نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشجوی دکترای کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه فردوسی مشهد و عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
در اواسط قرن بیستم، با ظهور رایانهها بشر حیات نوینی را آغاز کرد. تحول این ابزار و قدرتمندتر شدن آن در طول این قرن، همواره در خدمت تکامل زندگی انسان و شئون مختلف آن بوده است. اما به نظرمیرسد ستاره فروزان رایانه با پیدایش ابزار کوچک اما پر قدرت دیگری به نام تلفن همراه، رو به افول است. ابزاری که در ابتدا برای هدف دیگری طراحی شده بود، کم کم به رقیبی سرسخت و قدرتمند برای رایانهها تبدیل شده است. ابزاری که بسیاری از قابلیتهای رایانهها را دارد، اما کوچک و قابل حمل نیز هست. امروزه تلفن همراه در مرکز انقلاب ارتباطی و مخابراتی قرار گرفته است و شاید بی اغراق مهمترین دروازه به سوی جهان نوین باشد. تلفن همراه در دنیای امروز با تعداد اشتراک بالغ بر3/3 میلیارد (در نوامبر 2007) که به سرعت در حال افزایش است، عمومیترین ابزار الکترونیکی دنیاست. این گستره به علاوة افزایش روز افزون قابلیتهای آن، باعث تغییرات فراوان در زندگی ما شده است. تغییر در زندگی اجتماعی، فرهنگی و علمی (ارتباطات) و تغییر در زندگی اقتصادی (اشتغال، پرداختها و ...) مهمترین آنها بوده است. علاوه بر این، با گسترش حوزة گفتگوهای تلفنی و گفتگوهای سیار، افزایش کاربرد و کارایی تلفن و کاهش قیمت مکالمات راه دور، خدمات پایه پیشین مخابراتی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. امروزه هر لحظه خبری تازه از کاربردهای جدید این ابزار در زندگی فردی یا جمعی انسانها میشنویم.
در چنین شرایطی، کتابداران باید با شناخت این ابزار و قابلیتهای آن، تلفن همراه را در خدمت هدفهای کتابخانهها به کار گیرند؛ ابزاری که اکثر کاربران آن را به خوبی میشناسند و همواره و همه جا به همراه خود دارند. اکنون بی مناسبت نیست مروری بر دانستههای خود در مورد تلفن همراه داشته باشیم.
تلفن همراه چیست؟
تلفن همراه وسیلهای شخصی و قابل حمل برای ارتباط مخابراتی است. برای استفاده از تلفن همراه باید شخص استفادهکننده که «مشترک» نامیده میشود، به یک شبکة مخابراتی متصل گردد. اتصال به این شبکه با ایجاد حساب اشتراک تلفن همراه در نزدیک سرویس دهنده (اپراتور) برای مشترک خاص، انجام میگیرد. شبکههای مخابراتی تلفن در تمام دنیا با قراردادهای تجاری و شیوههای حسابرسی ویژه خود، به هم متصل میشوند و هر مشترک تلفن همراه معمولاً میتواند با گوشی خود، یک ارتباط تلفنی با دارندگان تلفنهای ثابت یا همراه در هر جای زمین (مشروط به ارائه سرویس در آن نقطه) برقرار کند.
برخی از دستگاههای مشابه تلفن همراه عبارتند از: تلفن بیسیم دارای پایگاه ثابت، دستیار شخصی دیجیتال (پی. دی. ای.)[1]، آی. پاد (دستگاه پخش موسیقی دیجیتال همراه)[2]، دستگاههای بیسیم و ... که هرکدام دارای وجوه تشابه و تمایز با تلفن همراه هستند که موضوع بحث ما نیست.
ثبت اختراع برای اولین تله ارتباط بدون سیم به سال 1908 باز میگردد، اما برای جستجوی ابزارهایی شبیه تلفنهای همراه امروزی باید خیلی جلوتر آمد.
