بررسی وضعیت موجود کتابخانه‌های آموزشگاهی شهر زابل در سال تحصیلی 88-1387

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی وضعیت موجود کتابخانه‌های آموزشگاهی شهر زابل در سال تحصیلی 88-1387 می‌پردازد. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوة گردآوری داده‌ها، پیمایشی است. جامعة آماری آن، آموزشگاه‌های سه مقطع ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش‌دانشگاهی، شامل آموزشگاه‌های دولتی، غیرانتفاعی، شاهد و ...، به تفکیک دخترانه و پسرانه است. مهم‌ترین یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد 84% آموزشگاه‌های شهر زابل، دارای کتابخانه هستند. فضای کتابخانه‌ها بسیار محدود بوده و 100%  آنها کمتر از 30 متر مربع مساحت دارند. اکثر آنها برای مطالعة دانش‌‌آموزان فضایی را در نظر نگرفته‌اند. در کل، سهم هر دانش‌آموز شهر زابل از فضای اختصاص یافته به کتابخانه‌های آموزشگاهی 08/0 است. مجموعه کتابخانه‌ها از نظر کمّی ضعیف هستند. 99% کتابخانه‌های آموزشگاهی کتابدار ندارند. در کل 53% کتابخانه‌های مورد مطالعه به صورت قفسه بسته و 47% آنها قفسه باز اداره می‌‌شوند. کتابخانه‌های آموزشگاهی مورد بررسی از لحاظ فضا، تجهیزات فیزیکی، منابع کتابخانه‌ای، بودجه، ارائه خدمات، نیروی انسانی متخصص،‌ استفاده از فناوریهای جدید مانند رایانه، لوح‌های فشرده آموزشی و ... با مشکل اساسی روبرو هستند. این کتابخانه‌ها در تمام زمینه‌ها درحد استانداردهای کتابخانه‌های مدارس نیستند و به طور کلی می‌توان گفت با چالشهای جدی مواجهند و توان پاسخگویی به نیازهای دانش‌آموزان را ندارند.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه و بیان مسئله

اهمیت مطالعه در دوران کودکی و نوجوانی و قابلیت گسترش آن در سنین بالا بر کسی پوشیده نیست. جامعه دانش­آموزی برای به­دست آوردن روحیة پژوهش و مطالعه فردی از نخستین سال دبستان تا آخرین سال دبیرستان، به کتابخانه مجهز نیاز دارد. نظام آموزشی که متکی و محدود به یک متن درسی و فردی به نام معلم باشد، نظامی ایستاست. کامل و کافی نبودن کتابهای درسی از یک‌­سو و سؤالهای بی­شمار و افکار جستجوگر و کنجکاو دانش­آموزان از سوی دیگر، مسئله «خودآموزی» را مطرح می­سازد. در چنین وضعیتی، کتابخانه در فرایند یادگیری شرکت فعال دارد. بنابراین، جامعه­ای می­تواند سریع­تر دروازه­های علم و دانش را فتح کند که در آن آموزشگاه‌ها اهمیت ویژه­ای داشته باشند. کتابخانه­های آموزشگاهی در فرایند کسب دانش نقش اساسی دارند. طبق آمار و شواهد، وضعیت نابسامانی در کتابخانه­های موجود به چشم می‌خورد. در برخی آموزشگاه­ها، کتابخانه، قفسه کتابی است که در دفتر مدرسه، نمازخانه، و یا در راهرو و یا زیر پلکان قرار دارد و اکثر ساعات قابل بهره­گیری نیست (خسروی،1373). وضعیت موجود کتابخانه‌های آموزشگاهی کشور ما از لحاظ کمّی و کیفی اصلاً رضایت‌بخش نیست و این کتابخانه‌ها خواسته یا ناخواسته، رشد نکرده و تأثیر محسوسی در روند یادگیری نداشته­اند.

کتابخانه­های آموزشگاهی نقش حیاتی در آموزش دارند و می­توانند به حمایت کامل از برنامه­های آموزشی بپردازند. در حقیقت، این کتابخانه­ها باید به عنوان آزمایشگاه یادگیری تلقی شوند و همگام با پیشرفتهای قرن بیست ­و ­یکم، پویایی داشته باشند (مرتضوی ، 1379). پویایی نظام آموزشی کشور در گرو بهره‌گیری از کتابخانه­های آموزشگاهی، در نقش یک ابزار آموزش است. حال با توجه به اهمیت و نقش کتابخانه­های آموزشگاهی در نظام اطلاع­رسانی و از آنجا که وضعیت فعلی کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل به روشنی مشخص نیست،‌ محقق بر آن است که وضعیت موجود کتابخانه­های آموزشگاهی در سه مقطع تحصیلی ابتدایی،‌ راهنمایی، و متوسطه و پیش­دانشگاهی (شامل آموزشگاه­های دولتی، غیرانتفاعی، شاهد، و ...) در این شهر را بررسی و وضعیت، مشکلات و کمبودهای احتمالی موجود در این زمینه را مشخص کند. همچنین، پیشنهادها و راه­کارهایی را برای حلّ مشکلات ارائه نماید. به نظر می­رسد نتایج حاصل از این پژوهش بتواند چشم­اندازی از وضعیت موجود کتابخانه­های آموزشگاهی را ارائه و مشکلات موجود در این زمینه را مشخص کند.

