت، عضویت و مراجعة افراد به هر یک از کتابخانه‎های مورد بررسی در طی یک سال به صورت جداگانه محاسبه گردید. در کنار این سه شاخص، میانگین نمرة سواد اطلاعاتی کتابداران هر کتابخانه به عنوان سطح سواد‎اطلاعاتی آن کتابخانه در نظر گرفته شد و در کنار شاخصهای سه‎گانه قرار گرفت. در ادامه، همبستگی بین میانگین سواد‎اطلاعاتی هر کتابخانه با شاخصهای عملکرد آن کتابخانه محاسبه گردید. در این پژوهش«امانت»، «مراجعه» و «عضویت» در کتابخانه‎های عمومی شهر تهران در طی یک سال (1389) بررسی شد.

برای بررسی تأثیر سواد‎اطلاعاتی بر شاخصهای عملکرد کتابخانه‎ای، از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است.

یافتههای پژوهش

با جمع‎بندی داده‎های پرسشنامه‎ها، یافته‎های این پژوهش در سه بخش ارائه می‎شود. بخش ‎اول مربوط به توصیف جامعة مورد مطالعه از نظر ویژگیهای جمعیت‎شناختی؛ بخش دوم مربوط به سطح سواد‎اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران و بخش سوم پاسخ به سؤال اساسی پژوهش است.

بخش اول: ویژگیهای جمعیت‎شناختی

86 پرسشنامه‎ تکمیل شده مشخص کرد 4/71‎% از پاسخ‎دهندگان (کتابداران کتابخانه‎های مورد بررسی)  را زنان و 6/28% را مردان تشکیل می‎دهند. 1/48% از کتابداران در رشتة کتابداری و 9/51% نیز در رشته‎های غیر از کتابداری تحصیل کرده‎اند. همچنین 8/7%  از آنان دارای مدرک تحصیلی دیپلم، 5/19% کاردانی، 2/66% کارشناسی و 5/6% نیز دارای مدرک کارشناسی ارشد می‎باشند.

بخش دوم: سطح سواد‎اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی

در این بخش، سطح سواد‎اطلاعاتی کتابداران در 5 مهارت مرتبط با سواد‎اطلاعاتی، به شرح ذیل در جدول 1 خلاصه شده است:

-         مهارت 1: تشخیص ماهیت و گسترة اطلاعات مورد نیاز

-         مهارت 2: آشنایی با روشهای بازیابی اطلاعات و چگونگی دسترسی به اطلاعات

-         مهارت 3: توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن

-         مهارت 4: توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید

-         مهارت 5: میزان آشنایی با بحث حقّ مؤلف و رعایت اصول اخلاقی در دسترسی به اطلاعات

 

جدول 1. آزمون t تک نمونه‎ای مربوط به مهارتهای 5‎گانة سواد اطلاعاتی

مهارت

میانگین آزمون

T

df

سطح

معناداری

تفاضل میانگین

سطح زیر منحنی

حد پایین

حد بالا

مهارت 1

6

603/0

31

551/0

18/0

44/0-

82/0-

مهارت 2

10

392/10

31

000/0

33/3

68/2

99/3

مهارت 3

5/8

412/3

31

002/0

02/1

41/0

63/1

مهارت 4

10

996/3

31

000/0

99/1

97/0

01/3

مهارت 5

5/8

684/4-

31

000/0

59/1-

28/2-

89/0-

 

در کلیة جدولهای میانگین، نمرة کل مهارت مورد نظر در پرسشنامه تقسیم بر 2 است.

نتایج جدول 1 نشان می‎دهد t مشاهده شده برای ماهیت و گستره اطلاعات در سطح آلفای 5%، معنادار نیست. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون تفاوت معناداری مشاهده نمی‎شود. بر این اساس، می‎توان گفت تشخیص ماهیت و گسترة اطلاعات مورد نیاز در بین کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران، در حد متوسط است.

برای مهارت 2، t مشاهده شده در سطح آلفای 5 % معنادار می‎باشد. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون، تفاوت معناداری مشاهده می‎شود؛ یعنی میانگین روشهای بازیابی اطلاعات و چگونگی دسترسی به اطلاعات به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است. می‎توان گفت، روشهای بازیابی اطلاعات و چگونگی دسترسی به اطلاعات در بین کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.

