نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد
2 استاد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه و بیان مسئله
پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی وبی، جزء مهمترین نظامهای بازیابی اطلاعات به شمار میروند. نحوة طراحی پایگاه اطلاعاتی، ساختار اطلاعات و چگونگی ارائه اطلاعات برای کاربران، همه بر توانایی کاربران برای بازیابی اطلاعات تأثیر قابل توجهی دارد. محیط رابط، از عناصر و ویژگیهای متنوعی تشکیل شده است که بر چگونگی درک نظام و فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات توسط کاربران تأثیر میگذارند. درک بهتر محیط رابط نظامهای اطلاعاتی از سوی کاربران، به استفادة مؤثرتر از آن نظامها میانجامد. در کشور ما در دو دهۀ اخیر، تعدادی پایگاه اطلاعاتی کتابشناختی فارسی وبی طراحی شده است که کاربران زیادی برای انجام کارهای علمی و پژوهشی و رفع نیازهای اطلاعاتی خود به آنها مراجعه میکنند. اما با توجه به گستردگی استفادة کاربران از این پایگاهها، چه در خارج و چه در داخل کشور، مشخص نیست کاربران تا چه میزان درک روشنی از محیط رابط آنها و عناصر مطرح در این محیط دارند.بنابراین، پژوهش حاضر به این مسئله پرداخت که عناصر و ویژگیهای محیط رابط پایگاههای مقالههای مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری (Ricest) و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران (Irandoc) که به عنوان دو مرکز اطلاعرسانی هسته در ایران عمل میکنند، تا چه میزان برای کاربران قابل درک است و مشکلات اساسی محیط رابط این پایگاه ها از نظر میزان درک کاربران کدام است؟ هدف این پژوهش، شناسایی نقاط قوّت و ضعف و نیز عوامل مؤثر بر میزان و چگونگی درک کاربران از محیط رابط پایگاههای مقالههای مرکز منطقهای و پژوهشگاه و ارائه پیشنهادهایی به طراحان این پایگاهها به منظور بهبود محیط رابط پایگاههای اطلاعاتیشان برای افزایش میزان درک کاربران از آنهاست.
پیشینة پژوهش
پژوهشها در رابطه با میزان درک کاربران از محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی، از جنبههای مختلف مورد توجه بوده است. روند توجه جدی به پژوهش در این حوزه، از دهة 1990 و به دلیل توسعه فوقالعاده فناوریهای نوین بویژه در زمینة نرمافزار و استفاده از وب برای ایجاد دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی آغاز شده است. در ادامه، به برخی از پژوهشهای جدیدتر پرداخته می شود.
«سیاریف و دیگران» (Syarief et al., 2001) میزان درک کاربران آمریکایی و اندونزیایی از نمودهای تصویری (آیکنهای) وب سایتهای جهانگردی را بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان داد بین کاربران آمریکایی و اندونزیایی از نظر سرعت درک اطلاعات تفاوت معناداری وجود دارد و متغیرهای فرهنگی تأثیر زیادی بر میزان درک کاربران دارند.«هارد» (Hard, 2001) نیز کیفیت طراحی صفحات وب و درک کیفی کاربران از آنها را بررسی نمود. هدف این پژوهش، بررسی کیفیت و سازگاری صفحات وب با درک کاربران در سطح بین المللی و درک کیفی میان-فرهنگی در طراحی صفحات وب بود. یافته ها نشان داد گروههای فرهنگی متفاوت، نگرش و درک متفاوتی از کیفیت صفحات وب دارند.
چگونگی تعامل با محیط رابط نظامهای اطلاعاتی نیز از جمله حوزه های مورد توجه پژوهشگران بوده است. «کلارک و فراست» (Clark& Frost, 2003) با رویکرد تعاملی به طراحی و ارزیابی رابط کاربر دروازه اطلاعاتی AVEL[1] با استفاده از دو روش آزمون مکاشفهای و آزمون سناریومدار پرداختند. برای انجام این پژوهش، از یک سیاهة وارسی ـ که بر اساس ده اصل مکاشفه ای نیلسن ساخته شده بود، استفاده گردید. به طور کلی، تجربة پژوهش AVEL نشان داد آزمون استفادهپذیری رابط کاربر میتواند به عنوان مکملی در طراحی رابط کاربر نظامهای بازیابی اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد.