 

هدفها

  1. بررسی وضعیت موجود کتابخانه­های آموزشگاهی (در سه مقطع تحصیلی ابتدایی،‌ راهنمایی، و متوسطه و پیش­دانشگاهی، (شامل آموزشگاه­های دولتی، غیرانتفاعی، شاهد و ...) شهر زابل از نظر منابع،‌ ‌فضا، نوع سرویس­دهی، نیروی انسانی، و تجهیزات.
  2. شناخت موانع و مشکلات احتمالی موجود در کتابخانه­ها؛ تا از این طریق در برنامه­ریزیها، تصمیم­گیریها و بودجه­بندیها به این کتابخانه­ها بها داده شود و آنها را تقویت کنند.
  3. ارائه پیشنهاد برای بالا بردن کیفیت خدمات کتابخانه­ها.

 

اهمیت پژوهش

 وجود کتابخانه آموزشگاهی با منابع غنی و گوناگون، شرط لازم ارتقای برنامه­های آموزشی و پاسخگویی به نیازهای دانش­آموزان است. با وجود تأثیر مهمی که کتابخانه­های آموزشگاهی می‌توانند در جریان آموزش و پرورش داشته باشند، هنوز فلسفه وجودی، نقش و وظایف آنها در بدنة نظام آموزش و پرورش کشورمان به­درستی تعیین نشده است. مسئولان آموزش و پرورش ما به کتابخانه­های آموزشگاهی به عنوان پدیده­ای جنبی می­نگرند، که حداکثر نقش آن به پر کردن اوقات فراغت دانش­آموزان محدود می­شود و بر اساس همین نگرش برای آن سرمایه­گذاری می‌کنند (بهمن آبادی ،1371). طبق آمار و شواهد، وضعیت نابسامانی در کتابخانه­های موجود به چشم می­خورد ( خسروی،1373). وضعیت موجود کتابخانه­های آموزشگاهی کشور ما از لحاظ کمّی و کیفی رضایت­بخش نیست و همان­گونه که ذکر شد، این کتابخانه­ها خواسته یا ناخواسته رشد نکرده و تأثیر محسوسی در روند یادگیری نداشته­اند. با توجه به این مسائل، ضرورت توجیه این پژوهش به منظور تعیین نقاط قوّت و ضعف کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل جهت کمک به برنامه­ریزیهای آینده،‌ مشخص می­گردد.

 

پیشینه علمی و مرور متون مربوط

پیشینة پژوهش در خارج از کشور

بررسی­هایی که در ایران و خارج از کشور درباره کتابخانه­های آموزشگاهی انجام شده، نشان از اهمیت و نقش این کتابخانه­ها در تداوم امر آموزش دارد. «جادویگا کولودژیسکا»[1] در سال 1996 در تحقیقی با عنوان «کتابخانه در نظام آموزش و پرورش به عنوان کیفیت» ساختار آموزش و پرورش لهستان را بررسی کرده است. وی معتقد است برای ایجاد دگرگونی در ساختار آموزش و پرورش باید تشکیلات آن را به نفع گسترش تحصیلات متوسطه دگرگون کرد؛ زیرا نوجوانی که آموزش و پرورش ابتدایی و متوسطة نامناسبی دارد، وقتی به دانشگاه راه می­یابد، عادت یادداشت­برداری را از آن دوران با خود به دانشگاه می­آورد و آن را تداوم می­بخشد.

نتایجی که از این تحقیق به دست آمده است، عبارت است از:‌

1. آموزشگاه­ها توان خود را برای ایجاد انگیزة مطالعه از دست داده­اند و وسایل ارتباط جمعی جانشین وسایل سنتی آموزش تلقی می­شوند.

2. مطالعه کتاب و متون عمیق و برتر میان دانش­آموزان، عاملی مثبت تلقی نمی­شود.

3. دانش­آموزان بیشتر به یادگیری از طریق فناوریهای جدید تمایل دارند و کمتر به خواندن علاقه نشان می­دهند.

پیشینة پژوهش در داخل کشور

«امیرچهری و احمدی» (1387) در پژوهشی به «ارزیابی کتابخانه­های دبیرستانی شهر کرمانشاه و ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت آنها» پرداختند. یافته­ها نشان داد نسبت تعداد کتابها به دانش­آموزان در آموزشگاه­ها 97/4% است. همچنین، از 141 واحد آموزشی تحت پوشش، 124 دبیرستان کتابخانه دارد و اکثر آنها از داشتن ابتدایی­ترین نیاز یک کتابخانه (شرایط فیزیکی) محرومند. به علاوه، فضای موجود کتابخانه­های دبیرستانی متناسب با تعداد دانش آموزان نیست و در مجموع با زیربنای تقریبی 3500 متر مربع، به طور متوسط هر کتابخانه 28/22 متر مربع را به خود اختصاص داده است.