در سال 1945 نسل صفر تلفنهای سیار[3] عرضه شد. کارکرد این تلفنها بر اساس سلولهای ارتباطی و مخابراتی نبود. بنابراین، انتقال خدمات ارتباطی از سلولی به سلول دیگر در آنها ممکن نبود. بلکه به یک پایگاه و ایستگاه وابسته بودند و حوزهای را در گستره همان ایستگاه پوشش میدادند. دکتر «مارتین کوپر»[4] محقق شرکت موتورولا، در ۳ آوریل ۱۹۷۳ اولین کسى بود که با گوشى یک کیلو گرمىاش صحبت کرد. این مهندس الکترونیک اولین گوشى قابل حمل بدون وابستگی به خودرو را ساخت. ایده ساخت گوشى همراه را دکتر کوپر از مجموعه تلویزیونى علمى ـ تخیلى پیشتازان فضا که شخصیت اصلى سریال با گوشى بىسیم حرف مىزد، الهام گرفت. مارتین کوپر، در عمل نشان داد مىتوان یک تلفن همراه ساخت که با آن بشود یک شماره را نه به یک مکان (خانه، میز، ماشین و... ) بلکه به یک فرد اختصاص داد. در سال 1979 اولین شبکه تجاری تلفن همراه در حوزه شهری در ژاپن راهاندازی شد. و در اوایل دهه 1980 نسل اول تلفن همراه و شبکههای کاملاً خودکار تلفن همراه در دانمارک، فنلاند، نروژ و سوئد (1981) شروع به کار کردند. در سال 1991 اولین فناوری شبکهای مدرن مبتنی بر فناوری تلفن همراه دیجیتال (نسل دوم) در فنلاند بر اساس فناوری GSM راه اندازی شد.
اولین خدمات دادهای تلفن همراه از یک شخص به شخص دیگر (خدمات پیام کوتاه متنی) در سال 1993 در فنلاند ارائه شد. در همین کشور و در سال 1998 اولین پرداخت آزمایشی با استفاده از تلفن همراه برای فروش ماشینی کوکا کولا صورت گرفت. به دنبال آن در سال 1999 موبایل برای پرداختهای تجاری و کارتهای اعتباری بانکی در نروژ و فیلیپین به کار گرفته شد. در همین سال، اولین سرویس کامل اینترنتی بر روی تلفن همراه در ژاپن ارائه و در نهایت در سال 2001 نسل سوم تلفن همراه در ژاپن بر اساس استاندارد WCDMA به صورت تجاری راه اندازی گردید.
در ایران در اواسط دهة 50، تلاشی ناکام برای استفاده از سامانة تلفن همراه از سوی شرکت مخابرات ایران و کارشناسان خارجی صورت گرفت. در سال 1367 طراحی نظام تلفن همراه توسط وزارت پست و تلگراف انجام شد که در سال 1372در این طرح تجدید نظر گردید و خریداری تجهیزات شروع شد. در سال 1373 فاز اول با ظرفیت 10000 شماره شروع به کار کرد. که درشهریور 1374 عرضه شد، لیکن به دلیل ناشناخته بودن سامانه، با استقبال کم متقاضیان مواجه گردید. در بهمن 1374 با چرخشی شگفتآور، دویست هزار نفر عمدتاً در تهران و حومة آن برای دریافت تلفن همراه نامنویسی کردند. این استقبال در سالهای بعد تا به امروز همچنان ادامه یافته است. استفاده از خدمات پیام کوتاه متنی[5] در ایران به سال 1381 و راه اندازی سامانة خدمات پیام چند رسانهای[6] به سال 1387 باز میگردد.
سامانة تلفن سیار دیجیتالی ایران از فنلاند خریداری شده و از نوع GSM است.
خدمات تلفن همراه
سرویسهای قابل ارائه بر روی تلفن همراه را به دو دسته «خدمات ارتباطی» و «سایر خدمات» میتوان تقسیم کرد که به دلیل آشنایی عمومی نسبت به آنها و تنها به منظور یادآوری و حضور ذهن، تیتروار به آنها اشاره می شود.