 همچنین، جدول 1 نشان می‎دهد t مشاهده شده برای توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن در سطح آلفای 5% معنادار است. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون تفاوت معناداری مشاهده می‎شود؛ یعنی میانگین توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است. می‎توان گفت، توانایی ارزیابی و تشخیص اطلاعات معتبر و موثّق از غیر آن در بین کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.

جدول 1 پیرامون توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید، نشان می‎دهد t مشاهده شده در سطح آلفای 5% معنادار است. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون، تفاوت معناداری مشاهده می‎شود؛ یعنی میانگین توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید، به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است. می‎توان گفت، توانایی ترکیب اطلاعات قبلی با اطلاعات جدید و تولید دانش جدید در بین کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.

همچنین، با توجه به اندازه میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون دربارة آشنایی کتابداران با حق مؤلف و رعایت اصول اخلاقی در دسترسی به اطلاعات، می‎توان گفت این مهارت در بین کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران، از سطح متوسط پایین‎تر است.

با جمع‎بندی امتیازهای 5 مهارت سواد اطلاعاتی، وضعیت کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران مطابق جدول 2 می‎باشد.

 

جدول 2. آزمون t تک نمونه‎ای مربوط به سواد اطلاعاتی

متغیر

43= میانگین آزمون

T

df

سطح

معناداری

تفاضل میانگین

سطح زیر منحنی

حد پایین

حد بالا

سواد اطلاعاتی

034/4

31

000/0

02/5

48/2

56/7

 

جدول 2 نشان می‎دهد t مشاهده شده برای سواداطلاعاتی در سطح آلفای 5 % معنادار می‎باشد. به عبارتی، بین میانگین مشاهده شده و میانگین آزمون، تفاوت معناداری مشاهده می‎شود؛ یعنی میانگین سواد اطلاعاتی به طور معناداری از میانگین آزمون بالاتر است و می‎توان گفت سواد‎ اطلاعاتی در بین کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران، از سطح متوسط بالاتر است.

بخش سوم: پاسخ به سؤال اساسی پژوهش

پرسش اساسی این پژوهش این بود که «آیا سواد‎ اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی تأثیری بر عملکرد کتابخانه‎های عمومی دارد؟» بر این اساس، میانگین نمرة به دست آمده برای هر یک از شاخصهای «امانت»، «عضویت» و «میزان مراجعه» اعضا به کتابخانه‎های مورد بررسی در طی یک سال محاسبه گردید و در کنار میانگین نمرة سواد‎اطلاعاتی در هر کتابخانه قرار گرفت. سپس با آزمون همبستگی پیرسون، رابطه آنها بررسی شد که خلاصه این آزمون در جدول 4 آمده است.

 

جدول 3. میزان امانت، عضو، مراجعه و میانگین سواد اطلاعاتی در کتابخانه‎های عمومی تهران

ردیف

امانت

عضو

مراجعه

سواد اطلاعاتی

ردیف

امانت

عضو

مراجعه

سواد اطلاعاتی

1

58/350

08/307

83/219

28

17

75/1128

42/524

42/1202

56

2

5/1262

25/3472

92/2828

5/47

18

92/6406

25/1362

9819

48

3

42/308

17/562

83/1525

40

19

08/1780

17/2515

08/3526

25/44

4

3805

33/1803

67/4231

67/56

20

67/1492

58/2087

33/2215

51

5

25/1084

58/798

1775

33/40

21

75/920

496

42/1228

50

6

83/683

83/796

42/593

5/47

22

5/3036

83/1661

92/5390

67/42

7

58/1342

25/2066

58/3833

33/47

23

92/1342

75/2296

42/5828

5/46

8

92/1416

5/1033

1336

43

24

08/1785

75/1963

83/1675

54

9

5/506

485

58/794

65

25

5/1822

08/1846

3017

67/53

10

25/1267

1411

58/1974

33/47

26

42/1546

08/1333

42/1275

44

11

08/1223

92/740

42/2174

33/47

27

62/2247

25/2454

92/18888

75/50

12

25/534

42/1088

67/1476

67/48

28

5/9169

9154

67/29916

17/38

13

5/2224

08/1124

08/2917

48

29

17/250

25/340

67/1202

49

14

1026

75/802

08/1663

5/52

30

33/6004

67/1742

25/5199

33/52

15

726

08/638

25/861

5/42

31

33/2123

25/2122

33/2549

5/61

16

42/615

25/566

5/837

52

32

33/2767

75/885

75/2883

25/41

 