«جمشیدی» (1386) به بررسی وضعیت کتابخانه­های آموزشگاهی مقطع متوسطه استان کرمانشاه و مقایسة آن با استانداردهای ایفلا برای کتابخانه­های آموزشگاهی به منظور ارائه راهکارهایی جهت بهینه­سازی وضعیت آنها پرداخت. نتایج به­دست آمده نشان داد 97/80% آموزشگاه­ها، دارای کتابخانه هستند. 83/32% کتابخانه­ها توسط کتابداران اداره می­شوند و فقط سرپرست 34/9% آنها در رشته کتابداری تحصیل کرده­اند. 27/91% از کتابخانه­ها، بودجه مدوّن و اختصاصی ندارند. فضای کتابخانه­ها، بسیار محدود است و اکثر آنها برای مطالعه دانش­آموزان فضایی در نظر نگرفته­اند. مجموعه کتابخانه­ها از نظر کمی ضعیف هستند. 53/32% از کتابخانه­‌ها شیوة استفاده از کتابخانه را به دانش­آموزان آموزش می­دهند و فقط 72/5% آنها دسترسی به اینترنت را برای کاربران فراهم می­کنند. وسایل و تجهیزات کتابخانه­ها بسیار ضعیف است. کتابخانه­های آموزشگاهی مقطع متوسطه استان کرمانشاه در تمام زمینه­ها درحد استانداردهای ایفلا نیستند.

«صمدی علی­نیا، سپهر، و بزرگی» (1385) در پژوهشی به وضعیت کیفی کتابخانه­های آموزشگاهی (مقطع متوسطه) شهر اصفهان از لحاظ مدیریت، نیروی انسانی، بودجه، منابع، فضا و جایگاه این کتابخانه­ها در بدنه آموزش و پرورش در سال تحصیلی 85 – 1384پرداختند. جامعه آماری این پژوهش 150 دبیرستان دولتی عمومی فعال شهر اصفهان بود. تعداد 50 کتابخانه آموزشگاهی به روش نمونه­گیری تصادفی ساده - 5 دبیرستان پسرانه و 5 دبیرستان دخترانه از هر ناحیه - از نواحی پنجگانه شهر اصفهان، انتخاب و با روش پیمایشی بررسی گردید. ابزار این پژوهش پرسشنامه محقق ساخته­ای بود که بین مدیران دبیرستانها توزیع گردید. مهم‌ترین یافته­های پژوهش نشان داد 70% کتابخانه­های آموزشگاهی کتابدار ندارند. کتابداران 30% باقی­مانده از نیروهای مازاد آموزش و پرورش و یا از مربیان پرورشی هستند. 4% این کتابداران تحصیلات کتابداری دارند. بیشتر موضوعهای کتابهای این کتابخانه­ها مذهبی و کمترین آنها ورزشی است. 48% این کتابخانه­ها کمتر از 50 متر مربع و 42% بین 50 تا 100 متر مربع مساحت دارند.70% کتابخانه­های آموزشگاهی در تابستان بسته هستند. 80% این کتابخانه­ها قادر به برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و دبیران به­طور کامل نیستند.

«شرافتی» (1382) در پژوهشی وضعیت کتابخانه­های آموزشگاهی (مقطع متوسطه) استان کهگیلویه و بویر احمد را بررسی کرد و به این نتایج رسید: ‌کمبود کتاب و روزآمد نبودن مجموعه، کمبود بودجه، کمبود نیروی متخصص، نامناسب بودن فضای کتابخانه­ها، کمبود تجهیزات، نبود نشریه­های ادواری، کمبود وسایل دیداری ـ شنیداری، کمبود کتاب مرجع، استفاده نکردن از فناوری اطلاعات، و نامناسب بودن زمان استفاده از کتابخانه.

«قاسمی­نژاد» (1380) در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود به بررسی وضعیت موجود کتابخانه‌های آموزشگاهی در استان کرمان در سال تحصیلی 80-1379 پرداخت. نتایج نشان داد کتابخانه‌­های آموزشگاهی مورد بررسی از لحاظ فضا، تجهیزات فیزیکی، منابع کتابخانه­ای، بودجه، ارائه خدمات، نیروی انسانی متخصص،‌ استفاده از فناوریهای جدید مانند رایانه، لوحهای فشرده آموزشی و ... با مشکل اساسی روبرو هستند.