«یاشینا و وایدیواتی عبدل» (Yushina & Widyawati Abdul, 2007) کارایی رابط کاربر فهرست پیوسته عمومی کتابخانه دانشگاه اسلامی مالزی را به روش مکاشفهای مورد سنجش قرار دادند. این مطالعه روی 10 اصل مکاشفهای نیلسن متمرکز شد. در این پژوهش، مشکلات اساسی استفادهپذیری در محیط رابط شناسایی گردید.
در ایران نیز «فتاحی و پریرخ» (1378) وضعیت کیفیت نمایش اطلاعات در محیط رابط فهرستهای رایانهای را بررسی کردند. یافتههای پژوهش نشان داد در طراحی نرم افزارهای داخلی، تأکید بر فهم بهتر اطلاعات توسط کاربران زیاد مورد توجه نبوده است، و شیوۀ نمایش اطلاعات در فهرستها تنها به میزان کمتر از حد متوسط، به فهم بهتر اطلاعات بازیابی شده کمک میکند.
«نوکاریزی» (1385) در پژوهشی با استفاده از روش پیمایشی و به دو شیوة عینی و ذهنی، میزان درک کاربران از واژگان محیط رابط نرمافزارهای کتابخانه ای سیمرغ و پارس آذرخش را در کتابخانههای دانشگاهی بررسی نمود. نتایج نشان داد میزان قابلیت درک واژگان به کار رفته در محیط رابط نرمافزار سیمرغ در «شیوه عینی»، تفاوت معناداری با همین میزان در نرمافزار پارس آذرخش نداشت، اما بین میزان درک قابلیت واژگان به کار رفته در محیط رابط نرمافزار سیمرغ (شیوة ذهنی) با همین میزان در نرم افزار پارس آذرخش تفاوت معناداری وجود داشت.
پژوهشهای صورت گرفته در زمینة محیط رابط نظامهای بازیابی اطلاعات، نشان میدهد پژوهشگران به اهمیت درک کاربران از محیط رابط نظامهای بازیابی اطلاعات پی برده و در پژوهشهای خود تاحدی به این موضوع نیز توجه داشتهاند. پژوهشها در این زمینه (چه در ایران و چه در خارج از ایران) به روشهای مختلفی انجام شده است. یکی از روشهایی که در خارج از کشور بسیار مورد استفاده قرار گرفته، ارزیابی مکاشفهای است. پژوهشهایی که با روش مکاشفهای انجام شده است، برای ارزیابی محیط رابط بیشتر از اصول دهگانة نیلسن استفاده کردهاند. هر یک از این اصول، بخشی از ویژگیها و عناصر محیط رابط را مورد توجه قرار میدهد. بنابراین، استفاده از اصول سبب میشود تمام ویژگیها و عناصر موجود در محیط رابط ارزیابی و حتی عناصری که باید در محیط رابط وجود داشته باشند اما وجود ندارند و یا درست عمل نمی کنند نیز شناسایی شوند. بنابراین، به خاطر ارزشمندی و سودمندی این اصول در ارزیابی رابط کاربر، و با توجه با اینکه تاکنون در ایران از اصول مکاشفهای نیلسن برای ارزیابی رابط کاربر استفاده نشده است، در پژوهش حاضر برای ارزیابی پایگاههای اطلاعاتی مورد نظر، از اصول دهگانة نیلسن استفاده و سیاهة وارسی پژوهش حاضر بر مبنای این اصول طراحی شد.