جدول 4. نتایج آزمون همبستگی بین سواد اطلاعاتی و شاخصهای« امانت»، «عضو» و «مراجعه»

همبستگی پیرسون

سواد اطلاعاتی

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معناداری

تعداد

امانت

064/0-

727/0

32

تعداد اعضا

136/0-

456/0

32

مراجعه

158/0-

388/0

32

 

آزمون همبستگی در جدول فوق نشان می‎دهد بین سواد اطلاعاتی و شاخص «امانت» (064/0- =r) در سطح آلفای 05/0 همبستگی معناداری وجود ندارد. همچنین، بین سواد اطلاعاتی و شاخص «تعداد اعضا» (136/0- =r) در سطح آلفای 05/0 نیز رابطة معناداری وجود ندارد. در مورد شاخص «مراجعه» نیز آزمون همبستگی نشان می‎دهد (158/0- =r) در سطح آلفای 05/0 معنادار نیست و می‎توان گفت بین میزان سواد ‎اطلاعاتی و شاخص «مراجعه» رابطه معناداری وجود ندارد.

بحث و نتیجهگیری

همان‎گونه که از یافته‎های ارائه شده در بخش پیش برمی‎آید، کتابداران کتابخانه‎های عمومی تهران از میزان متوسطی از سواد‎اطلاعاتی در آموخته‎های خود برخوردارند که همسو با یافته‎های «تفرشی و انگورج تقوی» (1387) است با وجود این، همبستگی معنا‎داری بین این توانایی و عملکرد کتابخانه دیده نشد؛ بدین معنا که آنان که سواد ‎اطلاعاتی بالایی داشته‎اند، در ارائه خدمات، مانند کتابداران دارای سواد‎اطلاعاتی پایین، عمل کرده‎اند. توجیه احتمالی این مشاهده می‎تواند از دل نظریه جامعه‎ اطلاعاتی یا سیاق و هدفهای کتابخانه‎های عمومی نهاد برآید.

ایده‎ جامعة فراصنعتی را (که بعدها به جامعة اطلاعاتی تعبیر شد) «دانیل بل[10]» نخستین بار در دهة 1970 مطرح نمود. او در یک تقسیم‎بندی سه‎تایی، جامعة‎ ماقبل صنعت‎گرایی (معاش از طریق زمین)، جامعة‎ صنعت‎گرایی (تولید ماشینی) و جامعة فراصنعتی (کار با اطلاعات) را یک توالی تاریخی بر‎شمرد. او بعدها جامعة فراصنعتی را «جامعة‎ اطلاعاتی» نامید که از ویژگیهای خاصی برخوردار است. جامعة اطلاعاتی، جامعه‎ای است که اطلاعات در آن، سرمایه‎ای اساسی است. همچنین، او کار خدماتی را مطمئناً کار اطلاعاتی می‎داند. از این رو، ضرورتاً با سلطة‎ کار خدماتی بر انواع فعالیتها، تحقق جامعة اطلاعاتی حجم بیشتری از اطلاعات را به وجود می‎آورد (بل، 1980). بعدها این ایده به صورتهای مختلف توسط افرادی نظیر «هربرت شیلر»(1986)، «آنتونی‎گیدنز[11]» (1985)، «مانوئل کاستلز[12]» (1994) و... جرح و تعدیل شد. اما نقطه عطف تمام این ایده‎ها این بود که در جامعه اطلاعاتی، کار اطلاعاتی (بخش خدمات) بر کار صنعتی و کار کشاورزی در جامعه غلبه پیدا می‎کند.