خدمات ارتباطی تلفن همراه:
سایر خدمات تلفن همراه:
تلفن همراه در خدمت کتابخانهها
ابتدا باید به بیان این نکته بپردازیم که اساساً استفاده از تلفن همراه در کتابخانهها چه هدفهایی را دنبال میکند. به نظر میرسد برخی از عمدهترین این هدفها را بتوان در عنوانهای زیر فهرست کرد:
در راستای رسیدن به هدفهای فوق، دو نوع کارکرد عمومی و تخصصی یا ویژه را میتوان برای تلفن همراه در نظر گرفت.
کارکردهای عمومی، کارکردهایی در نظر گرفته شده که در راستای خدمات اطلاعاتی است، اما تنها و به طور انحصاری از طریق کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی انجام نمیپذیرد (مانند ارائه سرویسهای گوگل و یاهو بر روی تلفن همراه) و یا مستقیماً با خدمات کتابخانهای مربوط نمیشوند. که در اینجا تنها به ذکر عنوان این کارکردها بسنده میشود:
اما آنچه بیشتر برای ما اهمیت دارد و هدف اصلی از نگارش این مقاله بوده است، کارکردهای ویژه تلفن همراه برای کتابخانههاست.
چنانکه ذکر شد، کتابخانهها باید به سمت استفادة بیشتر از فناوری گسترش یافته و شناخته شدهای مانند تلفن همراه حرکت کنند. در این راستا، باید با فراهم کردن دسته جدیدی از خدمات، مشتریان دائم خود را در بهرهگیری از منابع و خدمات کتابخانه با استفاده از این ابزار کارآ پشتیبانی کنند. کتابخانهها با به کارگیری فناوری مورد استفاده کاربران خود میتوانند به صورت کارآمدی خدمات جدید خود را به آنها ارائه دهند، بدون آنکه نیاز باشد کاربران جایگاه راحت خود را ترک کنند. از طرفی، ارائه این نوع از خدمات سیّار، خدمات کتابخانهای را با زندگی روزانة مردم پیوند میدهد.
بسیاری از این خدمات که در دنیا به صورت بالفعل در حال انجام است یا به صورت بالقوه میتواند انجام شود، در هشت گروه ذیل دستهبندی شدهاند:
1. نسخه تلفن همراه وب سایت کتابخانه و فهرست پیوسته همگانی تلفن همراه (Mobile OPACs or MOPACs)
شمار زیادی از کتابخانهها در غرب، نسخة تلفن همراه وبسایت خود را برای مشتریانشان ایجاد کردهاند. در این وبسایت، آنها اطلاعاتی در مورد خدمات کتابخانه، مجموعه، دسترسی به جستجو در فهرست کتابخانه، اطلاعات نمایشگاهی، راهنماهای موضوعی، نشریههای الکترونیکی و ساعتهای کار کتابخانه، که همگی دارای فرمت قابل ارائه بر روی صفحات کوچک تلفن همراه هستند، ارائه دادهاند.
کتابخانهها نسخهای سیّار از OPAC کتابخانه که AirPAC نامیده میشود، برای استفاده کاربران بر روی دستگاه تلفن همراهشان طراحی و ارائه میکنند. کتابخانهها از Millenium integrated library system به منظور ارائه OPAC اضافی خود که قابلیت جستجو در فهرست کتابخانه را به کاربران میدهد، استفاده میکنند.