 

پرسشهای پژوهش

  1. وضعیت کتابخانه­های مورد مطالعه از نظر مساحت و فضا به چه صورت است و مساحت اختصاص یافته به هر دانش‌آموز عضو کتابخانه، در هر یک از مقاطع تحصیلی چقدر است؟
  2. وضعیت کتابخانه­ها از نظر تعداد منابع چگونه است و سهم هر دانش­آموز در مقاطع تحصیلی مختلف چند کتاب است؟
  3. وضعیت کتابخانه­های مورد مطالعه از نظر نیروی انسانی متخصص چگونه است؟
  4. وضعیت کتابخانه­های مورد مطالعه از نظر نوع سرویس­دهی (قفسه باز یا بسته بودن) چگونه است؟
  5. وضعیت کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل از نظر تجهیزات، چگونه است؟

 

روش پژوهش، جامعه آماری و حجم نمونه

این پژوهش از نظر هدف کاربردی است و از نظر شیوة گردآوری داده­ها به روش پیمایشی انجام می­شود. پژوهش پیمایشی برای بررسی توزیع ویژگیهای یک جامعه آماری به­کار می­رود. در پژوهشی که به بررسی وضعیت موجود، رابطة میان رویدادها و بررسی ماهیت شرایط پرداخته شود ( سرمد و همکاران، 1377، ص. 82) و گردآوری اطلاعات به مردم و نحوة تفکر ایشان محدود باشد و از آنان دربارة خودشان و دیگران سؤال شود، تحقیق پیمایشی انجام می­گیرد.

جامعة آماری این پژوهش شامل آموزشگاه­های سه مقطع ابتدایی، راهنمایی، متوسطه (شامل دبیرستانها و هنرستانها) و پیش­دانشگاهی، شامل آموزشگاه­های دولتی، غیر انتفاعی، شاهد و ...، به تفکیک دخترانه و پسرانه سطح شهر زابل است. ترکیب جمعیت شناختی جامعه آماری این پژوهش در جدول شماره 1 ارائه می­شود.

جدول 1. ترکییب جمعیت شناختی جامعه آماری

                           کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل در

                                                 سال تحصیلی 88-1387

به تفکیک جنیست

ابتدایی

راهنمایی

متوسطه و

پیش­دانشگاهی

تعداد کل

دخترانه

20

15

21

56

پسرانه

19

15

11

45

تعداد کل

39

30

35

101

 

در این پژوهش از روش نمونه­گیری استفاه نشده، بلکه تمامی آموزشگاه­های شهر زابل مورد مطالعه قرار گرفته­ است. با رجوع به تک­تک این آموزشگاه­ها، حجم جامعه آماری با توجه به آموزشگاه­هایی که فاقد کتابخانه بودند، تغییر کرد. نتایج در جدول شماره 2، توزیع فراوانی تعداد کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل ارائه می‌شود.

جدول 2. توزیع فراوانی تعداد کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل

                  کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل

                               در سال تحصیلی88-1387

 

به تفکیک جنیست

ابتدایی

راهنمایی

متوسطه و پیش‌دانشگاهی

تعداد کل

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

دخترانه

فراوانی آموزشگاه­های دارای کتابخانه

18

90%

13

87%

21

100%

52

93%

فراوانی آموزشگاه­های فاقد کتابخانه

2

10%

2

13%

-

-

4

7%

پسرانه

فراوانی آموزشگاه­های دارای کتابخانه

9

53%

13

87%

11

100%

33

73%

فراوانی آموزشگاه­های فاقد کتابخانه

10

47%

2

13%

-

-

12

27%

تعداد کل

فراوانی آموزشگاه­های دارای کتابخانه

27

69%

26

87%

32

100%

85

84%

فراوانی آموزشگاه­های فاقد کتابخانه

12

31%

4

13%

-

-

16

16%

 

همان­گونه که مشاهده می­شود، 31% آموزشگاه­های ابتدایی، همچنین، 13% آموزشگاه‌­های راهنمایی سطح شهر زابل، فاقد کتابخانه­ بودند. در کل، از بین آموزشگاه­های موجود در سطح شهر زابل، 16 % آموزشگاه­ها از وجود کتابخانه به طور کامل بی­بهره بودند که در ترکیب جمعیت‌شناختی جامعه آماری این پژوهش جای نگرفتند.

 

ابزار گردآوری داده­ها

ابزار گردآوری اطلاعات، جدول طراحی شده توسط محقق بوده است که با مراجعه به هر آموزشگاه، مشاهده مستقیم و پرسش از مسئول کتابخانه یا مدیر مدرسه، اطلاعات لازم برای پاسخگویی به پرسشهای اساسی این پژوهش تکمیل و اطلاعات گردآوری شده با استفاده از نرم‌افزار اکسل پردازش شده است.

یافته­های اصلی پژوهش و نتیجه­گیری

در این قسمت، یافته­های پژوهش در پیوند با پرسشهای پژوهش ارائه می­شود.