سؤالهای پژوهش
1. براساس مشاهدة عینی گروه ویژه، میزان همخوانی محیط رابط پایگاههای مقالههای مرکز منطقهای اطلاعرسانی علوم و فناوری و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران با 10 مؤلفه مدل نیلسن[2] چگونه است؟
2. میزان درک کاربران از عناصر و ویژگیهای محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی بر اساس 10 مؤلفه نیلسن چگونه است؟
3. عوامل مؤثر بر میزان درک کاربران از محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی بر اساس مدل نیلسن کدامند؟
4. آیا بین میزان درک کاربران متخصص و مبتدی از محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی بر اساس مدل نیلسن تفاوتی وجود دارد؟
5. مشکلات اساسی محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی که مانع درک کاربران از نظام اطلاعاتی میشود، کدام است؟
روش پژوهش و جامعه آماری
این پژوهش از نوع کاربردی و به روش ارزیابی مکاشفهای[3] انجام شد. ارزیابی مکاشفهای را نخستین بار نیلسن در سال1990 در کنفرانس «تعامل انسان با رایانه»[4] تشریح کرد، که عبارت بود از «به کارگیری مجموعه کوچکی از ارزیابی کنندگان (کاربران) برای بررسی محیط رابط و قضاوت درباره مطابقت ویژگیهای رابط کاربر با معیارهای سیاهه وارسی از پیش تدوین شده است». ارزیابی مکاشفهای به کشف مشکلات استفاده پذیری در طراحی پایگاههای اطلاعاتی بر پایه اصول و ویژگیهای انسانی میپردازد تا به عنوان بخشی از یک فرایند طراحی تعاملی، مورد توجه قرار گیرد. این روش پیشنهادهایی را برای بهبود طراحی رابط کاربر فراهم می آورد؛ لذا به طور طبیعی بر کارایی رابط و ویژگیهای تعامل بین کاربر و نظام اطلاعاتی تأکید میکند.
کاربرانی که در این پژوهش برای ارزیابی محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی موردنظر استفاده شدند، شامل سه گروه هستند: گروه ویژه، کاربران متخصص و کاربران مبتدی.گروه ویژه شامل پژوهشگر، استاد راهنما، استاد مشاور و سه نفر از استادان رشته کتابداری است که میزان همخوانی محیط رابط پایگاه های اطلاعاتی مورد بررسی را با 10 مؤلفة نیلسن مورد سنجش قرار دادند. کاربران متخصص 10 نفر از کتابدارانی بودند که در بخش مرجع و مرکز اطلاع رسانی کتابخانههای دانشگاه فردوسی مشهد و کتابخانه آستان قدس به کار مشغولند و از پایگاههای دو مرکز استفاده میکنند.
چون تعداد کتابدارانی که دارای این ویژگیها بودند محدود بود، به نمونهگیری نیاز نبود و 10 نفر از آنها که استفاده کننده دائم بودند و آمادگی خود را برای همکاری و صرف وقت در این پژوهش اعلام داشتند، انتخاب شدند. علاوه بر آن، به منظور تکمیل داده های مورد نیاز این پژوهش و برای بررسی میزان درک کاربران مبتدی از محیط رابط پایگاه های اطلاعاتی، 40 نفر دانشجوی کارشناسی ارشد نیز از چهار حوزة تحصیلی مختلف (کشاورزی، علوم پایه، فنی و مهندسی و علوم انسانی) مورد آزمون قرار گرفتند.
ابزار گردآوری دادهها
برای گردآوری دادهها در این پژوهش، از دو سیاهة ارزیابی که براساس مدل نیلسن ساخته شد، استفاده گردید. این سیاهههای وارسی در سه بخش تنظیم شده است. بخش نخست آن اطلاعات کلی جمعیت شناختی را در بر میگیرد که شامل مشخصات کاربران و ویژگیهای آنان و سایر متغیرهای مورد بررسی است. بخش دوم، سؤالهای مربوط به ویژگیها و عناصر محیط رابط پایگاههای مورد بررسی است. این بخش از سیاهه وارسی بر اساس 10 مؤلفه نیلسن، به 10 قسمت کلی تقسیم و در زیر هر مؤلفه سؤالهای مربوط به آن ارائه شده است. مدل نیلسن شامل مؤلفه های وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن نظام، همخوانی بین نظام و دنیای واقعی، کنترل نظام توسط کاربر و آزادی عمل وی، ثبات و یکدستی، جلوگیری از خطا/ اصلاح خطاها، قابلیت انعطاف و کارایی، جنبه های زیبایی شناختی و طراحی ساده، کمک به کاربران برای شناسایی، تشخیص و اصلاح خطاها، امکانات راهنمایی و کمک است. بخش سوم نیز شامل چند سؤال باز دربارة دیدگاه کلی کاربران از محیط رابط این پایگاههاست.
