نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی از دانشگاه بیرجند
2 استادیار گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه بیرجند
چکیده
کلیدواژه‌ها
طی سالهای گذشته، شاهد رشد فزاینده‌ای در تولید و انتشار منابع الکترونیکی بوده‌ایم. همگام با گسترش انتشار منابع الکترونیکی، بر تعداد مجلههای الکترونیکی افزوده شده است. ویژگیهایی چون سرعت روزآمدسازی، کاهش هزینه‌های انتشار، ارائه امکانات مختلفی که در نشریههای چاپی میسر نبود و نیز تسهیل اشاعة دستاوردهای پژوهشی با هزینه‌ای اندک و در کمترین زمان، افزایش قابلیت دستیابی، انعطاف‌پذیری و تعامل، باعث شده است تا گرایش فزاینده‌ای به سوی تهیة نسخه‌های الکترونیکی پیایندها و مجلههای چاپی ایجاد شود (سوآرنا، کالیان، پراکاسان و کومار[1]، 2002).
هر چند تاریخ پیدایش مجلههای الکترونیکی به سال 1976 برمی‌گردد، نخستین مجلة داوری شدة تمام متن الکترونیکی با عنوان Online Journal of Current Clinical Trials (OJCCT) در دهه 1990 انتشار یافت (کیهانی، 1993). انتشار مجله‌ها به صورت الکترونیکی سبب شده بسیاری از پایگاه‌های اطلاعاتی کتابشناختی، مقاله‌ها را به صورت متن کامل ارائه کنند و امکان جستجو و دسترسی پیوسته به متن کامل مجله‌ها فراهم شود. هم اکنون پایگاه‌های اطلاعاتی بسیاری از طریق وب قابل دسترسی هستند که از آن جمله می‌توان به پایگاه‌های بزرگ اطلاعاتی نظیر دیالوگ، ابسکو و پروکوئست[2] اشاره کرد.
همزمان با افزایش تعداد مجلههای الکترونیکی و پایگاه‌های ارائه دهندة آنها در کتابخانه‌ها، کتابداران با مشکلات تازه‌ای روبه‌رو شده‌اند. مباحثی چون مدیریت و ارزیابی پایگاه‌های اطلاعاتی مجله‌ها، سفارش، ارائة خدمات، شیوة اشتراک، شیوة تهیه و ارائه گزارش از میزان استفاده، از جملة این مباحث هستند. نبود الگویی واحد در تولید، انتشار و اشاعه پایگاه‌های اطلاعاتی مجله‌ها، مشکل اساسی در تولید و انتشار مجلههای الکترونیکی است (لوتر[3] ، 2000).
با توجه به افزایش مقاله‌های نشریه‌ها، کنفرانسها و سمینارها در ایران، اطلاع از وجود این مدارک و امکان دستیابی سریع و مستمر به محتوای اطلاعاتی آنها، اهمیت خاصی دارد. این مهم جز از طریق سازماندهی و پردازش اطلاعات در قالب پایگاه‌های اطلاعاتی، میسر نخواهد شد. در همین راستا، چندی است در کشور ما طراحی پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی آغاز شده و فعالیتهای پراکنده‌ای توسط برخی سازمانها در خصوص ارائة شکل الکترونیکی نشریه‌ها، به صورت پیوسته یا ناپیوسته انجام گرفته است.
از بین پایگاه‌هایی که به طور پیوسته شکل الکترونیکی نشریههای ایرانی را ارائه می‌دهند، سه پایگاه «سید»، «مگایران» و «نمامتن» جامعیت و پوشش موضوعی گسترده‌تری دارند. از طرفی، مدت زمان بیشتری از طراحی آنها می‌گذرد[4]، بنابراین امکانات بالاتری نسبت به سایر پایگاه‌ها دارند و برای کاربران نیز شناخته شده‌ترند.
اما مشخص نیست که هر یک از پایگاه‌های اطلاعاتی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن از نظر ساختار و محتوا چه ویژگیهایی دارند و به چه میزان با معیارهای ارزیابی ساختار منطبق هستند؟ همپوشانی بین هر یک از پایگاه‌های یاد شده چه اندازه است و کدام یک از پایگاه‌ها از نظر ساختار و محتوا در وضعیت بهتری قرار دارند؟ دستیابی به محتوا و ساختار مناسب و کارآمد و توسعة خدمات پایگاه‌ها، از طریق بازخوردهای حاصل از ارزیابی و بررسی میسر خواهد شد؛ بنابراین در پژوهش حاضر سعی شده برای پاسخگویی به سؤالهای یاد شده، ساختار و محتوای سه پایگاه اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران، و نمامتن ارزیابی شود.
سؤالهای پژوهش
1. وضعیت پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن بر اساس معیارهای ارزیابی ساختار چگونه است؟
2. وضعیت پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن بر اساس معیارهای ارزیابی محتوا چگونه است؟
3. میزان انطباق پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن با معیارهای ارزیابی ساختار چگونه است؟
4. وضعیت پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن از نظر ویژگیهای منحصر به فرد ساختاری و محتوایی، چگونه است؟
5. همپوشانی بین پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن، چه اندازه است؟
پیشینة پژوهش
بررسی و ارزیابی پایگاه‌های اطلاعاتی از جمله اقدامهایی است که طی سالهای اخیر توجه بسیاری از پژوهشگران رشتة کتابداری و رایانه را به خود جلب نموده است. در ادامه به تعدادی از بررسی‌های انجام گرفته روی وب‌سایتها، پایگاه‌های اطلاعاتی، و مجلههای الکترونیکی که به موضوع این پژوهش مرتبط‌تر است، اشاره می‌شود.