نمونه برخی وب سایتهای کتابخانهها (نسخه تلفن همراه) عبارتند از:
Mobile Library Web Sites
Ball State University Libraries mobile site
www.bsu.edu/libraries/mobile
UR LibMobile (University of Richmond Libraries)
http://oncampus.richmond.edu/academics/library/mobile/index.htm
OPLIN Mobile
www.oplin.org/mobile
U.Va. Mobile / Library (University of Virginia Libraries)
http://mobile.virginia.edu/library.php
Boston University Medical Center Mobile Library
http://med-libwww.bu.edu/mobile
Wayne State University AirPAC
http://elibrary.wayne.edu:6060/airpac
Nashville Public Library
www.library.nashville.org
Hennepin County Library AirPAC
http://mplwebcat.mplib.org/airpac
2. مجموعههای کتابخانه بر روی تلفن همراه
این مجموعهها میتواند شامل کتابهای صوتی[7]، کتابهای الکترونیکی[8]، فایلهای تصویری[9] و فایلهای موسیقی[10] باشد. موارد زیر میتوانند نمونههایی در همین رابطه باشند:
ارائه مجموعههای رسانهای دیجیتال به کاربران که آنها بتوانند از راه دور از آنها استفاده کنند، مانند کتابهای صوتی و یا کتابخانههای دانشکدههای موسیقی، میتواند منابع شنیداری معرفی شده توسط استاد را در اختیار دانشجویان دورههای مربوط قرار دهد.
نمونة دیگر، ارائه کتابهای الکترونیکی است. به عنوان مثال، کتابخانه دانشگاه ویرجینیا 2100 کتاب الکترونیکی در مورد تاریخ آمریکا، داستانهای آمریکایی و بریتانیایی، آثار نویسندگان بزرگ مانند شکسپیر را ایجاد و ارائه کرد. این مجموعه در طول 21 ماه، 5/8 میلیون بار از روی وبسایت کتابخانه دانلود شد.
علاوه بر این، خدمات رسانهای دیجیتال میتواند شامل ویدئو هم بشود. نمونه برخی پیوندهای مجموعههای کتابخانهای تلفن همراه در زیر آورده شده است:
Mobile Collection Links
Thomas Ford Memorial Library
www.fordlibrary.org
St. Joseph County Public Library
http://sjcpl.lib.in.us
Crouch Fine Arts Library (Baylor University)
www.baylor.edu/lib/finearts
University of Virginia Library Etext Center
http://etext.lib.virginia.edu/ebooks
OverDrive
www.overdrive.com
eNYPL
C/W MARS Digital Catalog
http://cwmars.lib.overdrive.com
ListenAlaska Digital Catalog (University of Alaska Fairbanks)
http://listenalaska.lib.overdrive.com
3. آموزش کتابخانهای با استفاده از تلفن همراه
کاربرانی که فرصت یا تمایل ندارند به صورت حضوری در کارگاههای آموزشی کتابخانه شرکت کنند، میتوانند از این طریق به اغلب منابع کتابخانهای، کلاسها و تدریسها بر روی دستگاه تلفن همراه خود دسترسی داشته باشند. این کار میتواند از طریق نظامهای MP3 و فایلهای ویدئویی[11] که کاربران میتوانند آنها را دریافت کنند، انجام شود.
نحوة استفاده از کتابخانه و منابع آن نیز میتواند از این طریق آموزش داده شود. کتابخانه دانشگاه ایالتی واشنگتن، موارد زیر را در همین رابطه ارائه میدهد:
کتابخانههای بسیار دیگری نیز در این زمینه فعالیت کردهاند. برخی پیوندهای آموزشی کتابخانهها با استفاده از تلفن همراه، در زیر آمده است.
Mobile Library Instruction Links
Podcasts from the Washington State University Libraries
www.wsulibs.wsu.edu/science/podcast.htm
Sheridan Libraries Podcasts (Johns Hopkins University)
www.library.jhu.edu/podcasts
Behind the Desk: Podcasts from Alden Library (Ohio University Libraries)
www.library.ohiou.edu/podcasts
iTunes
www.apple.com/itunes
4. پایگاههای اطلاعاتی بر روی تلفن همراه
چنانکه قبلاً گفته شد، تنها کتابخانهها در این رابطه فعالیت نمیکنند؛ بلکه دانشگاهها و تهیه کنندگان پایگاهها نیز به طور روزافزون خدماتشان را از طریق تلفن همراه ارائه میکنند.
در عین حال، کتابخانهها میتوانند با ایجاد پیوند های مرتبط و مؤثر برای کاربران خود، در این راه کمک شایانی نمایند. به عنوان مثال، کتابخانه ملی پزشکی آمریکا برای دانشجویان پزشکی این امکان را فراهم کرده است که از راه دور با تلفن همراه خود از PubMed استفاده کنند.