با توجه به اینکه جامعة اطلاعاتی مقدمة طرح بحث سواد اطلاعاتی به شمار رفته است، می‎توان سؤالی به این شکل مطرح کرد: اگر فرض کنیم ایدة جامعه اطلاعاتی در بسیاری (برخی) از نقاط دنیا به تحقق پیوسته است (که «وبستر[13]»(‎1380)‎ با ارائه دلایلی در این امر تشکیک می‎کند)، وضعیت وقوع این ایده در ایران چگونه است؟ اگر پاسخ این باشد که ایران اکنون یک جامعه اطلاعاتی است، در چنین وضعیتی می‎توان گفت که می‎توانیم از لزوم تمرکز بر سواد اطلاعاتی در بخشهای مختلف جامعه (و کتابدارن به عنوان بخشی از جامعه) نیز سخن بگوییم. اما اگر پاسخ «نه» باشد، در این صورت طرح بحث سواد اطلاعاتی به عنوان پیامد جامعة اطلاعاتی، به منظور سرمایه‎گذاری اجتماعی بر آن، امری ممتنع به نظر می‎رسد.

اگر به این نتیجه برسیم که جامعة ایران، اکنون جامعه‎ای اطلاعاتی است، باید به این سؤال نیز پاسخ دهیم که آیا برنامه‎ریزی کلان کتابخانه‎های عمومی در راستای چنین وضعیتی شکل گرفته است یا نه؟ با توجه به شاخصهای ارائه شده توسط نهاد کتابخانه‎های عمومی در سند چشم انداز 1404، شاخص «امانت» به عنوان شاخصی از میزان استفاده از اطلاعات (تنها در قالب کتاب) است. با توجه به این امر، به نظر نمی‎رسد نهاد کتابخانه‎های عمومی باوجود گنجاندن یادگیری مادام‎العمر در سند خود، به وقوع جامعه‎ اطلاعاتی  و در پی آن سواد اطلاعاتی توجهی داشته باشد، زیرا اگر چنین امری را مد نظر داشت، با توجه به ویژگیهای سواد اطلاعاتی، استفاده از منابع الکترونیک، چندرسانه‎ای‎ها، آموزش هر یک از مهارتهای سواد اطلاعاتی و نظایر آن به عنوان شاخص رشد در کتابخانه‎های عمومی مد نظر قرار می‎گرفت.

اما نکته‎ای با بُعد نظری کمتر و بُعد عملی بیشتر اینکه، احتمال این نیز می‎رود که کتابداران از میزان تأثیرگذاری خود در جذب مراجعه‎کنندگان به کتابخانه بی‎اطلاع هستند و یا آگاهانه و شاید به دلیل کمبود نیروی انسانی شاغل در این کتابخانه‎ها  و حجم وظایف خود، تمایلی به این کار نشان نمی‎دهند.

به هر روی، می‎توان گفت این پژوهش نه پاسخ به یک سؤال، که طرح یک سؤال اساسی است و باید از کسانی پرسیده شود که سواد اطلاعاتی را یک ضرورت برای جامعه‎ ایرانی و کتابداران را بخشی از جامعه‎ ایرانی می‎دانند. چه نشانه‎ها و دلایلی وجود دارد که سواد اطلاعاتی برای یک انسان ایرانی ضروری به شمار آید؟ اگرچه در طرح این پرسش از مفید بودن ایده‎ سواد اطلاعاتی نیز غفلت نکرده‎ایم، اما باید پذیرفت که هر مفیدی برای هر چیزی مفید نیست. اگر براین نظر باشیم که ایران نیز در مسیر تبدیل به جامعة اطلاعاتی گام برمی‎دارد، یافته‎های این پژوهش ممکن است این اندیشه را به ذهن آورد که سطح مهارتهای سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی کمتر از آن است که تأثیر آنها بر عملکرد کتابداران و دیگران قابل مشاهده باشد.

منابع



[1]. Paul Zurkowski.

[2]. Kulthou.

[3]. Kong.

[4]. Doyle, C.

[5]. Schement, J. R.

[6]. Skov.

[7]. Julien and Breu.

[8]. Eve, Groot and Schmidt.

 .[9]سیامک، مرضیه (1386). «تدوین استانداردی برای سنجش سواد اطلاعاتی دانشجویان مقطع کارشناسی و آزمون آن بر روی دانشجویان دانشگاه فردوسی». پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‎رسانی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی، مشهد.

1. Daniel Bell.

1. Giddens, Anthony.

[12]. Castells, Manuel .

[13]. Webster.