  1. وضعیت کتابخانه­های مورد مطالعه از نظر مساحت و فضا به چه صورت است و مساحت اختصاص یافته به هر دانش آموز عضو کتابخانه، در هر یک از مقاطع تحصیلی چقدر است؟

از نظر استانداردهای کتابخانه­های مدارس، برگرفته از رهنمودهای ایفلا و یونسکو درباره کتابخانه­های آموزشگاهی، به ازای 1-250 دانش­آموز عضو کتابخانه، باید 125 مترمربع و به ازای 251-500 عضو،  250 مترمربع و به ازای 500 عضو به بالا، 350 مترمربع به کتابخانه فضا اختصاص یابد (استانداردهای کتابخانه‌های مدارس، 1384، ص 13). این در حالی است که با بررسیهای انجام شده مشخص شد هیچ­یک از آموزشگاه­های مورد مطالعه این شرایط را ندارند. 100%  این کتابخانه­ها کمتر از 30 متر مربع مساحت دارند. اکثر آنها برای مطالعه دانش‌آموزان فضایی در نظر نگرفته­اند و به دلیل نداشتن نور طبیعی، محیطهایی دلگیر و تحمل­ناپذیرند. جدول شماره 3، فضای موجود در کتابخانه­های مورد مطالعه را به تفکیک جنسیت و سهم هر دانش­آموز از این فضا در مقاطع تحصیلی مختلف نشان می­دهد.

جدول 3. فضای موجود در کتابخانه­های مورد مطالعه به تفکیک جنسیت

و سهم هر دانش­آموز از این فضا در مقاطع تحصیلی مختلف


مقطع تحصیلی

جنسیت

تعداد

افراد عضو

فضای

کتابخانه­ها

سهم هر دانش‌آموز

از این فضا در حال حاضر

ابتدایی

دخترانه

4214

284

06/0

پسرانه

2254

113

05/0

راهنمایی

دخترانه

3566

212

06/0

پسرانه

2578

218

08/0

متوسطه و پیش‌دانشگاهی

دخترانه

3720

435

11/0

پسرانه

3086

289

09/0

کل

 

19418

1551

08/0

همان­گونه که در جدول شماره 3 ملاحظه می­شود، به ترتیب سهم هر دانش‌آموز از فضای اختصاص یافته به کتابخانه­های آموزشگاه­های مورد مطالعه ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش‌دانشگاهی دخترانه، به طور متوسط 06/0، 06/0 و 11/0 مترمربع است. همین­طور، به ترتیب سهم هر دانش آموز از فضای اختصاص یافته به کتابخانه­های آموزشگاه­های مورد مطالعه ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش‌دانشگاهی پسرانه، به طور متوسط 05/0، 08/0 و 09/0 مترمربع است. در کل، سهم هر دانش­آموز شهر زابل از فضای اختصاص یافته به کتابخانه­های آموزشگاهی 08/0 است.

نکات دیگری در این زمینه مورد توجه است که با توجه به مشاهدات محقق،‌ عبارتند از:

ملاحظه شد که محل کتابخانه­های مورد بررسی به­گونه­ای انتخاب نشده بود که به یک نسبت و فاصله در دسترس تمام کلاسها و واحدهای آموزشی قرار گیرد و به تأمین و تدارک فضاهایی مانند استقرار میز مرجع، تجهیزات رایانه­ای، میزهای مطالعه و ... توجهی نشده بود. شرایطی مانند روشنایی، تهویه،‌ کنترل میزان انعکاس صدا، حرارت مطلوب و یکنواخت، نشانه­گذاری فضاها، منابع‌ و خدمات،‌ زیبایی و جذابیت محیط کتابخانه­های مورد بررسی، به­هیچ وجه مناسب یک کتابخانه آموزشگاهی نبود. فضای مناسب برای مخزن منابع کتابخانه­ای و فضای مطالعه دانش­آموزان بسیار نامطلوب بود. اغلب، اتاقهایی را که قابلیت کاربری برای کلاس ندارند، به کتاب و کتابخانه اختصاص داده­اند. در حالی که در استانداردهای کتابخانه­های آموزشگاهی، به این مسائل توجه ویژه­ای مبذول شده است (استانداردهای کتابخانه­های مدارس، 1384، ص 11-10).

 

  1. وضعیت کتابخانه­ها از نظر تعداد منابع چگونه است و سهم هر دانش­آموز در مقاطع مختلف تحصیلی چند کتاب است؟

     از نظر استانداردهای کتابخانه­های مدارس، کوچک­ترین مدرسه باید حداقل 2500 نسخه کتاب مرتبط و روزآمد مشتمل بر مجموعه­ای متوازن برای تمام سنین، توانمندیها (معلولان جسمی، نابینایان، ناشنوایان) و زمینه­های اجتماعی داشته باشد (استانداردهای کتابخانه­های مدارس، 1384،‌ ص 18). با وجود این، ملاحظه شد که هیچ یک از کتابخانه­های مورد مطالعه، حتی حداقلِ تعداد منابع پایه کتابخانه را نداشتند. با توجه به استانداردهای کتابخانه­های مدارس،‌ مجموعه پایه کتابخانه مدرسه باید دارای دست کم 10 کتاب به ازای هر دانش­آموز باشد. جدول شماره 4، توزیع فراوانی منابع موجود در کتابخانه­های مورد مطالعه به تفکیک جنسیت و سهم هر دانش­آموز از این منابع در مقاطع تحصیلی مختلف را نشان می­دهد.

جدول 4. توزیع فراوانی منابع موجود در کتابخانه­های مورد مطالعه به تفکیک جنسیت

و سهم هر دانش­آموز از این منابع در مقاطع تحصیلی مختلف


مقطع تحصیلی

جنسیت

تعداد

افراد عضو

تعداد منابع

سهم هر دانش آموز

از این منابع در حال حاضر

ابتدایی

دخترانه

4214

11598

3

پسرانه

2254

3895

2

راهنمایی

دخترانه

3566

17148

5

پسرانه

2578

27985

11

متوسطه و پیش دانشگاهی

دخترانه

3720

34772

9

پسرانه

3086

40238

13

کل

 

19418

135636

7

 

همان­گونه که در جدول شماره 4 ملاحظه می­شود، به ترتیب به ازای هر دانش­آموز عضو کتابخانه در کل کتابخانه­های آموزشگاه­های ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش دانشگاهی دخترانه مورد بررسی، به­طور متوسط 3، 5 و 9 کتاب در کتابخانه­های آن وجود داشت. همین­طور، به ترتیب به ازای هر دانش­آموز عضو کتابخانه در کل کتابخانه­های آموزشگاه­های ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش‌دانشگاهی پسرانه مورد بررسی، به طور متوسط 2، 11 و 13 کتاب در کتابخانه‌های آن وجود داشت. چنانکه ملاحظه شد، فقط کتابخانه­های مقطع راهنمایی، متوسطه و پیش­دانشگاهی پسرانه به ازای هر دانش­آموز حداقل 10 کتاب را دارا بودند. در تعداد محدودی از کتابخانه­ها، روزنامه و یا مجله­ای اهدایی به صورت ناقص وجود داشت.

  1. وضعیت کتابخانه­های مورد مطالعه از نظر نیروی انسانی متخصص چگونه است؟

مسئول کتابخانه مدرسه،‌ کتابدار واجد شرایطی است که مسئولیت برنامه­ریزی و اداره کتابخانه مدرسه را برعهده دارد‌ و ضمن برخورداری از کارمندان کمکی به تعداد کافی، با تمام اعضای جامعه مدرسه همکاری داشته و با کتابخانه­های عمومی و سایر کتابخانه­ها در ارتباط است (استانداردهای کتابخانه­های مدارس، 1384،‌ ص 25). کتابداران در واقع مجریان هدفهای کتابخانه­های آموزشگاهی در مدارس هستند. با توجه به علم و آگاهی آنها از علوم مختلف روز، تجربه در مسائل تربیتی و تخصص در علوم کتابداری، باید در برنامه­ریزی، انتخاب و سازماندهی منابع کتابخانه، نظرهای آنان به کارگرفته شود (امیری­چهری و احمدی، 1387، ص 126). طبق استاندارد کتابخانه­های مدارس، حداقل تعداد کارکنان کتابخانه مدرسه، به ازای 1-250 دانش­آموز عضو کتابخانه، باید 1 کتابدار و 2 کمک کتابدار و 1 کادر فنی و به ازای 251-500 عضو،  2 کتابدار و 2 کمک کتابدار و 2 کادر فنی و به ازای   500 عضو به بالا، 2-4 کتابدار و 3-4 کمک کتابدار و 3-4 کادر فنی باید                 باشد (استانداردهای کتابخانه­های مدارس، 1384، ص 31). جدول شماره 5، توزیع فراوانی شرایط تحصیلی نیروی انسانی متخصص مسئول کتابخانه را نشان می­دهد.

جدول 5. توزیع فراوانی شرایط تحصیلی نیروی انسانی متخصص مسئول کتابخانه


مقطع تحصیلی

ابتدایی

راهنمایی

متوسطه و پیش‌دانشگاهی

کل

دخترانه

پسرانه

دخترانه

پسرانه

دخترانه

پسرانه

فراوانی

درصد

کتابدار

-

-

1

-

-

-

1

1%

کارشناس و کاردان علوم تربیتی

14

6

8

7

8

6

49

58%

دانش­آموزان

-

1

-

3

3

1

8

9%

مدیر یا معاون

1

-

-

-

1

-

2

2%

سایر موارد

3

2

4

3

9

4

25

30%

کل

18

9

13

13

21

11

85

100%

همان­گونه که از جدول فوق برمی­آید، در کل کتابخانه­های مورد مطالعه، تنها یک کارشناس کتابداری در یک آموزشگاه راهنمایی دخترانه وجود داشت. این بدان معناست که 99% کتابخانه­های آموزشگاهی مورد مطالعه، کتابدار متخصص ندارند. در 58% کتابخانه­های آموزشگاهی یک کارشناس یا کاردان علوم­تربیتی به اداره کتابخانه مشغول بود. 9% سهم  اداره کتابخانه­های آموزشگاه­ها به دانش­آموزان  اختصاص داشت؛ سهم مدیران و معاونان آموزشگاه­ها در اداره کتابخانه­ها 2% بود و 30% کتابخانه­ها نیز توسط کارشناسان علوم ریاضی، ادبیات، سیاسی و ... اداره می‌شد.

  1. وضعیت کتابخانه­های مورد مطالعه از نظر نوع سرویس­دهی (قفسه باز یا بسته بودن) چگونه است؟

نظام قفسه باز در مقابل قفسه بسته قرار دارد. نظام  قفسه­باز در کتابخانه، دسترسی آزادانه به دنیای کتابهای موجود در کتابخانه را فراهم می­سازد. در این نظام، استفاده­کنندگان اجازه دارند بدون هیچ­گونه مزاحمتی قفسه­های کتاب را بگردند و کتابها را ورق بزنند. در نظام قفسه بسته، مراجعان به مخزن کتابها دسترسی آزاد ندارند. تجربه نشان داده قفسه باز به افزایش استفاده از کتابها منجر شده است. در ضمن، از هدر رفتن وقت استفاده­کنندگان در یافتن کتاب در موضوعی معیّن جلوگیری می­کند. استفاده کنندگان می‌توانند هر تعداد کتاب که برای مطالعه یا نگاهی گذرا لازم دارند، از مخزن بردارند و به سالن مطالعه ببرند (مختاری­معمار، 1376، ص 22). اما با توجه به فضای محدود کتابخانه­های مورد مطالعه، به نظر می‌رسد نظام قفسه بسته مناسب­ باشد، هر چند نظام قفسه باز در این سن برای دانش‌آموزان مناسب­تر است. در جدول شماره 5، توزیع فراوانی میزان قفسه باز یا بسته بودن کتابخانه­های آموزشگاهی مورد مطالعه ارائه می­شود.

جدول 6. توزیع فراوانی میزان قفسه باز یا بسته بودن کتابخانه­های آموزشگاهی مورد مطالعه


مقطع تحصیلی

جنسیت

قفسه باز

قفسه  بسته

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

ابتدایی

دخترانه

8

44%

10

56%

پسرانه

4

44%

5

56%

راهنمایی

دخترانه

9

69%

4

31%

پسرانه

1

8%

12

92%

متوسطه و پیش دانشگاهی

دخترانه

12

57%

9

43%

پسرانه

6

55%

5

45%

کل

 

40

47%

45

53%

 

همان­گونه که جدول فوق نشان می­دهد، 56% کتابخانه­های آموزشگاهی مورد مطالعه ابتدایی دخترانه و پسرانه، به صورت قفسه بسته اداره می­شوند. در کتابخانه­های آموزشگاهی راهنمایی این توازن به هم می­خورد و  69% کتابخانه­های مورد مطالعه دخترانه، قفسه باز و 92% کتابخانه­های مورد بررسی پسرانه این مقطع به صورت قفسه بسته اداره می­شوند. 57%  کتابخانه­های آموزشگاهی متوسطه و پیش‌دانشگاهی به ترتیب دخترانه و 55% کتابخانه­های مورد مطالعه این مقطع پسرانه، به صورت قفسه باز اداره می­گردند. در کل 53% کتابخانه­های مورد مطالعه قفسه بسته و 47% آنها به صورت قفسه باز اداره می­گردند.

  1. وضعیت کتابخانه­های آموزشگاهی شهر زابل از نظر تجهیزات چگونه است؟

استاندارد کتابخانه­های مدارس، وجود وسایل و تجهیزات مختلفی را برای کتابخانه­های آموزشگاهی ضروری می­داند؛ مانند: صندلی و میزهای مطالعه مجهز به نعل­های لاستیکی، بدون کشو یا زائده، با سطح غیر برّاق به تعداد و اندازه­­های متناسب با سن و سال و جثه کاربران، قفسه کتاب در ابعاد اندازه استاندارد و متناسب با وضع جسمانی کاربران؛ برگه­دان، قفسه روزنامه و پیایندهای جاری؛ میز نقشه و جای مخصوص اطلس و فرهنگهای جامع، کابینتهای ویژه نگهداری رسانه­های دیداری و شنیداری و چندرسانه­ای‌ها و مدلها، تابلوی اعلانات، وسایل کمک آموزشی و ابزارها و تجهیزاتی مانند پروژکتورهای مختلف، چرخ حمل پروژکتور و مانند آن، دستگاه نمایش فیلم و اسلاید، تلویزیون، دوربینهای مختلف، دستگاه مونتاژ، ماشین تکثیر و ... (استانداردهای کتابخانه­های مدارس، 1384، ص 15-16). آموزشگاه­های مورد مطالعه از وسایل و تجهیزات کتابخانه‌ای برشمرده بسیار اندکی برخوردار بودند، به حدی که قابل ذکر نیستند. 

نتیجه­گیری کلی اینکه کتابخانه­های آموزشگاهی مورد مطالعه مانند سایر کتابخانه­های آموزشگاهی که مورد بررسی قرار گرفته­اند، در تمام زمینه­ها درحد استانداردهای کتابخانه­های مدارس نیستند و به­طور کلی می­توان گفت این کتابخانه‌ها دچار چالشهای جدی هستند و توان پاسخگویی به نیازهای دانش­آموزان را ندارند.