نمونهای از پیوندهای پایگاههای اطلاعاتی تلفن همراه:
Mobile Database Links
Endnote
www.endnote.com
Factiva Mobile
http://mobile.beta.factiva.com
Westlaw Mobile
http://wl-w.com
Hoover’s Mobile
http://mobile.hoovers.com
PubMed for Handhelds
http://pubmedhh.nlm.nih.gov
5. تورهای شنیداری[12] تلفن همراه
معمولاً کتابخانه تورهای راهنمایی فراوانی را با استفاده از کارکنان گرفتار و مشغول خود برگزار میکنند. این تورها میتواند شامل تور خدمات، تور ساختمان و تور مجموعه باشد. این تورها میتواند به صورت سلف سرویس با استفاده از تورهای شنیداری قابل ارائه بر روی تلفن همراه ارائه شود. این تورها به سؤالهایی مانند نمونههای زیر، به خوبی پاسخ میدهند:
چی کجاست؟ از این وسیله چطور باید استفاده کنیم؟ ...
تورها میتوانند به صورت جداگانه یا به صورت تور واحد عرضه شوند که بازدیدکننده میتواند با گرفتن شمارهای رایگان، یکی از این تورها را انتخاب کند. به عنوان مثال، کتابخانه کنگره چنین فهرستی را ارائه میدهد. برخی نمونهها:
Mobile Audio Tour Links
Bostock Library Walking Audio Tour (Duke University Libraries)
http://library.duke.edu/about/perkinsproject/audio-tour.html
Beatley Library & Information Commons Tour Portal (Simmons College)
http://my.simmons.edu/library/tour
iTunes
www.apple.com/itunes
iPod Tours of the C. V. Starr East Asian Library
www.columbia.edu/cu/lweb/indiv/eastasian/tours.html
Guide by Cell
www.guidebycell.com
Museum 411
http://museum411.com
6. آگاهیرسانی کتابخانهای با استفاده ازخدمات پیام کوتاه متنی
اخطارهای پیام متنی به صاحبان گرفتار تلفن همراه، اخبار کوتاه و پیامهایی را درباره وقایع مهم یا ارائه اطلاعات درخواستی، عرضه میکند. کتابخانهها آغازگر ارائه چنین آگاهیرسانی سریع به عنوان فهرستی اضافی به کاربران بودهاند. اطلاعرسانی به دانشجویان در مورد اینکه چه زمانی کتابداران متخصص جستجو در کتابخانه هستند و برای ارائه خدمات مرجع آمادهاند، مثالی از این مورد است. بعضی پیوندهای نمونه:
Library SMS Notification Links
UGL Text Alerts (UIUC Library)
www.library.uiuc.edu/ugl/about/textalerts.html
my.monash.edu (Monash University Library)
https://my.monash.edu.au/library/services/sms/
Simmons Library Catalog
http://library.simmons.edu/search
Orange County Library System
www.ocls.info
Rave Wireless
http://ravewireless.com
e2Campus
www.e2campus.com
7. خدمات مرجع با استفاده از خدمات پیام کوتاه متنی
خدمات مرجع در کتابخانه امروزه به صورت روزافزونی به سوی مجازی شدن در حرکت است و کتابخانهها خدمات خود را به محققان از راه دور ارائه میدهند. فناوریهای مختلفی در این راه مورد استفاده قرار گرفته است. پیامرسانی فوری، پست الکترونیک و امروزه پیام کوتاه متنی این کار را برای کتابداران به منظور ارائه خدمات مرجع به کاربران گرفتار خود، فراهم کرده است. پیوندهای نمونه:
SMS Reference Links
Ask-a-Librarian: Instant Messaging (American University Library)
www.library.american.edu/ask/im.html
Ask a Librarian (Kansas State University Libraries)
www.lib.k-state.edu/reference/vref
Text with a Librarian (Wake Forest University Library)
http://zsr.wfu.edu/services/information/text.html
Text a Librarian (Southeastern Louisiana University Library)
www.selu.edu/library/askref/text/index.html
Altarama Reference by SMS
www.altarama.com.au/refxsms.htm
8. گردش مواد کتابخانه
در اینجا به دو بحث متفاوت میتوان اشاره کرد. یکی بحث آگاهیرسانی به کاربر در مورد وضعیت امانت خود مانند تعداد منابع امانت برده شده، زمان پایان امانت، منابع رزرو، منابع معرفی شده توسط استاد یک درس خاص و ... که در قالب خدمات قبلی میتوان ذکر کرد.