-   پریرخ، م. و عباسی، ز. (1383). آموزش سواد اطلاعاتی با روشها و راهبردها. در فتاحی، رحمت‎الله. آموزش استفاده‎کنندگان و توسعه سواد اطلاعاتی در کتابخانه‎ها و مراکز اطلاع‎رسانی. مشهد: سازمان کتابخانه‎ها، موزه‎ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
-   تفرشی، ش. و انگورج تقوی، م. (1387). بررسی میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی شهر تهران وابسته به نهاد کتابخانه‎های عمومی شهر تهران. فصلنامه دانششناسی، 1 (3)، 29-38.
-      خالقی، ن. و سیامک، م. (1389). آموزش مهارتهای سواد اطلاعاتی. تهران: کتابدار؛ قم: دانشگاه قم.
-   رضوان، آ.، کوکبی، م. و  بیگدلی، ز. (1388). بررسی میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی استان خوزستان به منظور شناسایی نقاط قوت یا ضعف احتمالی آنها در این زمینه. پیام کتابخانه، 15 (3)، 9-37.
-   سراج، ش. (1383، آبان).  مفهوم سواد اطلاعاتی و با سواد اطلاعاتی در یک نگاه از دیدگاه کتابخانه. ارتباط علمی: ماهنامه الکترونیکی پژوهشگاه علوم و فناوری ایران، 3 (3). بازیابی 25 فرودین 1390، از http://ejournal.irandoc.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-2-371
-   سیامک، م. (1386). تدوین ابزاری استاندارد برای سنجش سواد اطلاعاتی دانشجویان مقطع کارشناسی و آزمون آن بر روی دانشجویان دانشگاه فردوسی. پایان‎نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی، مشهد.
-   علیزاده جدیدی، م. و قاضی‎زاده، ی. (1390، فروردین).  بررسی سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‎های عمومی استان مازندران و تأثیر آن بر بروندادهای علمی آنان. ارتباط علمی: ماهنامه الکترونیکی پژوهشگاه علوم و فناوری ایران، 19 (1). بازیابی 9 اسفند 1389، از
-   عینی، ا. (1388). طرح سلمان (سواد اطلاعاتی دانش‎آموزان جمهوری اسلامی ایران): الگویی برای آموزش سواد اطلاعاتی در چشم‎انداز بیست ساله آموزش و پروررش. در پریرخ، مهری. کتابخانه‎های آموزشگاهی پویاسازی نظام آموزشی و مشارکت در فرآیند یاددهی-یادگیری (ص. 581-598). مشهد: کتابدار.
-      کاستلز، م. (1380) اقتصاد، جامعه و فرهنگ (ظهور جامعهی شبکهای). ترجمه احمد علیقیان، افشین خاکباز، حسین چاوشیان؛ ویراستار علی پایا. تهران: طرح نو.
-      معینی، م. (مترجم) (1383). جامعه شبکه‎ای و هویت جدید: مصاحبه با مانوئل کاستلز. فصلنامه مجلس و پژوهش، 11 (43)، 431-458.
-   نشاط، ن. و حری، ع. (1383). کتابخانه آموزشگاهی در مدرسه کتابخانه مدار. تهران: شبکه کتاب. نقش کتابداران در ارتقای فرهنگ مطالعه (1389). بازیابی 16 تیر 1390، از
-      وبستر، ف. (1380). نظریههای جامعه اطلاعاتی. ترجمه اسماعیل قدیمی. تهران: قصیده‎سرا.
-      Bell, Daniel (1980) the social framework of the information society (in: Forester, T, the microelectronic revolution, MIT Press, Cambridge, Mass).
-      Doyle, J (1994) information literacy in information society: A concept for the information age. Eric Clearinghouse of information.
-      Eve, Julie, Groot, Margo De, Schmidt, Ann-Marie (2007). Supporting longlife learning in public libraries. Library Review, 56, 485-393.
-      Castells, Manuel (1994) European cities, the informational cities, and the global economy. New left review, 204 (March   April): 18-32.
-      Giddens, Anthony (1985) the nation state and violence: volume two of a contemporary critique of historical materialism. Cambridge: polity.
-      Julien, Heidi, Breu, Reegan D (2005). Instructional practice in Canadian public libraries. Library and information science research, 27 (3): 281-301
-      Schement, J. (2001) Encyclopedia of communication and information. New York: Macmillan Reference.
-      Schiller, H. (1986) the communication revolution: who benefits? , media development, 4: 18-20.
-      Skov, Annette (2004). Information literacy and the role of public libraries.Scandinavian   public library Quarterly, 37 (3).[on-line] , available: