بررسی میزان همپوشانی و امکان جایگزینی مجله‌های چاپی فارسی کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد با مجله‌های الکترونیکی فارسی مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری

مقدمه

یکی از فعالیتهای عمدة کتابخانه­ها و مراکز اطلاع­رسانی، مجموعه­سازی منابع است. مهم‌ترین نوع منابع مورد توجه در مجموعه­سازی، کتاب، مجله و پیایندهاست. دشواری مجموعه­سازی مجله‌های چاپی، فراهم­آوری، نمایه­سازی و ذخیره­سازی است. با قدرت­یابی فناوری اطلاعات و بحث مجله‌های الکترونیکی، حوزة جدیدی در مباحث مجموعه‌سازی مجله‌ها مطرح شد، زیرا تنوع جدیدی در روشهای تولید، ذخیره و دستیابی به مجله‌ها به وجود آمد. این امکان وجود دارد که مجله از ابتدا به صورت الکترونیکی منتشر و همزمان به صورت الکترونیکی و چاپی عرضه گردد و یا این‌که پس از نشر چاپی به الکترونیکی تبدیل شود. شرایط متفاوتی که هر یک از این حالتها پیش روی کتابخانه­ها قرار داده است، حوزه­های مطالعه جدیدی را  نیز مطرح می­کند. مجله‌های چاپی محسنات خاص خود ـ از جمله مالکیت ـ را به همراه دارد، اما مجله‌های الکترونیکی نیز با وجود این‌که ممکن است تنها در دسترس باشند و نه در مالکیت، ویژگیهای مثبت بسیاری دارند که مهم‌ترین آنها دستیابی آسان‌تر به متن مقاله‌ها از طریق انواع نمایه است. بدیهی است، هر نوع از انواع دسترسی به مجله‌ها، تعهدات مالی خاص خود را دارد و این مورد می تواند در تصمیم­گیریها، تأثیر تعیین کننده داشته باشد.

بیان مسئله

کتابخانه­ها برای دسترسی آسان کاربران به منابع اطلاعاتی موجود در مجله‌های علمی، هزینه­های هنگفتی را متحمل می‌شوند و به شکل جدی در جستجوی جایگزینهایی برای این نوع منابع هستند.  بسیاری از کتابخانه­های دنیا به دلیل مشکلات مالی، ظهور فناوری جدید، و انتخاب سیاست تازه دسترسی به منابع اطلاعاتی، اشتراک پاره­ای از مجله‌های چاپی خود را قطع کرده و به جای آن از مجله‌های الکترونیک استفاده می‌کنند. رشد تصاعدی و اهمیت حیاتی اطلاعات، لزوم صرفه­جویی در هزینه و وقت جستجوکنندگان و از طرفی ناکارآمدی شیوه­های دستی بازیابی اطلاعات، کتابخانه­ها و مراکز اطلاع­رسانی را بر آن داشته برای دسترسی به اطلاعات، سریع‌تر به سمت مکانیزه شدن روشهای بازیابی حرکت کنند تا جایی که استفاده­کنندگان عملاً نیازی به مراجعه به کتابخانه یا مرکز اطلاع­رسانی نداشته و مدارک گزیده و پالایش یافتـه خود را به صورت خودکار و از طریق اتصـال رایانه شخصی­شان به شبکه‌های اطلاعاتی، دریافت نمایند.

با ورود و ظهور فناوری به کتابخانه، کارکردهای متفاوت آن به مرور زمان تحت تأثیر قرار گرفته است. در این میان، در روند مجموعه­سازی کتابخانه­ها نیز تغییراتی حاصل شده است. منابعی که تا چندی پیش تنها به صورت چاپی در دسترسی بود، امروز به صورت دسترسی پیوسته، ناپیوسته و ... عرضه می شود. به عنوان مثال، با اشتراک برخی از پایگاه­های اطلاعاتی، می‌توان به اطلاعات کتابشناختی، چکیده و در برخی موارد به متن کامل بسیاری از مقاله­های علمی منتشر شده دسترسی داشت. در نتیجه، بسیاری از کتابخانه­های کشور بویژه کتابخانه­های دانشگاهی، برخی از این پایگاه­ها را مشترک هستند که دانشگاه فردوسی نیز از آن جمله است. اما در حال حاضر، بسیاری از پایگاه­های اطلاعاتی که دانشگاه فردوسی مشهد به آنها دسترسی دارد، پایگاه‌های منابع غیرفارسی هستند و در این میان جای خالی پایگاه­های مجله‌های فارسی، به چشم می‌خورد.

یکی از پایگاه‌های مجله‌ها که می‌تواند مورد توجه دانشگاه فردوسی باشد، پایگاه تمام متن مقاله‌های فارسی در سایت مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری شیراز[1] (کتابخانه منطقه­ای علوم و تکنولوژی سابق) است. این پایگاه افزون بر تهیة مواد چاپی، در جهت فراهم­آوری منابع الکترونیکی برای کاربران، سرمایه‌گذاری بسیاری کرده است (4).

این مرکز در سال 1370 با هدف عمده زیر راه­اندازی شد:

1. امکان دستیابی به تمامی مقاله‌های نشریه‌های چاپ شده در ایران به صورت متن کامل در اینترنت.

2. رفع مشکل دستیابی به شماره­های گذشته که ممکن است برخی از کتابخانه­ها فاقد این نوع مجله‌ها باشند.

3. برطرف شدن مسئله تهیه و خرید و صحافی نشریه که ممکن است برای بسیاری از کتابخانه­ها در داخل و خارج از کشور، دشوار باشد (9).

با توجه به راه­اندازی چنین پایگاهی در این مرکز و نیز نیاز روز افزون جامعه اطلاعاتی دانشگاهی به دسترسی به مجله‌ها و محدودیتهای مالی و انسانی که کتابخانه­های دانشگاهی در زمینة مجموعه­سازی مجله‌های چاپی برای تهیه، پیگیری و سازماندهی آنها دارند،  این پژوهش بر آن است تا نشان دهد مجموعه مجله‌های گردآوری شده و سازماندهی شده در پایگاه مجله‌های تمام متن فارسی مرکز منطقه‌ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری با هدفهایی که برای آن تعیین شده و بر اساس عملکردی که تا کنون داشته، توانسته است ضمن دستیابی به سطحی از هدفهای خود، منبعی مکمل یا جایگزین برای مجموعه مجله‌های کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد ـ بویژه به آن دلیل که برای مقاله‌های موجود در دانشگاه فردوسی نمایه موضوعی تهیه نمی‌شود ـ باشد؟

اهمیت و ضرورت پژوهش

تشخیص این‌که وضعیت موجودی و دسترسی به مجله‌های فارسی در دانشگاه فردوسی چگونه است و بر این اساس، ارائه راهکارهایی برای تغییر خط مشی مجموعه­سازی مجله‌های چاپی کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد.

هدف پژوهش

هدف اصلی این پژوهش، نشان دادن توان عملی پایگاه مقاله‌های تمام متن فارسی مرکز منطقه­ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری شیراز در تکمیل مجموعه مقاله‌های فارسی موجود در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی، هم به لحاظ خود مجموعه و هم به لحاظ توانایی بازیابی موضوعی مقاله‌هاست. این هر دو می‌تواند انگیزه­ای قوی برای تغییر سیاستهای مجموعه­سازی کتابخانه­ها در جهت مجموعه‌سازی بهتر و صرفه­جویی هزینه­ها باشد.

سؤالهای اصلی پژوهش

1.آیا پایگاه مقاله‌های تمام متن مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری پوشش لازم را دارد تا بتوان از آن به عنوان جایگزین یا مکملی برای مجله‌های چاپی فارسی سالهای 1386 - 1382 در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد استفاده کرد؟

2. آیا سابقه­ای کامل از مجله‌های فارسی علمی ـ پژوهشی مرتبط با رشته‌های آموزشی موجود در سالهای 1386 – 1382 در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد وجود دارد که این دانشگاه را به لحاظ مجله‌های گذشته­نگر از مجموعه مجله‌های الکترونیکی مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری شیراز بی­نیاز سازد؟

3. چه ابزارهایی برای جستجو و دسترسی به محتوای موضوعی، موجودی و شماره­های مجله‌های چاپی در سالهای 1386 – 1382 در دانشگاه فردوسی وجود دارد؟

4. توانایی بازیابی این ابزارها در مقایسه با ابزارهای الکترونیکی موجود در مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری از طریق جستجو برای نمونه­ای از مقاله‌ها که تصادفی برگزیده شده­اند، تا چه حد است؟

فرضیة پژوهش

مجموعة مجله‌های کتابخانه­های دانشگاه فردوسی در مقایسه با مجموعه مجله‌های موجود در پایگاه مجله‌های تمام متن مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری شیراز، پوشش کمتر و موجودی کمتری دارد.

پیشینة پژوهش

در تعدادی از پژوهشهایی که در ایران انجام شده، دیدگاه‌های کاربران مختلف در زمینة استفاده از مجله‌های الکترونیکی، بررسی گردیده است. «شهرزادی» (1385) معتقد است نشریه‌های الکترونیکی در سالهای اخیر به مرور جای خود را در کتابخانه­های دانشگاهی باز کرده و بخشی از بودجه دانشگاه­ها را به خود اختصاص داده­اند. مقایسه­های کلی میان هزینه­ها و تعداد مجله‌ها نیز مقرون به صرفه بودن هزینه­های صرف شده برای اشتراک مجله‌های الکترونیکی را نسبت به مجله‌های چاپی نشان می­دهد. لیکن، اهمیت این مزیّت عمده، در جایگاه استفاده و کاربرد آن نمود واقعی پیدا می­کند. اگر در مرحلة اول، انتخاب صحیحی توسط کتابداران مسئول بخش سفارشها صورت گیرد و پس از آن برای افزایش میزان استفاده از مجله‌ها تلاش شود، می­توان ادعا کرد هزینة پرداختی، هر چند زیاد، سودمندی لازم را داشته و مجله مقرون به صرفه بوده است.

«خادمیان» (1380) در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود، احتمال جایگزینی ادواریهای چاپی با ادواریهای الکترونیکی را بررسی نمود. نتایج به دست آمده از پژوهش وی نشان داد بهتر است در خط مشی تهیة ادواریهای لاتین چاپی در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد، در ارتباط با مجله‌های غیرهسته یا اصلی رشته‌های مختلف و تهیة این مجله‌ها به صورت تمام الکترونیکی، بازنگری شود. اما تهیة هر دو نوع منبع اطلاعاتی، یعنی مجله‌های چاپی و الکترونیکی همچنان ضرورت دارد، زیرا تنها به دلیل در دسترس بودن مجله­های لاتین چاپی به صورت تمام متن نمی­توان از توجیه لازم برای جایگزینی آنها برخوردار بود. وی اظهار می دارد که نمی­توان به طور قاطع توصیه کرد اشتراک مجله‌های چاپی لغو و استفاده از نسخة الکترونیکی متن آنها  جایگزین شود. به نظر او، مجله­های تمام متن الکترونیکی نمی­توانند جایگزین مطلوبی برای مجله­های چاپی فرض شوند، اما می­توانند به عنوان تأمین­کنندة بخشی از مجله­های مورد نیاز رشته­های مختلف (بویژه مجله­های غیرهسته یا اصلی هر رشته) و به عبارتی دیگر، تکمیل کنندة مجموعه مجله­های لاتین، مورد نیاز تلقی شوند.

«شهبازی» (1383) هم دیدگاه کتابداران و هم دیدگاه مراجعه کنندگان کتابخانه را در زمینة استفاده از مجله‌های الکترونیکی غیررایگان، بررسی کرده است. وی در پژوهش خود با عنوان « بررسی دیدگاه جامعه علمی در خصوص ایجاد مجلات الکترونیکی» میزان تقاضاهای موجود برای استفاده از مجله‌های الکترونیکی را، از دیدگاه جامعه علمی بررسی و مزایا و معایب ایجاد مجله‌های الکترونیکی و میزان استقبال از این نوع منابع را بیان کرد. یافته­های وی نشان داد به طور کلی، 5/62% کاربران، استفاده از مجله‌های الکترونیکی را به مجله‌های چاپی ترجیح می‌دهند. همچنین، در تحلیلی دیگر، مشخص شد 50% کتابداران مدعی بوده­اند در طول هفته، برای استفاده از مجله‌های الکترونیکی متقاضی وجود داشته است. وی عمده­ترین مشکل در استفاده از مجله‌های چاپی در کتابخانه­ها را حجم زیاد مجله‌های چاپی و کمبود فضای اختصاص داده شده به این منابع و نیز هزینه نگهداری آنها دانسته است.

میزان استفادة بالا از مجله‌های الکترونیکی، در تحقیق «شایگان‌نیا» (1383) نیز آشکار گردید. در این پژوهش، میزان گرایش اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در استفاده از مجله‌های چاپی و الکترونیکی و عوامل مؤثر بر آن در سال 1383 – 1382 بررسی شد. یافته‌ها بیانگر این بود که اغلب استفاده کنندگان، (حدود 77%) از شکل الکترونیکی مجله‌ها و درصد اندکی (حدود 22%) از مجله‌های چاپی استفاده کرده‌اند. از نظر ایشان، دسترسی آسان به شماره­های مجله‌ها، سرعت وسهولت در بازیابی اطلاعات، حجم اطلاعات بازیابی شده، وابستگی نداشتن به مکان و زمان خاص، ایجاد انگیزش در مطالعة بیشتر و استفاده از خدمات جانبی، عوامل مؤثر در استفاده از مجله‌های الکترونیکی به شمار می‌روند.

«عبداللهی» (1384) نیز در پایان‌نامة خود، دیدگاه اعضای هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز را به تفکیک گروه‌ها دربارة اهمیت و میزان استفاده از مجله‌های علمی موجود، تکمیل این مجله‌ها و جایگزینی مجله‌های چاپی با شکل الکترونیکی آن، بررسی کرد. نتایج پژوهش نشان داد 40% اعضای هیئت علمی، نقش مجله‌های علمی چاپی و الکترونیکی را در ارتقای سطح علمی خود زیاد دانسته­اند، اگر چه اکثریت آنها مطابقت این دسته از منابع اطلاعاتی را با نیازهای اطلاعاتی خود «کم» ارزیابی کرده اند. اکثر پاسخگویان، میزان موافقت خود را با افزایش اشتراک مجله‌های علمی الکترونیکی همراه با توقف اشتراک مجله‌های علمی چاپی «متوسط» گزارش کرده‌اند. 8/42% پاسخگویان، نقش مجله‌های علمی الکترونیکی را در ارتقای سطح علمی «زیاد» و تنها 9/5% «کم» گزارش کرده‌اند. همچنین 8/42% پاسخگویان، میزان اهمیت مجله‌های الکترونیکی را «بسیار زیاد» و تنها 1/2 % نظرشان در مورد میزان اهمیت مجله‌های الکترونیکی «کم» بود.

سنجش امکانات موجود در مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم وفناوری شیراز، اعم از منابع اطلاعاتی، برنامه نرم‌افزاری مناسب جهت ارائه خدمات، «اشاعه اطلاعات گزینشی» از طریق پست الکترونیکی به اعضای هیئت علمی دانشگاه شیراز، در پژوهش «مهراد و نعمت اللهی» (1385) مورد توجه قرار گرفت. جامعه پژوهش عبارت بود از تمامی منابع چاپی و غیرچاپی کتابخانه منطقه­ای و اعضای شاغل هیئت علمی دانشگاه شیراز در مرتبه‌های علمی استادی، دانشیاری و استادیاری، جامعه پژوهش این تحقیق بود.یافته­های این تحقیق نشان داد کل منابع فارسی و لاتین موجود در مرکز منطقه­ای علوم وفناوری شیراز از طریق صفحه خانگی قابل جستجو و بازیابی است.

«شهرزادی» (1385) 5 پایگاه اطلاعاتی لاتین در 15 دانشگاه دولتی تهران را بررسی و میانگین هزینه هر بار استفاده از مجموعه­های این 5 پایگاه را با نمونه­های چاپی آنها مقایسه کرد. نتایج حاکی از آن بود که در سال 2003 در مجموع، در دانشگاه­های مورد مطالعه، 52,111,630 دلار صرف اشتراک 6234 عنوان مجله چاپی و در حدود 702,840 دلار صرف اشتراک 68330 عنوان مجله الکترونیکی شده است. میانگین هزینه تمام شده برای هر عنوان مجله الکترونیکی حدود 1028 دلار و برای مجله‌های چاپی 836 دلار بوده است. و حداقل، حداکثر و میانگین بودجه اشتراک نشریه‌های چاپی 30/ 85 و 75/64%؛ و حداقل، حداکثر و میانگین بودجه اشتراک نشریه‌های الکترونیکی 15/40 و 92/25% از کل بودجة نشریه‌های دانشگاه­ها بوده است. بدین ترتیب، ملاحظه می شود که مجله‌های الکترونیکی، با تعداد زیاد عنوانهای خود، بخش کوچکی از بودجه کتابخانه‌ها را به خود اختصاص می­دهند.

در خارج نیز در «وودوارد»[2] (1997) پژوهشی دربارة واکنش کاربران دانشگاهی در استفاده از مجله‌های الکترونیکی رایگان و غیررایگان انجام داد. از 75 دانشجوی کارشناسی ارشد مورد بررسی در این پژوهش، 60% به دلیل ناآشنایی، توجه چندانی به مجله‌های الکترونیکی نشان نمی‌دادند. 40% معتقد بودند مقاله‌های موجود در مجله‌های الکترونیکی رایگان، کیفیتی نازل­تر از مجله‌های الکترونیکی اشتراکی غیررایگان دارند.

«لیو»[3] (2000) به بررسی نظرهای دانشجویان دانشگاه فنی نانیانگ سنگاپور در مورد آیندة مجله‌های الکترونیکی و میزان استفاده از این منابع پرداخت. یافته­ها نشان داد 5/73% پاسخگویان، مجله‌های الکترونیکی را بر مجله‌های چاپی ترجیح می­دهند.

«اسلاتر»[4] (2001) رفتار پژوهشگران در دانشگاه استنفورد در زمینة استفاده از مجله‌های چاپی و الکترونیکی را بررسی نمود. دسترسی نداشتن به شماره‌های پیشین مجله‌های الکترونیکی مشکلی بود، که پژوهشگران به آن اشاره کرده بودند. این پژوهشگران از طرفی برای مجله‌های الکترونیکی مزایایی نیز قایل بودند که از جمله آنها می‌توان به بازیابی سریع مقاله‌ها، صرفه جویی در زمان برای کسب اطلاعات، وجود پست الکترونیکی برای ارتباط با مجله یا نویسندگان مقاله‌ها و فراپیوند مقاله‌ها به مقاله‌های استناد شده، اشاره کرد.

«کورت لاینن»[5] (2004) در پژوهش خود نتیجه گرفت استفاده از مجله‌های الکترونیکی، رو به افزایش است. وی معتقد است هزینة انتشار مجله‌های الکترونیکی بسیار کمتر از مجله‌های چاپی و فرایند انتشارات آنها سریع­تر است.

«بلیک»[6] در سال 2006 به بررسی رضایت کاربران از پایگاه اطلاعاتی Science Direct در مقایسه با مجله‌های چاپی پرداخت. یافته­های حاصل از این پژوهش نشان داد کاربران (شامل کارمندان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی) ترجیح می­دهند به جای گشت و گذار در مجله‌های چاپی، از پایگاه­های اطلاعاتی تمام متن استفاده کنند، زیرا پایگاه دامنة وسیعی از موضوعات را شامل می­شود و نسبت به مجله‌های چاپی دارای قابلیت جستجو می­باشند. برخلاف آن، کاربران از دسترسی به منابعی که در سایر کتابخانه­های دانشگاه می­باشد و همچنین تهیة رونوشت از این مجله‌ها، احساس نارضایتی دارند.

مرور پژوهشها به شرحی که در بالا انجام شد، نشان می‌دهد مجله‌های الکترونیکی در هر یک از شکلهای سه گانه آن، با استقبال روزافزون روبروست. این استقبال هم از سوی کتابداران و هم از سوی استفاده‌کنندگان، قابل مشاهده و ردیابی است. دلایلی که برای این امر بر شمرده می‌شود زیاد است و در هر یک از پژوهشهایی که در بالا به آن اشاره شد، یکی یا بیشتر از یک دلیل برای استفاده از مقاله‌های مجله‌های الکترونیکی عنوان شده است.  برخی عیوب نیز برای این شیوة دسترسی عنوان شده است، از جمله این‌که ممکن است این مجله‌ها کیفیت لازم را نداشته باشند. این موردی است که دربارة مقاله‌های تمام متن مرکز اطلاع‌رسانی علوم و فناوی شیراز صادق نیست، زیرا این مرکز به دلیل حمایتهای مالی و مسئولیت رسمی که دولت برای آن تعریف کرده است، ظرفیتهای بسیاری را برای تداوم کار با کیفیت داراست. 

روش انجام پژوهش

پژوهش حاضر، به روش پیمایشی و از نوع کاربردی است.

مشاهده و بررسی اولیه، در دو بخش انجام شد که عبارتند از:

- بررسی و تعیین موجودی ادواریهای علمی ـ پژوهشی فارسی چاپی در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد، بین سالهای 1386ـ1382.

- بررسی و تعیین ادواریهای علمی- پژوهشی فارسی الکترونیکی دسترس‌پذیر در پایگاه مقاله‌های اطلاعاتی مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری.

جامعة آماری

جامعه آماری مورد پژوهش،‌ 206 عنوان مجلة علمی ـ پژوهشی مصوب وزارت علوم،‌ تحقیقات و فناوری است. متون تعداد این مجله‌ها محدود است، نمونه‌گیری انجام نشد و کل جامعه مذکور بررسی گردید. از آنجا که کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد فاقد مجله‌های علمی ـ پژوهشی در حوزه پزشکی می‌باشند، از فهرست مجله‌های مصوب وزرات علوم، تحقیقات و فناوری استفاده گردید که تنها در چهار حوزه موضوعی علوم انسانی، علوم، فنی و مهندسی و کشاورزی بود.

همچنین، جامعة آماری این پژوهش شامل موجودی مجله‌های علمی ـ پژوهشی فارسی چاپی کتابخانه­های دانشکده­ای دانشگاه فردوسی مشهد (علوم تربیتی، ادبیات، کشاورزی، منابع طبیعی، علوم پایه، علوم اداری، تربیت بدنی، علوم ریاضی، علوم پایه، دامپزشکی و کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد) در سالهای 1386ـ1382 و همچنین مجموعه ادواریهای الکترونیکی علمی ـ پژوهشی فارسی دسترس پذیر در پایگاه مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری است.

پاسخ به سؤالهای پژوهش

برای پاسخ به سؤال اول پژوهش، ابتدا تعداد مجله‌های علمی ـ پژوهشی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در چهار حوزه موضوعی علوم، علوم انسانی، فنی و مهندسی و کشاورزی بررسی شد. سپس تعداد مجله‌های علمی ـ پژوهشی پایگاه مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری در چهار حوزه موضوعی مذکور مقایسه گردید که نتایج آن در جدول زیر قابل مشاهده است:

جدول 1. مقایسه تعداد مجله‌های مصوب وزرات علوم، تحقیقات و فناوری با مرکز منطقه­ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری

از این‌رو، در پاسخ به سؤال پژوهش می­توان گفت، از پایگاه منطقه­ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری می‌توان با درصدهای به دست آمده از جدول 1 در حوزة کشاورزی، علوم، علوم انسانی، فنی و مهندسی به عنوان مکمل یا جایگزین برای مجله‌های چاپی فارسی سالهای 1382 - 1386 دانشگاه فردوسی مشهد استفاده کرد.

این قابلیت به ترتیب از بیشترین به کمترین عبارت است از: حوزة کشاورزی، حوزه علوم انسانی، حوزه علوم و سرانجام حوزة فنی و مهندسی.

برای پاسخگویی به سؤال دوم، تنها سابقة کامل مجله‌ها از نظر تعداد عنوانها بررسی شده است و بررسی دقیق‌تر در مورد شماره‌های موجود هر مجله، در ادامه و در پاسخ به فرضیة پژوهش، ارائه شده است.

برای پاسخ به این سؤال، عنوانهای مجله‌های علمی ـ پژوهشی موجود در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد بین سالهای 1386 – 1382 بررسی شد، که نتایج آنها به تفکیک هر دانشکده عبارت است از:

جدول 2. تعداد عنوانهای مجله‌های علمی ـ پژوهشی کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد

به تفکیک هر دانشکده

لازم به ذکر است، موجودی مجله‌های علمی ـ پژوهشی فارسی هر کتابخانه از نظر عنوان در بسیاری موارد مشابه با سایر کتابخانه­ها بود و عنوانهای تکراری زیادی در بین کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد وجود داشت. به همین منظور ابتدا فهرستی الفبایی از مجله‌های دانشکده­های دانشگاه فردوسی مشهد تهیه شد و عنوانهایی که برای اولین بار در هر دانشکده بود، منظور و در صورت تکرار در دانشکده­های بعد حذف گردید که تعداد کل عنوانهای مجله‌ها با حذف عنوانهای تکراری، 125 عنوان مجله شد.

در مرحله بعد، تعداد مجله‌های علمی ـ پژوهشی دانشگاه فردوسی در چهار حوزة موضوعی مذکور در مقایسه با عنوانهای مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بررسی شد که نتایج آن در جدول زیر قابل مشاهده است.

جدول 3. مقایسه تعداد مجله‌های مصوب وزرات علوم، تحقیقات و فناوری با دانشگاه فردوسی

از این‌رو، در پاسخ به سؤال 2 پژوهش باید گفت، سابقه­ای کامل از مجله‌های فارسی علمی ـ پژوهشی مرتبط با رشته‌ها در سالهای 1386 – 1382 در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد وجود ندارد؛ لذا این دانشگاه به لحاظ مجله‌های گذشته­نگر از مجموعه الکترونیکی مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری شیراز بی نیاز نیست.

برای پاسخگویی به سؤال سوم پژوهش و به منظور بررسی نوع ابزار مورد استفاده جهت دسترسی به موجودیها و شماره‌های مجله‌های علمی ـ پژوهشی دانشگاه فردوسی مشهد در طی پنج سال، جدولی طراحی گردید که در آن نوع ابزار مورد استفاده دانشگاه فردوسی را بر حسب درصد، به صورت زیر بیان نمود:

جدول 4.  نوع ابزار مورد استفاده در دانشگاه فردوسی بر اساس درصد

همان‌طور که در جدول 4  قابل مشاهده است، نوع ابزار مورد استفاده برای تعیین موجودیها و شماره‌های مجله‌های چاپی در دانشگاه فردوسی، تنها دو ابزار کاردکس و فهرست الفبایی است.

از بین 12 کتابخانه مورد بررسی در دانشگاه فردوسی، 6 کتابخانه (50%) از کاردکس و 5 کتابخانه (6/41%) از فهرست الفبایی استفاده می‌کردند. همچنین در  1 مورد (3/8%) از هیچ ابزاری برای تعیین موجودیها و شماره‌های مجله‌ها استفاده نمی‌کردند.

به منظور آگاهی از چگونگی دسترسی به محتوای موضوعی مجله‌ها، 12 کتابخانه دانشگاه فردوسی بررسی گردید. به جز دو مورد، کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد از هیچ‌گونه ابزاری برای دسترسی به محتویات موضوعی مجله‌ها استفاده نمی‌کردند. در صورت نیاز، کتابخانه­ها با ارجاع دانشجویان به کتابخانه مرکزی، امیدوار بودند با استفاده از نرم افزار نمایه، نیازهای اطلاعاتی آنها برطرف شود. تنها در کتابخانه دانشکده علوم تربیتی از رونوشت فهرست مندرجات مجله‌ها استفاده می‌شود. آشکار است که با استفاده از این روش، وقت زیادی برای بررسی فهرست تک تک شماره­های مجله‌ها، باید صرف شود. در کتابخانه دانشکده الهیات نیز‌ مقاله‌های مجله‌ها، همراه با مشخصات کامل آنها در نرم‌افزار Excel درج گردیده بود که از لحاظ قابلیت جستجو از نظام دستی کارآمدتر است. شایان ذکر است، این اقدام تنها در مورد مجله‌هایی که تا پایان سال 1386 به کتابخانه رسیده‌اند، انجام و در مورد مجله‌های 1387 به بعد، این اقدام متوقف شده است.  

انتظار می‌رود با در دست داشتن هر کدام از عوامل زیر، بتوان به مقالة مورد نظر دست یافت:‌ پدیدآور، موضوع یا عنوان اثر. اما با توجه به نتایج به دست آمده از سؤال پ‍‍ژوهش 2 و در پاسخ به سؤال 4 پژوهش، باید گفت ابزاری مناسب برای جستجوی موضوعی یا جستجو از طریق نام پدیدآور در کتابخانه­های دانشگاه فردوسی وجود ندارد. این در حالی است که در مرکز منطقه­ای اطلاع رسانی علوم و فناوری، از نقاط دسترسی گوناگونی (پدیدآور، عنوان، موضوع،‌ سال انتشار و ISSN‌) می­توان برای جستجوی مقاله‌ها استفاده کرد.

برای پاسخگویی به این سؤال، از نمونه‌گیری خوشه‌ای استفاده شد؛ بدین صورت که از بین مجله‌های مشترک در پایگاه مرکز منطقه‌ای و دانشگاه فردوسی و با در نظر گرفتن نسبت فراوانی هر کدام از مجله‌ها در 4 حوزه موضوعی، نمونه‌گیری تصادفی انجام و سپس از بین مجله‌های انتخاب شده در هر حوزه، 30 شماره و از بین شماره ها،‌ 30 مقاله به صورت تصادفی انتخاب گردید. 

جدول5. تعداد نمونه در هر حوزه

پس از انتخاب مقاله‌ها،‌ بازیابی آنها با توجه به ابزار های جستجوی موجود در پایگاه و دانشگاه (کاردکس، فهرست الفبایی) انجام و زمان صرف شده برای بازیابی هر کدام از مقاله‌ها ثبت گردید که در جدول 6 قابل مشاهده است. مشاهده می شود که تفاوت در موفقیت و کوتاهی زمان موفقیت در مرکز اطلاع‌رسانی علوم و فناوری شیراز، مناسب‌تر است.

جدول 6. مقایسه بازیابی مقاله‌ها بین کتابخانه‌های دانشگاه و پایگاه مقاله‌های مرکز منطقه‌ای

یکی دیگر از ابزارهایی که در دانشگاه فردوسی مورد استفاده قرار می­گیرد، نمایه الکترونیکی مقاله‌های مجله‌هاست که توسط هیئت امنای کتابخانه­های عمومی کشور، تهیه شده است. این ابزار تنها ابزار موجود در دانشگاه فردوسی و شاید تنها ابزار مکملی می­باشد که توانایی جستجوی موضوعی مقاله‌های فارسی را داراست.

بدین منظور، مجله‌های علمی ـ پژوهشی موجود در نمایه، در چهار حوزة موضوعی بررسی گردید که نتایج آن در جدول 7 قابل مشاهده است:

جدول 7. مقایسه تعداد عنوانها و شماره‌های مجله‌های علمی ـ پژوهشی نمایه با تعداد عنوانهای مصوب

همان‌طور که از جدول 7 بر می‌آید، مجله الکترونیکی نمایه هم از نظر تعداد عنوانها و هم از جهت تعداد شماره­های مجله‌ها، از کمبود چشمگیری برخوردار است.

به منظور بررسی بیشتر و توانایی بازیابی این ابزار، مقاله­های نمونه در جدول 8 با استفاده از نمایه نیز مورد جستجو قرار گرفت که نتیجة آن در جدول 8 قابل مشاهده است:

جدول 8. نتایج بازیابی مقاله‌ها در مجلة الکترونیکی نمایه

در پاسخ به سؤال 4 پژوهش و با توجه به نکات فوق و یافته­های حاصل از پژوهش که در جدولهای 6، 7 و 8 قابل مشاهده است، می­توان گفت ابزارهای جستجو در دانشگاه فردوسی در مقایسه با مرکز منطقه­ای قابلیت بسیار کمتری دارند.

پاسخ به فرضیة پژوهش

مجموعه مجله‌های کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی در مقایسه با مجموعه مجله‌های موجود در پایگاه مجله‌های تمام متن مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری شیراز، پوشش کمتر و موجودی کمتری دارد.

برای بررسی شماره‌های موجود در دانشگاه فردوسی مشهد و مقایسه آن با شماره‌های مجله‌های موجود در پایگاه، ابتدا عنوانهای مجله‌های علمی ‌ـ پژوهشی مصوب در چهار حوزه موضوعی علوم، علوم انسانی، فنی و مهندسی و کشاورزی، به صورت الفبایی سیاهه شد. سپس تعداد شماره­های مجله در بین سالهای 1386 – 1382 محاسبه گردید. در مرحله بعد، تعداد شماره­های دانشگاه فردوسی و تعداد شماره‌های پایگاه منطقه­ای در همین بازه زمانی بررسی و در نهایت، تعداد شماره­های مجله‌های دانشگاه فردوسی و پایگاه مقایسه شد. در نتیجه، هرجا تعداد شماره­های مجله‌های دانشگاه فردوسی از پایگاه منطقه­ای بیشتر بود، میزان اختلاف در دانشگاه فردوسی بیشتر، و هر زمان که تعداد شماره های پایگاه از دانشگاه بیشتر بود، میزان اختلاف دردانشگاه فردوسی کمتر درج گردید.

جدول 9. مقایسه تعداد شماره­های مجله‌های علمی ـ پژوهشی دانشگاه فردوسی و پایگاه اطلاع‌رسانی علوم و فناوری شیرازدرحوزه­های علوم، علوم انسانی، فنی و مهندسی و کشاورزی بین سالهای 1382 - 1386

با توجه به جدول 9، فرضیة پژوهش مبنی بر اینکه مجموعه مجله‌های کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی در مقایسه با مجموعه مجله‌های موجود در پایگاه مجله‌های تمام متن مرکز منطقه‌ای اطلاع رسانی علوم و فناوری شیراز، از پوشش کمتر و موجودی کمتری برخوردار است، تأیید می­شود.

یافته­ها و نتایج پژوهش

یافته­های حاصل از پژوهش حاضر نشان داد:

- از پایگاه منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری می­توان به عنوان مکمل یا جایگزین برای مجله‌های چاپی فارسی 1386 - 1382 دانشگاه فردوسی مشهد استفاده کرد.

- دانشگاه فردوسی مشهد به لحاظ مجله‌های گذشته­نگر، از مجموعه الکترونیکی مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری شیراز بی‌نیاز نیست. چون مجله‌های علمی ـ پژوهشی از مهمترین منابع تحقیقاتی دانشجویان می­باشند، انتظار می‌رود عنوانهای کاملی از مجله‌های علمی ـ پژوهشی هر حوزه در دانشگاه فردوسی موجود باشد. اما همان‌طورکه یافته­ها نشان داد، تعداد عنوانها در تمامی چهار حوزه، دارای نواقصی است، به طوری که از 206 عنوان مجله‌های مصوب، تعداد عنوانهای موجود در دانشگاه فردوسی 125 عنوان (67/60%) می­باشد.

مقایسه بین تعداد عنوانهای دانشگاه فردوسی و عنوانهای موجود در پایگاه در چهار حوزة موضوعی، مشخص ساخت که در هر چهار حوزة موضوعی، تعداد عنوانهای دانشگاه نسبت به تعداد عنوانهای پایگاه کمتر است. به عبارت دیگر، مجموعه مجله‌های پایگاه نسبت به مجموعه مجله‌های دانشگاه کامل‌تر است. در نتیجه، دلایل موجهی برای استفادة کتابخانه­های دانشگاه فردوسی مشهد از مجموعه پایگاه مرکز منطقه‌ای علوم و فناوری شیراز وجود دارد.

- توانایی بازیابی ابزارهای جستجوی مقاله‌های دانشگاه فردوسی در مقایسه با ابزارهای الکترونیکی موجود در مرکز منطقه­ای اطلاع‌رسانی علوم، بسیار ضعیف‌تر است.

- پایگاه مقاله‌های مرکز منطقه‌ای، نسبت به مجموعه مقاله‌های مجله‌های دانشگاه فردوسی مشهد، پوشش و موجودی بیشتری برخوردار است.

لازم است به این نکته مهم نیز توجه شود که سیاست مرکز منطقه­ای اطلاع‌رسانی، تأخیر یک‌ساله برای وارد کردن اطلاعات مقاله‌های مجله‌ها به پایگاه است. همین امر، سودمندی پایگاه را به دسترس­پذیری مقاله‌های سال جاری محدود کرده است. این سیاست، نقش پایگاه را در جایگزین شدن یا عملکرد به عنوان مکمل برای مقاله‌های سال جاری، به صفر می­رساند.

سیاست تأخیر یک‌ساله به دلیل منافع اقتصادی است که از نشر مجله برای ناشر حاصل می­شود. هرگاه بتوان نشان داد که سود حاصل از این مسیر بسیار کمتر از سودی است که از روزآمدی پایگاه به جامعه و به دانشگاه می‌رسد، پیدا کردن راهی برای پاسخدهی به انگیزة اقتصادی به ناشران اهمیت می یابد. این مشکل می‌تواند برای مجله‌هایی که توسط دانشگاه­ها و سازمانهایی که با هزینه دولت اداره می­شوند، با سهولت بیشتری حل شود.

پیشنهادهای اجرایی

ü  از آنجا که مقاله‌های موجود در مرکز منطقه­ای با یک سال تأخیر در پایگاه وارد می‌شود، پیشنهاد می­شود پایگاه مرکز منطقه­ای درصدی از وجهی را که از فروش یا پذیرش اشترا ک مراکز  دریافت می­کند، به ناشران اختصاص دهد، تا همزمان با انتشار مجله‌ها بتواند آنها را وارد سایت کند.

ü  با تهیة فهرستی جامع از مجله‌های علمی ـ پژوهشی و ارائه آنها به کتابخانه­های دانشگاهی از جمله دانشگاه فردوسی، می­توان به آنها در تکمیل مجموعه نشریه‌ها یاری داد.

ü   کتابخانه­های دانشگاه فردوسی می­توانند با تهیه رونوشتی از فهرست مندرجات مجله‌های خود، کمبود ابزار جستجوی موضوعی را تا اندازه­ای جبران کنند.

ü  کتابخانه­های دانشگاه فردوسی می­توانند مجله‌های هسته فارسی خود را شناسایی و تهیه کنند و برای مجله‌های غیرهسته، از امکانات مرکز منطقه­ای استفاده نمایند.