پیشنهادها

- با توجه به اینکه یافته­های پژوهش نشان داد اغلب آموزشگاه­های مورد مطالعه فاقد سالن مطالعه، مخزن مناسب و تجهیزات لازم است، پیشنهاد می­شود در آموزشگاه­های جدیدی که در آینده تأسیس خواهد شد، محل مناسبی با تمام لوازم به عنوان کتابخانه ساخته شود که در آن مخزن مناسب، سالن مطالعه و تجهیزات دیگر در نظر گرفته شود.

- غنی کردن کتابخانه­های آموزشگاه­ها به لحاظ تعداد و تنوع کتابها

- به­کارگیری نیروهای متخصص و آشنا به کتابداری در کتابخانه­های آموزشگاهی

- به کارگیری روشهای جدید و علمی در اداره کتابخانه­ها (نظام مدیریت کتابخانه و اطلاع‌­رسانی از طریق رایانه انجام شود).

- هر کتابخانه­ای امروزه به تجهیزات دیداری- شنیداری نیاز دارد. یافته­های تحقیق نشان می­‌دهد در آموزشگاه­های مورد مطالعه، کتابخانه­ها فاقد این­گونه تجهیزات هستند. لذا پیشنهاد می­‌شود در کتابخانه­های آموزشگاهی، تجهیزاتی از قبیل تلویزیون، ویدئو، ضبط صوت و ... تعبیه گردد و در آموزشگاه­هایی که این‌گونه تجهیزات وجود دارد، وسایل دیداری- شنیداری برای استفاده دانش‌آموزان در اختیار آنها قرار گیرد تا بتوانند در سالن کتابخانه از این­گونه تجهیزات در جهت بهبود کیفیت آموزشی خود استفاده کنند.



1. Jadwiga Kolodziejska.

- استانداردهای کتابخانه­های مدارس (1384). شیرین تعاونی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. 
- امیری­چهری، علی و حمید احمدی (1387). ارزیابی کتابخانه­های دبیرستانی شهر کرمانشاه و ارائه راه­کارهایی برای بهبود وضعیت آنها. کتابداری و اطلاع رسانی،‌ 4 (11)، ص 112-132.
- بهمن آبادی، علیرضا (1371). جایگاه کتابخانه­های آموزشگاهی در نظام جدید آموزش و پرورش. فصلنامه کتاب.
- جمشیدی، نظام (1386). بررسی وضعیت کتابخانه­های آموزشگاهی مقطع متوسطه استان کرمانشاه و مقایسة آن با استانداردهای ایفلا برای کتابخانه­های آموزشگاهی به منظور ارائه راهکارهایی جهت بهینه سازی وضعیت آنها. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران، اهواز.
- خسروی ، فریبرز (1370 ). بررسی وضعیت کتابخانه­های دبیرستانی سراسر کشور و ارائه راه حل برای پویایی آنها. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
- قاسمی، فریبا (1380). بررسی وضعیت موجود کتابخانه­های آموزشگاهی در استان کرمان در سالتحصیلی 1380-1379. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز. بازیابی 14 تیر ، 1388، ازhttp://dbase.irandoc.ac.ir/00255/00255766.htm
- سلطانی، پوری و فروردین راستین (1379). دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، فارسی ـ انگلیسی و انگلیسی ـ فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
- شرافتی،‌ ثریا (1383). وضعیت کتابخانه­های آموزشگاهی (مقطع متوسطه) استان. فصلنامه کتاب، 1(57)، 145-154.
- صمدی علی‌نیا، ربابه و فرشته سپهر و اشرف­­السادات بزرگی (1385). بررسی وضعیت کیفی کتابخانه­های دبیرستانی شهر اصفهان از لحاظ مدیریت، نیروی انسانی، بودجه، منابع، و فضا و جایگاه این کتابخانه­ها در بدنه آموزش و پرورش در سال تحصیلی 85 – 1384. نما، 3 (6).
- کولودژیسکا، جادویگا (1376). کتابخانه در نظام آموزش و پرورش به عنوان کیفیت. گزیده مقالات ایفلا 96 در چین، اوت 25 -31،  ‌(ص 278-286). (ترجمه ثریا غزل ایاغ). زیر نظرعباس حری، به همت و ویراستاری تاج الملوک ارجمند. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- مدیر امانی، پروانه و فرزانه فرجامی (1378). بررسی وضعیت کتابخانه­های آموزشگاهی استان خراسان و ارائه پیشنهادهایی بر پایه استانداردهای موجود. فصلنامه کتاب، 10 (1)،‌ ص 102-111.
- مرتضوی، ناهید (1379). اهمیت و نقش کتابخانه­های آموزشگاهی در آموزش. فصلنامه کتاب، ص 112-120. بازیابی 14 تیر ، 1388، از