اما بحث دوم این است که قابلیت ابزارهای سیار همیشه شامل فعالیتهای تعاملی با کاربر نیست، بلکه در بعضی مواقع میتوانند به عنوان ارتقای خدمات کتابخانهای و کمک به کتابداران مورد استفاده قرار گیرند. کمپانی سیرسی دینیکس[13] ابزار گردش مواد قابل حملی با نام Pocket Circ را ارائه کرده است که به کتابداران امکان دسترسی به نظام مدیریت کتابخانه را بر روی PDA میدهد. این ابزار کتابداران را قادر میسازد در حالی که در مکان اصلی خود مستقر نیستند، به یاری کاربران بشتابند. برای مثال، زمانی که در داخل قفسههای مجموعه یا در اطراف کتابخانه در حال قدم زدن هستند، به پیوند زیر در همین رابطه شایان ذکر است:
PocketCirc
http://tinyurl.com/6ltsc4 (Select “PDA Circulation Tools” tab.)
زیرساختهای لازم برای استفاده از فناوری تلفن همراه در کتابخانهها
برای استفاده از فناوری تلفن همراه در کتابخانه، نیازمند زیرساختهایی هستیم که مهمترین آنها عبارتند از:
پایان سخن
ظهور فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی جدید، دو وظیفه بر دوش متخصصان میگذارد: نخست وظیفه شناخت، تولید و پشتیبانی فنی از فناوری، و دوم، وظیفه فراهمآوری محتوای اطلاعاتی مناسب برای کاربران آن فناوری. توجه یک جانبه به هر یک از این دو بُعد، بدون در نظر داشتن دیگری، رشد نامتوازن اندامی را میماند که کارایی لازم را از آن عضو سلب خواهد کرد.
ایدز تکنولوژیکی، پستانک اطلاعاتی است. مکیدن آن به مرور عادت میشود و ارگانیزم معتاد، رفته رفته گرسنگی را از یاد میبرد و شیر، فرع بر پستانک میشود. فضای حاوی ویروس ایدز تکنولوژیکی سبب میشود بازدیدکنندگان تنها به نفس فناوری اطلاعاتی «شرطی» شوند و شبیه حیوان وفادار پاولوف، در بازدید از آن آب دهانشان سرریز کند. حساسیت نسبت به آنچه فناوری قرار است عرضه کند، اندک اندک از میان میرود. فرق است میان ابتلا به ایدز تکنولوژیکی و به کارگیری آگاهانه فناوری اطلاعاتی؛ یعنی مطالعه وضع موجود، کشف نارساییهای ناشی از عملکرد فعلی، یافتن راههای محتمل برای رفع نارساییها، و سرانجام دفاع از فناوری به عنوان مطلوبترین تدبیر با توجه به کلیة متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، برنامههای توسعهای، بافت جمعیتی (وضع تحصیلات، تخصصها، مشاغل، و ...)، و ساختارهای سازمانی. (حری، 1378، ص237- 238). برخورد صحیح با فناوری نیرومند و نوین تلفن همراه و کاربرد آن در کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی کشور با در نظر گرفتن نکات فوق میتواند سطح کیفی و کمی خدمات آنها را متحول کند؛ تحولی که در مقابل سرمایهگذاری انجام شده، سود قابل توجهی را نصیب جامعه و کاربران اطلاعات خواهد نمود.