«اکبری» (1384) در نقد محتوا و ساختار پایگاه اطلاع‌رسانی «الشیعه» کاستیهای محتوایی این پایگاه را به شرح ذیل مطرح کرد: ارائه صرف متون در اغلب گزینه‌ها، توجه نکردن به سایر قالبهای عرضة اطلاعات، ذکر نکردن مآخذ مطالب، نبود انسجام بین گزینه‌های صفحه نخست و یا حتی صفحه دوم، استفاده نکردن از ملاکهای منطقی در طبقه‌بندی محتوا و بی‌توجهی به ارائه خدماتی خاص برای کاربران با وجود امکان عضویت در پایگاه، نداشتن امکان جستجوی پیشرفته، نمایش نامناسب اطلاعات کتابهای بازیابی شده، روزآمد نشدن بخش تازه‌های پایگاه و مشکل دسترسی به موضوعات فرعی ذیل هر موضوع.
«ابراهیمی» (1385) وضعیت نمایه‌سازی و میزان همپوشانی عنوانهای مقاله‌ها و مجلههای موجود در سه پایگاه اطلاعاتی نمایه، مقاله‌های فارسی و مقاله‌های فرهنگی فارسی را بررسی کرده است.
یافته‌ها نشان داد بیشترین تعداد رکوردها متعلق به پایگاه اطلاعاتی نمایه با 5/49% و بیشترین تعداد مجله‌ها نیز متعلق به این پایگاه با 5/46% بود. بیشترین توصیفگرها اختصاص یافته به مدارک، به پایگاه اطلاعاتی مقاله‌های فرهنگی فارسی و کمترین تعداد توصیفگر به پایگاه اطلاعاتی نمایه تعلق داشت. هر سه پایگاه از روش دستی برای نمایه‌سازی استفاده نموده و پایگاه اطلاعاتی مقاله‌های فرهنگی فارسی و نمایه از زبان نمایه‌سازی کنترل شده، ولی پایگاه مقاله‌های فارسی از ترکیب زبان نمایه‌سازی کنترل‌شده و طبیعی استفاده می‌کردند.
«مهراد و زاهدی» (1386) محیط رابط کاربر دو میزبان داخلی (کتابخانة منطقه‌ای علوم و تکنولوژی و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران) را با چهار میزبان خارجی (Proquest، Emerald، Elsevier و Ebsco) عرضه‌کنندة پایگاه‌های اطلاعاتی، مقایسه کردند. با استفاده از سیاهة وارسیِ جامعی متشکل از پنج بخش شامل خصیصه‌های کلی، جستجو، بازیابی، نمایش و کاربرپسندی، تلاش شد تا ضمن شناخت ویژگیها و نقاط ضعف هر یک از میزبانهای داخلی و خارجی، محیط رابط کاربر آنها با یکدیگر مقایسه شود.
یافته‌ها نشان داد در میزبانهای داخلی به ترتیب کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران و در میزبانهای خارجی به ترتیب Ebsco، Emerald، Proquest و Elsevier در پنج خصیصه مورد بررسی دارای بیشترین ویژگیها بودند.
«عصاره و پاپی» (1387) کیفیت 14 وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه‌های دولتی ایران را ارزیابی کردند. پژوهشگران از ابزار ارزیابی کیفیت وب‌سایتها[5] استفاده نمودند. یافته‌ها نشان داد ویژگیهای مخاطبان، هدف وب‌سایت، بارگذاری و پایدار بودن ساختار، در سطح خوبی قرار دارد. ویژگیهای میزان سهولت جستجو، گرافیک، وجود سابقه و پیشینة علمی نویسنده یا تنالگان و هدف مشخص برای محدودة اطلاعاتی، در سطح متوسط، و روزآمد بودن مطالب و پیوندهای درونی، در سطح پایینی بود.
«آندری چاک[6] و همکاران» (2003) سه پایگاه اطلاعاتی نشریه‌ها[7] را بر اساس سه خصیصه کلی «محیط رابط»، «محتوا» و «هزینه» و به منظور تعیین اولویت هر یک از این پایگاه‌ها برای کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی ارزیابی کردند. مؤلفه‌های کاربرپذیری، قابلیتهای جستجو و کیفیت راهنمای پایگاه از محیط رابط، و مؤلفه‌های گسترده، روزآمدی، جامعیت، دقت و انسجام، استنادها و چکیده‌های پایگاه از محتوا، بررسی شد. نتایج نشان داد برای کتابخانه‌های عمومی اولویت تهیه به ترتیب پایگاه‌های elibrary، CBCA، و ASP و برای کتابخانه‌های دانشگاهی اولویت تهیه به ترتیب پایگاه‌های ASP، CBCA، eLibrary بود.
«گاول و آیزلید»[8] (2008) همپوشانی در عنوان مجلههای نمایه شده در دو پایگاه استنادی Web of Science و Scopus را بررسی کردند. برای محاسبة این همپوشانی، از فهرست عنوانهای مجلههای تهیه شده توسط تولیدکنندگان هر دو پایگاه استفاده گردید. بر اساس یافته‌های پژوهش، از 22591 عنوان مجلة نمایه شده توسط هر دو پایگاه، 7434 عنوان بین هر دو پایگاه مشترک، 6256 عنوان مجله در Scopus و 1467 عنوان در Web of Science منحصر به فرد بود.
روشها
این پژوهش به روش ارزیابانه انجام شد. جامعة پژوهش شامل سه پایگاه اطلاعاتی سید، مگایران، و نمامتن بود. ابزار گردآوری داده‌ها در بخش ساختار سیاهه وارسی و در بخش محتوا و ویژگیهای منحصر به فرد ساختاری و محتوایی، مشاهده و مصاحبة سازمان یافته با مدیران سه پایگاه بود. با جستجو در منابع مختلف و در سایت مؤسسه بین‌المللی استاندارد (ایزو) مشخص شد هیچ‌گونه سیاهه استاندارد و قابل پیشنهادی برای ارزیابی پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریه‌ها وجود ندارد؛ بنابراین تلاش شد سیاهه وارسی توسط پژوهشگر تهیه شود. بدین منظور، منابع موجود در حوزه ارزیابی و بررسی پایگاه‌های اطلاعاتی، وب‌سایتها و به طور کلی منابع اینترنتی بررسی و سعی شد اقلامی که همخوانی بیشتری با مقتضیات پژوهش دارند انتخاب و سیاهه‌ای جدید بر مبنای آنها تنظیم گردد. بررسی متون نمایانگر آن بود که معیارهای ارزیابی دو مقاله بیش از دیگران به این پژوهش مرتبط بود: نخست معیارهایی که «ویلار و زومر» (2005) برای ارزیابی و مقایسة محیط رابط کاربر پایگاه‌های اطلاعاتی ساینس دایرکت، پروکوئست، ابسکو و امرالد[9] به کار برده‌اند، و دوم معیارهای سیاهة وارسی «براون» (2003) برای مقایسة نسخه‌های مختلف پایگاه اطلاعاتی اریک[10]. بنابراین، این دو اثر مبنای تنظیم سیاهه اولیه این پژوهش قرار گرفت. با مشاهده‌ها و بررسیهایی که پژوهشگر طی جستجو و تعامل با پایگاه‌های اطلاعات مورد بررسی در این پژوهش انجام داد، معیارهایی که مختص ارزیابی پایگاه‌های اطلاعاتی نشریه‌ها بود، تعیین و به سیاهة آغازین اضافه شد. سرانجام سیاهة وارسی جامعی در چهار مقولة جستجو، نمایش، بازیابی و کاربرپسندی، که دارای 117 معیار بود، تنظیم و تکمیل شد.
برای ارزیابی محتوای پایگاه‌های اطلاعاتی، از برخی از معیارهای مورد نظر «جاکسو» (2001) و «ولامبرت»[11] (1380) استفاده شد. این معیارها عبارتند از: جامعیت، پوشش موضوعی، روزآمدی و وضعیت نمایه‌سازی. برای مشخص کردن جامعیت و پوشش موضوعی، از سیاهة مجلههای کل کشور استفاده شد. سیاهة مجلههای علمی و پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مبنای تعیین جامعیت مجلههای علمی و پژوهشی پایگاه‌ها قرار گرفت. به منظور تعیین همپوشانی، عنوانهای مجلههای مشترک سه پایگاه مشخص و سپس همپوشانی سنتی و نسبی پایگاه‌ها محاسبه شد.
برای تعیین روایی ابزار گردآوری داده‌ها، سیاهة وارسی در اختیار شش نفر از صاحب‌نظران و استادان حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی و مدیران پایگاه‌های اطلاعاتی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از روش آمار توصیفی انجام شد؛ بدین صورت که بر اساس معیارهای مطرح شده در ذیل چهار مقولة کلی سیاهة وارسی، در صورت دارا بودن آن معیار عدد یک و در صورت نداشتن آن معیار، عدد صفر منظور گردید. در پایان، بر اساس امتیازهایی که پایگاه‌ها در هر مقوله کسب نموده‌اند، تحلیل و بررسی صورت گرفت. در بخش محتوا، اطلاعات حاصل از مشاهده و مصاحبة سازمان یافته تحلیل و بررسی گردید.
یافته‌های پژوهش
در این بخش، ابتدا نتایج حاصل از ارزیابی ساختار سه پایگاه اطلاعاتی سید، مگایران و نمامتن در چهار مقولة جستجو، نمایش، بازیابی و کاربرپسندی ارائه می‌گردد، سپس نتایج حاصل از ارزیابی محتوا نیز در چهار بخش پوشش موضوعی، جامعیت، نمایه‌سازی و روزآمدی به نمایش گذاشته می‌شود. در آخر هم نتایج حاصل از تعیین ویژگیهای منحصر به فرد ساختاری و محتوایی و محاسبة همپوشانی ارائه خواهد شد.
سؤال1: وضعیت پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن بر اساس معیارهای ارزیابی ساختار چگونه است؟
جستجو: در مقولة جستجو 38 معیار در نظر گرفته شد و سه پایگاه سید، مگ ایران، و نمامتن بر اساس این معیارها ارزیابی گردید. در جدول 1 میزان برخورداری هر سه پایگاه اطلاعاتی از معیارهای جستجو با هم مقایسه شده است. یافته‌ها نشان داد از مجموع 38 امتیاز این بخش، پایگاه مگایران و نمامتن با کسب 16 امتیاز (10/42%) در رتبة نخست و پایگاه سید با کسب 12 امتیاز (58/31%) در رتبة دوم قرار دارند.
جدول1. امتیاز پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن در مقولة معیارهای جستجو
|
پایگاه اطلاعاتی معیار |
سید |
مگایران |
نمامتن |
|
امکانات مختلف جستجو: |
|
|
|
|
جستجوی ساده |
1 |
1 |
1 |
|
جستجوی پیشرفته |
|
|
|
|
امکان استفاده از عملگرهای بولی: |
|
|
|
|
AND |
1 |
1 |
1 |
|
OR |
1 |
1 |
1 |
|
NOT |
0 |
1 |
0 |
|
امکان جستجوی همجواری |
0 |
0 |
0 |
|
امکان جستجوی عبارتی |
0 |
1 |
1 |
|
امکان استفاده از عملگرهای کوتاه‌سازی (ریشه‌سازی) |
0 |
0 |
1 |
|
سایر گزینه‌های محدود کردن جستجو (جستجوی میدانی) |
|
|
|
|
عنوان مجله |
1 |
1 |
1 |
|
عنوان مقاله |
1 |
1 |
1 |
|
نویسنده |
1 |
1 |
1 |
|
شماره |
0 |
0 |
0 |
|
صفحه |
0 |
0 |
0 |
|
جلد |
0 |
0 |
0 |
|
متن مجله |
0 |
1 |
1 |
|
کلیدواژه |
1 |
0 |
1 |
|
موضوع مقاله |
0 |
0 |
1 |
|
موضوع مجله |
1 |
0 |
1 |
|
چکیده |
1 |
0 |
0 |
|
شابن |
1 |
0 |
0 |
|
دوره انتشار |
0 |
1 |
0 |
|
محل انتشار (شهر، نشانی) |
0 |
1 |
0 |
|
سال انتشار |
0 |
0 |
1 |
|
صاحب امتیاز |
0 |
1 |
1 |
|
مدیرمسئول |
0 |
1 |
1 |
|
سردبیر |
0 |
1 |
1 |
|
سایر امکانات جستجو |
|
|
|
|
ارائه فهرست الفبایی نشریه‌ها |
1 |
1 |
0 |
|
ارائه فهرست موضوعی نشریه‌ها |
1 |
1 |
0 |
|
امکان دسترسی به اصطلاحنامه |
0 |
0 |
0 |
|
ارائه سیاهة بازدارنده |
0 |
0 |
0 |
|
امکان جستجو در نمایه |
0 |
0 |
0 |
|
قابل جستجو بودن واژه‌های ارائه شده در فهرست نتایج |
0 |
0 |
0 |
|
امکان اصلاح خودکار املای واژه‌ها و پیشنهاد واژه مناسب |
0 |
0 |
0 |
|
امکان اصلاح و پیشنهاد راهبرد جستجو با گزینه‌ای مشخص |
0 |
0 |
0 |
|
امکان ذخیره راهبرد جستجو |
0 |
0 |
0 |
|
امکان ذخیره تاریخچه جستجوهای انجام شده |
0 |
0 |
0 |
|
امکان ترکیب راهبرد جستجوی چندین جستجوی قبلی |
0 |
0 |
0 |
|
امکان جستجو در نتایج |
0 |
0 |
0 |
|
امکان حذف محتویات درون فیلدها با گزینه‌ای مشخص |
0 |
0 |
0 |
|
جمع کل (38 مؤلفه) |
12 (58/31%) |
16 (10/42%) |
16 (10/42%) |
نمایش: وضعیت نمایش سه پایگاه سید، مگایران و نمامتن، با در نظر گرفتن 37 معیار ارزیابی شد. در جدول 2، میزان برخورداری هر سه پایگاه اطلاعاتی از معیارهای نمایش با هم مقایسه شده است. از مجموع 37 امتیاز این بخش، پایگاه مگ ایران با کسب 26 امتیاز (28/70%) در رتبة نخست، پایگاه سید با کسب 25 امتیاز (57/67%) در رتبة دوم و نمامتن با کسب 19 امتیاز (35/51%) در رتبه آخر قرار گرفت.
جدول2. امتیاز پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن در مقولة معیارهای نمایش
|
پایگاه اطلاعاتی معیار |
سید |
مگایران |
نمامتن |
|
قابلیت نمایش پیشینه‌ها در قالبهای گوناگون: |
|
|
|
|
زبان نشانه‌گذاری فرامتن |
0 |
1 |
1 |
|
مدرک قابل حمل |
1 |
1 |
1 |
|
تصویر |
0 |
0 |
1 |
|
قابلیت تغییر پیش فرض نمایش پیشینه‌ها بر اساس: |
|
|
|
|
ربط |
0 |
0 |
0 |
|
نویسنده |
0 |
0 |
0 |
|
تاریخ انتشار |
0 |
0 |
0 |
|
عنوان |
0 |
0 |
0 |
|
اطلاعات ارائه شده برای هر مقالة بازیابی شده: |
|
|
|
|
عنوان مقاله |
1 |
1 |
1 |
|
عنوان مجله |
1 |
1 |
1 |
|
نویسنده (گان) |
1 |
1 |
1 |
|
صفحه |
1 |
1 |
1 |
|
کلیدواژه |
1 |
0 |
0 |
|
چکیده |
1 |
1 |
0 |
|
حجم مدرک |
0 |
1 |
0 |
|
تعداد استناد به مقاله |
1 |
0 |
0 |
|
مقاله‌های مرتبط |
0 |
0 |
0 |
|
اطلاعات ارائه شده برای هر مجلة بازیابی شده: |
|
|
|
|
عنوان مجله |
1 |
1 |
1 |
|
شابن |
1 |
1 |
0 |
|
دوره انتشار |
1 |
1 |
0 |
|
سال انتشار |
1 |
1 |
1 |
|
شماره |
1 |
1 |
1 |
|
رتبه علمی |
1 |
1 |
0 |
|
موضوع |
0 |
1 |
1 |
|
صاحب امتیاز |
1 |
1 |
1 |
|
مدیرمسئول |
1 |
1 |
1 |
|
سردبیر |
1 |
1 |
1 |
|
هیئت تحریریه |
0 |
1 |
0 |
|
طرح روی جلد مجله |
1 |
1 |
0 |
|
آدرس |
1 |
1 |
1 |
|
تلفن |
1 |
1 |
1 |
|
نمابر |
1 |
1 |
0 |
|
پست الکترونیکی |
1 |
1 |
0 |
|
وب‌سایت |
1 |
1 |
1 |
|
آرشیو |
1 |
1 |
0 |
|
سایر قابلیتهای نمایش: |
|
|
|
|
قابلیت نمایش برجسته واژه‌های جستجو شده |
1 |
0 |
1 |
|
قابلیت ارائه خودکار راهبرد جستجو در صفحه نمایش |
0 |
0 |
1 |
|
قابلیت نمایش خودکار تاریخچه جستجو در صفحه نمایش |
0 |
0 |
0 |
|
جمع کل (37 مؤلفه) |
25 (57/67%) |
26 (28/70%) |
19 (35/51%) |
بازیابی: در مقولة بازیابی 11 معیار در نظر گرفته شد و سه پایگاه سید، مگایران و نمامتن بر اساس این معیارها ارزیابی گردید. در جدول 3، میزان برخورداری هر سه پایگاه اطلاعاتی از معیارهای بازیابی با هم مقایسه شده است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، از مجموع 11 امتیاز این بخش، پایگاه سید و مگایران با کسب 8 امتیاز (73/72%) به طور مشترک در رتبه نخست، و پایگاه نمامتن با کسب 4 امتیاز (36/36%) در رتبه بعدی قرار گرفتند.
جدول3. امتیاز پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن در مقولة معیارهای بازیابی
|
پایگاه اطلاعاتی معیار |
سید |
مگایران |
نمامتن |
|
مسیریابی در نتایج: |
|
|
|
|
حرکت به صفحه بعد |
1 |
1 |
1 |
|
حرکت به صفحه قبل |
1 |
1 |
1 |
|
حرکت به صفحه دلخواه |
1 |
1 |
0 |
|
سایر قابلیتها: |
|
|
|
|
قابلیت ایجاد تغییر در تعداد نتایج جستجو |
0 |
0 |
0 |
|
قابلیت نشانه‌گذاری نتایج جستجو |
1 |
0 |
0 |
|
قابلیت چاپ نتایج جستجو |
1 |
1 |
1 |
|
قابلیت ذخیره‌سازی نتایج جستجو |
1 |
1 |
1 |
|
قابلیت ارسال نتایج از طریق پست الکترونیکی |
0 |
1 |
0 |
|
قابلیت دسترسی به تعداد منابع و مآخذ متن بازیابی شده از طریق فراپیوند |
1 |
0 |
0 |
|
قابلیت سفارش دادن مقاله به طور پیوسته |
1 |
1 |
0 |
|
قابلیت اشتراک مجله به طور پیوسته |
0 |
1 |
0 |
|
جمع کل (11 مقوله) |
8 (73/72%) |
8 (73/72%) |
4 (36/36%) |
کاربرپسندی: وضعیت کاربرپسندی سه پایگاه با در نظر گرفتن 31 معیار ارزیابی شد. در جدول 4، میزان برخورداری هر سه پایگاه از معیارهای کاربرپسندی به نمایش درآمده است. از مجموع 31 امتیاز این بخش، پایگاه سید و مگایران با کسب 14 امتیاز (16/45) به طور مشترک در رتبة نخست پایگاه نمامتن با 11 امتیاز (48/35) در رتبه بعدی قرار گرفتند.
جدول4. امتیاز پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن در مقولة معیارهای کاربرپسندی
|
پایگاه اطلاعاتی معیار |
سید |
مگایران |
نمامتن |
|
مسیریابی: |
|
|
|
|
وجود پیوند به صفحه اصلی در هر صفحه |
1 |
1 |
0 |
|
حرکت به صفحه بعد |
0 |
0 |
0 |
|
حرکت به صفحه قبل |
1 |
0 |
0 |
|
راهنما: |
|
|
|
|
وجود گزینه راهنما در هر صفحه |
0 |
0 |
0 |
|
امکان جستجو در متن راهنما |
0 |
0 |
0 |
|
ارائه پیامهایی به منظور آگاهی کاربر از چگونگی ادامه جستجو |
0 |
0 |
0 |
|
توضیح روشهای جستجو به صورت جامع و به زبان ساده |
0 |
1 |
1 |
|
خدمات آگاهی رسانی جاری: |
|
|
|
|
پست الکترونیکی |
0 |
1 |
0 |
|
آر.اس.اس. |
0 |
1 |
0 |
|
خدمات پشتیبانی: |
|
|
|
|
پست الکترونیکی |
1 |
1 |
1 |
|
آدرس پستی |
1 |
1 |
1 |
|
تلفن تماس |
1 |
1 |
1 |
|
پرسشهای متداول |
0 |
0 |
0 |
|
ارائه آمار از: |
|
|
|
|
کاربران آن‌لاین |
0 |
0 |
0 |
|
کاربران حقیقی |
0 |
0 |
0 |
|
کاربران حقوقی |
0 |
1 |
1 |
|
قابلیت ایجاد پرونده شخصی: |
|
|
|
|
مجلههای مورد علاقه |
0 |
1 |
0 |
|
مقاله‌های مورد علاقه |
1 |
0 |
0 |
|
سایر قابلیتها: |
|
|
|
|
استفاده از تعداد استاندارد رنگ |
1 |
1 |
1 |
|
امکان تغییر رنگ صفحة نمایش |
0 |
0 |
0 |
|
امکان تغییر اندازه قلم صفحة نمایش |
0 |
0 |
0 |
|
امکان تغییر زبان محیط رابط کاربر |
1 |
0 |
1 |
|
نیاز نداشتن به نرم‌افزار خاص برای مشاهده نتایج |
1 |
1 |
0 |
|
وجود نقشه پایگاه |
0 |
0 |
0 |
|
مشخص بودن تاریخچه هدفهای پایگاه |
1 |
1 |
0 |
|
ارائه آخرین تاریخ روزآمدسازی |
0 |
0 |
0 |
|
سادگی و نظم محیط رابط کاربر |
1 |
0 |
1 |
|
یکدستی و انسجام واژگان محیط رابط کاربر |
1 |
0 |
1 |
|
دارا بودن گواهی اعتبار |
0 |
0 |
0 |
|
نبود پیوندهای کور |
1 |
1 |
1 |
|
بیان شرایط دسترسی به خدمات |
1 |
1 |
1 |
|
جمع کل (31 مقوله) |
14 (16/45%) |
14 (16/45%) |
11 (48/35%) |
سؤال2: وضعیت پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن بر اساس معیارهای ارزیابی محتوا چگونه است؟
جامعیت: مقایسة مجلههای پایگاه‌ها با کل مجلههای کشور نشان داد جامعیت پایگاه مگایران با تفاوت اندکی، بیش از جامعیت پایگاه نمامتن و پایگاه سید کمترین جامعیت را داراست (جدول 5).
جدول5. جامعیت پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن در مقایسه با تعداد کل مجلههای کشور
|
پایگاه اطلاعاتی |
تعداد |
درصد |
تعداد کل مجلههای کشور |
|
سید |
392 |
42/8 |
4652 |
|
مگایران |
1691 |
35/36 |
|
|
نمامتن |
1553 |
38/33 |
برای مقایسة جامعیت مجلههای علمی و پژوهشی پایگاه‌ها، از بین مجلههای دو پایگاه مگایران و نمامتن، مجلههای علمی و پژوهشی آنها مشخص و با کل مجلههای علمی و پژوهشی وزارت علوم و وزارت بهداشت، مقایسه گردید (جدول 6). از آنجا که پایگاه سید تنها دربردارندة مجلههای علمی و پژوهشی است، از این نظر جامعیت بالاتری دارد.
جدول6. جامعیت پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن در مقایسه با مجلههای علمی و پژوهشی
|
پایگاه اطلاعاتی |
تعداد |
درصد |
تعداد کل مجلههای کشور |
|
سید |
392 |
94% |
417 |
|
مگایران |
340 |
53/81% |
|
|
نمامتن |
143 |
29/34% |
پوشش موضوعی: پایگاه سید با دارا بودن 138 مجله (20/35%) در حوزة موضوعی پزشکی و پیراپزشکی، بیشترین مجله را در این حوزه به خود اختصاص داده است. این پایگاه کمترین مجله (76/0%) را در حوزه هنر و معماری دارد. پایگاه مگایران در حوزه علوم انسانی بیشترین تعداد مجله (50/39%) و در حوزه هنر و معماری کمترین مجله (26/4%) را داراست. اکثر مجله‌ها (19/34%) پایگاه نمامتن در حوزة علوم انسانی است. این پایگاه در حوزة کشاورزی، کمترین مجله (73/3%) را پوشش می‌دهد (جدول 7).
جدول7. پوشش موضوعی مجلههای پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن
|
پوشش موضوعی پایگاه اطلاعاتی |
فنی و مهندسی |
کشاورزی |
علوم پایه |
علوم انسانی |
هنر و معماری |
پزشکی و پیراپزشکی |
عمومی |
کل |
|
|
سید |
مجله‌ها |
54 |
49 |
29 |
119 |
3 |
138 |
0 |
392 |
|
درصد |
77/13% |
5/12% |
40/7% |
36/30% |
76/0% |
20/35% |
0 |
100% |
|
|
مگایران |
مجله‌ها |
301 |
78 |
104 |
668 |
72 |
222 |
246 |
1691 |
|
درصد |
80/17% |
64/4% |
61/6% |
50/39% |
26/4% |
13/13% |
55/14% |
100% |
|
|
نمامتن |
مجله‌ها |
190 |
58 |
69 |
531 |
83 |
163 |
459 |
1553 |
|
درصد |
23/12% |
73/3% |
44/4% |
19/34% |
34/5% |
49/10% |
55/29% |
100% |
|
نمایه‌سازی: با توجه به اینکه در پایگاه‌های سید و مگایران امکان جستجو در متن مجله‌ها فراهم شده است و با در نظر گرفتن ملاحظات نرم‌افزاری، نمایه‌سازی در این دو پایگاه به زبان آزاد صورت می‌گیرد. اما در پایگاه نمامتن، از زبان کنترل شده، اصطلاحنامه اصفا[12] و سرعنوانهای موضوعی فارسی استفاده می‌شود.
در پایگاه مگایران، میزان دسترسی کاربران به محتوای مجله‌ها، بر اساس خواستة مسئولان مجله‌ها تعیین می‌شود؛ بدین معنا که با وجود پرداخت حق عضویت توسط کاربران، تنها متن کامل آن دسته از مقاله‌هایی در اختیار آنها قرار می‌گیرد که مسئولان مجله تعیین کرده باشند، بنابراین ممکن است کاربر فقط به متن کامل برخی از مقاله‌های یک مجله دسترسی داشته باشد. در پایگاه نمامتن، محتوای همه مجله‌ها، به استثنای مجلههای عمومی، نمایه‌سازی می‌شود. بنابراین، شمول نمایه‌سازی در این دو پایگاه، گزینشی است. ولی در پایگاه سید، همة مطالب مجله‌ها نمایه‌سازی می‌شود و از این نظر گزینشی صورت نمی‌‌گیرد.
پوشش زمانی و دورة روزآمدسازی: پایگاه سید مجله‌ها را از سال 1379 تاکنون پوشش می‌دهد و به صورت روزانه، روزآمد و اطلاعات مجله‌ها بلافاصله پس از انتشار و یا پانزده روز پس از آن، وارد پایگاه می‌شود. مجلههای مربوط به سال 1380 تاکنون در مگایران نمایه می‌شوند و دورة روزآمدسازی آنها روزانه است. گفتنی است، اطلاعات مجله‌ها بین سه روز تا یک هفته پس از انتشار مجله وارد پایگاه می‌شود. پوشش گذشته‌نگر نمامتن از سال 1377 تاکنون است و ماهانه روزآمد و اطلاعات مجله‌ها بین یک تا دو ماه پس از انتشار آن وارد پایگاه می‌شود.
سؤال3. میزان انطباق پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن با معیارهای ارزیابی ساختار چگونه است؟
یافته‌های مربوط به میزان تطبیق سه پایگاه مورد بررسی با معیارهای ارزیابی، در جدول 8 نمایش داده شده است. از کل 117 امتیاز، پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن به ترتیب با دارا بودن 59، 64 و 49 امتیاز به میزان 43/50%، 70/54% و 88/41% معیارهای مطرح شده در سیاهة وارسی را در طراحی ساختار خود به کار گرفته‌اند.
سؤال4. وضعیت پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن از نظر ویژگیهای منحصر به فرد ساختاری و محتوایی چگونه است؟
جدول8. میزان انطباق پایگاه‌های سید، مگایران و نمامتن با معیارهای ساختار
|
پایگاه اطلاعاتی معیار |
سید |
مگایران |
نمامتن |
|||
|
امتیاز |
درصد |
امتیاز |
درصد |
امتیاز |
درصد |
|
|
معیارهای جستجو (38) |
12 |
58/31% |
16 |
10/42% |
16 |
10/42% |
|
معیارهای نمایش (37) |
25 |
57/67% |
26 |
28/70% |
19 |
35/51% |
|
معیارهای بازیابی (11) |
8 |
73/72% |
8 |
73/72% |
4 |
36/36% |
|
معیارهای کاربرپسندی (31) |
14 |
16/45% |
14 |
16/45% |
11 |
48/35% |
|
مجموع امتیازها (117) |
59 |
43/50% |
64 |
70/54% |
49 |
88/41% |
پس از بررسی دقیق محیط رابط کاربر پایگاه‌های اطلاعاتی مورد بررسی، ویژگیهای منحصر به فرد ساختاری و محتوایی این پایگاه به شرح زیر گردآوری شد:
- ویژگیهای منحصر به فرد پایگاه سید
1. ارائة گزارش استنادی نشریههای علمی و پژوهشی کشور از طریق ضریب تأثیر و ضریب آنی[13]
2. ارائة سیاهه مقاله‌ها و نویسندگان پراستناد کشور از سال 1380 تا 1386
3. ارائه ضریب تأثیر ده نشریة برتر کشور
4. ارائه سیاهة دانشمندان منتخب ایرانی به گزارش مؤسسة اطلاعات علمی
5. راهنمای مراجعه سریع به مؤسسه اطلاعات علمی
6. ارائه بیشترین مقاله‌های فروگذاری شده از پایگاه، طی هفته پیش
7. امکان دریافت فرم سفارش کتاب و مقاله از کتابخانه بریتانیا
8. ارائه فهرست الفبایی نویسندگان همراه با تعداد مقاله‌هایی که در مجلههای نمایه شده در پایگاه ارائه کرده‌اند
9. خدمات ارسال الکترونیکی مقاله‌ها و رهگیری پیشرفت کار توسط نویسندگان
10. تدارک دسترسی به مجموعه مقاله‌های پژوهشگران ایرانی چاپ شده در نشریههای بین‌المللی
11. ارائه فهرست همایشهای علمی و پژوهشی کشور
12. پیوند به بانک اطلاعات طرحهای پژوهشی جهاد دانشگاهی
13. پیوند به واحدها و پژوهشکده‌های جهاد دانشگاهی، دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی، وزارتخانه‌‌ها و سازمانهای دولتی.
- ویژگیهای منحصر به فرد پایگاه مگایران
1. ارائه اطلاعات بسیار جامع از نشریه‌ها، افزودن بر موارد ذکر شده در سیاهه وارسی
2. امکان دریافت روزانة عنوانهای برگزیدة روزنامه‌ها
3. امکان جستجو در متن روزنامه‌ها
4. امکان معرفی سایت به دوستان
5. امکان قراردادن سایت در صفحه نخست هنگام اتصال به اینترنت
6. تعیین جایگاه موضوعی مجلة بازیابی شده به صورت سلسله مراتبی
7. تفکیک نشریههای موجود در پایگاه بر اساس رتبة علمی، نشریههای وابسته به دانشگاه‌ها، نشریههای تمام متن، و نشریه‌هایی که امکان اشتراک نسخة چاپی آنها از طریق پایگاه فراهم شده است
8. ارائة شرایط پذیرش آگهی در سایت
9. ارائة اخبار و مطالب حوزة مطبوعات.
- ویژگیهای منحصر به فرد پایگاه نمامتن
1. امکان محدود کردن جستجو به مقاله، نقد، گفتگو، گزارش، شعر و داستان
2. اختصاص دادن یک شماره بازیابی به هر مقاله که امکان بازیابی مقاله را در دفعات بعدی مراجعة کاربر به پایگاه، بدون نیاز به جستجوی مجدد عنوان مقاله فراهم می‌کند
3. امکان جستجو در پایان‌نامه‌های دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
4. امکان نصب نرم‌افزار نمامتن بر روی شبکة داخلی سازمانها، نهادها، و دانشگاه‌ها به همراه دریافت ماهانة لوح فشردة اطلاعات در ازای پرداخت اشتراک سالیانه
5. ارائه مدت زمان بازیابی نتایج
6. امکان استفاده آموزشی دانشگاه‌ها، مراکز آموزشی و پژوهشی، و سازمانها بدون پرداخت هزینه اشتراک به مدت یک ماه
یافته‌ها مبیّن آن است که پایگاه سید با 13 ویژگی منحصر به فرد در رتبة نخست و پایگاه‌های مگایران و نمامتن در رتبه‌های بعدی جای دارند.
سؤال 5: همپوشانی بین پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی سید، مگایران و نمامتن چه اندازه است؟
برای تعیین همپوشانی سه پایگاه با استفاده از فرمول همپوشانی سنتی، ابتدا همپوشانی پایگاه‌ها دو به دو و سپس همپوشانی هر سه پایگاه محاسبه شد. همپوشانی پایگاه‌های سید و مگایران 41/5%، پایگاه‌های سید و نمامتن 67/0%، پایگاه‌های مگایران و نمامتن 82/23% و همپوشانی هر سه پایگاه 12/5% برآورد شد. بیشترین همپوشانی بین پایگاه‌های مگایران و نمامتن، و کمترین آن بین پایگاه‌های سید و نمامتن بود. نتایج محاسبة همپوشانی سنتی پایگاه نشان داد درصد همپوشانی در پایگاه سید 15/45%، در پایگاه مگایران 47/10% و در پایگاه نمامتن 40/11% است. به عبارت دیگر، به دلیل متفاوت بودن حجم پایگاه‌ها، مجلههای پایگاه سید بیشترین همپوشانی را با مجلههای دو پایگاه مگایران و نمامتن دارند، ولی مجلههای پایگاه مگایران کمترین همپوشانی را با مجلههای دو پایگاه دیگر دارند.
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج حاصل از ارزیابی پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریههای ایرانی از نظر مطابقت با معیارهای ساختار مبیّن آن است که ساختار هر سه پایگاه در حد متوسط است ولی پایگاه مگایران نسبتاً مطابقت بیشتری با معیارهای سیاهة وارسی دارد. به طور کلی، بهتر است هر سه پایگاه نسبت به گنجاندن آن دسته از معیارهای مطرح شده در سیاهة وارسی که فاقد آن هستند، اقدام کنند. ضرورت این امر برای بخش جستجو بیشتر به چشم می‌خورد، چون قابلیتهای ضعیف جستجو در یک پایگاه، محتوای آن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
از بُعد جامعیت، پایگاه مگایران در مقایسه با کلّ مجلههای کشور و پایگاه سید در مقایسه با مجلههای علمی و پژوهشی جامعیت بیشتری دارند. به نظر می‌رسد هر سه پایگاه باید تلاش کنند تا از نظر جامعیت نه به ادعای خود، بلکه به حد مطلوب نزدیک شوند.
از نظر پوشش موضوعی، پایگاه سید در حوزه موضوعی پزشکی و پیراپزشکی غنی است. یکی از دلایل این ویژگی آن است که نه تنها وزارت بهداشت، بلکه وزارت علوم نیز در حوزة علوم پزشکی، مجلههای علمی و پژوهشی منتشر می‌کند، از این رو تعداد مجلههای علوم پزشکی علمی و پژوهشی بیشتر است. توزیع نکردن موضوعی متعادل مجله‌ها، در هر سه پایگاه به چشم می‌خورد. این مسئله ممکن است ناشی از نبود توازن در پوشش موضوعی کل مجلههای منتشر شده در کشور و یا به دلیل پایین‌تر بودن تولیدات علمی در برخی از رشته‌ها باشد. به طور کلی، به منظور تأمین نیاز اطلاعاتی کاربران در تمامی حوزه‌های موضوعی و افزایش کاربردپذیری هر سه پایگاه در دانشگاه‌ها و سازمانهای بیشتر، شایسته است مدیران آنها نسبت به افزودن مجله‌ها در موضوعاتی که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اقدام کنند.
پایگاه سید به دلیل نمایه‌سازی کل مطالب، وضعیت بهتری دارد. نمایه‌سازی گزینشی در دو پایگاه مگایران و نمامتن، مانع دسترسی کاربران به محتوای برخی از مجله‌ها می‌شود. این امر نقطه ضعفی برای این دو پایگاه به شمار می‌آید. شایسته است هر سه پایگاه در نمایه‌سازی، رویکردی ترکیبی، زبان آزاد و کنترل شده در پیش گیرند و پایگاه مگایران و نمامتن در نمایه‌سازی مقاله‌های مجله‌ها گزینشی عمل نکنند.
از نظر روزآمدسازی، هر سه پایگاه در سطح مطلوبی نیستند. آرشیو، یکی از ارکان اصلی در پایگاه‌های اطلاعاتی نشریه‌هاست و ناقص بودن آن مانع دسترسی کاربران به حجم وسیعی از مطالب می‌شود. این مسئله مغایر با هدف هر سه پایگاه، یعنی ارائه حداکثر اطلاعات و خدمات به کابران است. بنابراین، مطلوب است مدیران پایگاه‌ها آرشیو نشریههای خود را تکمیل کنند.
پایگاه سید دارای بیشترین ویژگی منحصر به فرد ساختاری و محتوایی بود. این ویژگیها در راستای رسالت دیگر این پایگاه، یعنی اطلاع‌رسانی به عنوان یک پایگاه استنادی است. پایگاه سید با بهره‌گیری از متخصصان حوزة علم‌سنجی، فعالیتهای ارزنده‌ای در جهت تحلیل استنادی، اعتبارسنجی و رتبه‌بندی نشریههای علمی و پژوهشی انجام داده است. همچنین، به نظر می‌رسد هدف این پایگاه بیشتر اطلاع‌رسانی است. نگاهی به ویژگیهای منحصر به فرد ساختاری و محتوایی پایگاه مگایران روشن می‌سازد که بر خلاف پایگاه سید، فعالتهای مگایران اغلب در راستای خدمت‌رسانی و به منظور جذب مخاطب برای استفاده دوباره از پایگاه است. شایسته است پایگاه نمامتن نیز با افزودن امکانات و قابلیتهای جنبی بیشتر در کنار رسالت اصلی خود، در هر دو جنبة اطلاع‌رسانی و خدمت‌رسانی گام بردارد.
با توجه به نتایج حاصل از همپوشانی سنتی، مسئولان دو پایگاه مگایران و نمامتن می‌توانند با انجام هماهنگی‌های لازم، ترتیبی اتخاذ کنند تا هر یک تنها برخی از حوزه‌های موضوعی را پوشش دهند. این تقسیم‌بندی موضوعی دارای مزایایی به شرح ذیل است:
الف) جلوگیری از دوباره‌کاری ب) افزایش جامعیت و در نتیجه کارایی نظام ج) ساده‌تر شدن امکان گزینش برای کابران. شاید منطقی‌تر باشد که پایگاه مگایران و نمامتن، مجلههای علمی و پژوهشی را از مجموعة خود حذف و سرمایه‌گذاری خود را بر ارائه مقاله‌های سایر مجله‌ها متمرکز کنند، زیرا وقتی در پایگاه سید متن کامل اکثر مقاله‌ها، مجلههای علمی و پژوهشی به طور رایگان در اختیار کاربران قرار می‌گیرد، پرداخت هزینه برای آنها در دو پایگاه دیگر قابل توجیه است. برای تهیة سیاهة وارسی پژوهش حاضر، افزون بر استفاده از تجربه‌های به دست آمده، تلاش شده است از اکثر مطالعات و پژوهشهای پیشین نیز استفاده شود، بنابراین می‌توان از سیاهه حاضر به عنوان الگویی جهت ارزیابی و طراحی پایگاه‌های اطلاعاتی الکترونیکی نشریه‌ها استفاده کرد.
بررسی‌های انجام شده نشان داد نمی‌توان از بین سه پایگاه مورد بررسی، یک پایگاه را به عنوان بهترین و متناسب‌ترین پایگاه و با شرایط همة کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی انتخاب کرد. هر چند سه پایگاه سید، مگایران و نمامتن حرکت ارزنده‌ای را آغاز کرده‌اند، نتایج این پژوهش گویای آن است که به منظور تداوم و بهبود خدمات، نیازمند تغییر، توسعه و تکمیل هستند.
)