تحلیل داده ها و ارائه یافته های پژوهش
پاسخ سؤال اول پژوهش. بر اساس نظر گروه ویژه، میزان همخوانی پایگاه مقالههای الکترونیکی مرکز منطقهای و پایگاه مقالههای پژوهشگاه با مؤلفههای نیلسن، بدین گونه به دست آمد:
جدول1. وضعیت محیط رابط پایگاههای مورد بررسی از نظر میزان همخوانی
با 10 مؤلفه نیلسن از دیدگاه گروه ویژه
مؤلفههای نیلسن |
میزان همخوانی |
|
پایگاه مرکز منطقهای |
پایگاه پژوهشگاه |
|
1. وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن پایگاه |
3 (60%) |
3 (60%) |
2. همخوانی بین نظام و دنیای واقعی |
3 (60%) |
5/1 (30%) |
3. کنترل پایگاه توسط کاربر و آزادی عمل وی |
5 (83%) |
3 (50%) |
4. ثبات و یکدستی |
6 (86%) |
6 (5/85%) |
5. جلوگیری از خطا/ اصلاح خطا |
5/0(17%) |
5/0 (6/16%) |
6. شناسایی و بازیابی |
5/4 (75%) |
3 (5/42%) |
7. قابلیت انعطاف و کارایی استفاده |
3(50%) |
3 (50%) |
8. کمک به کاربران در تشخیص و اصلاح خطاها |
5/1 (5/37%) |
0 (0%) |
9. جنبه های زیبا شناختی و طراحی ساده |
4 (80%) |
5/3 (70%) |
10. امکانات راهنمایی و کمک |
0 (0%) |
5/2 (5/62%) |
جمع |
5/28 (56%) |
26 (50%) |
یافتههای جدول 1 نشان میدهد محیط رابط پایگاه مقالههای الکترونیکی مرکز منطقهای، در حدّ کمی بیش از متوسط (56%) با مؤلفههای نیلسن همخوانی دارد. محیط رابط این پایگاه نیز از نظر ثبات و یکدستی، کنترل پایگاه توسط کاربر و آزادی عمل وی، جنبه های زیباشناختی و طراحی ساده، شناسایی و بازیابی، وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن محیط رابط، همخوانی بین نظام و دنیای واقعی و قابلیت انعطاف و کارایی استفاده، با توجه به اینکه میزان همخوانیاش برابر یا بیشتر از 50% است، در وضعیت به نسبت مطلوب قرار دارد. در عین حال، از نظر امکانات راهنمایی و کمک، جلوگیری از خطا/ اصلاح خطا، و کمک به کاربران برای تشخیص و اصلاح خطا، با توجه به اینکه میزان همخوانی آن از 50% کمتر است، در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. محیط رابط پایگاه مقالههای پژوهشگاه نیز به طور کلی در حد متوسط (50%) با مؤلفههای نیلسن همخوانی دارد. این پایگاه از نظر مؤلفههای ثبات و یکدستی، جنبههای زیباشناختی و طراحی ساده، امکانات راهنمایی و کمک، وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن محیط رابط، کنترل پایگاه توسط کاربر و آزادی عمل وی و قابلیت انعطاف و کارایی استفاده، با توجه به اینکه میزان همخوانیاش برابر یا بیشتر از 50% است، در وضعیت به نسبت مطلوب قرار دارد. اما از نظر مؤلفههای کمک به کاربران برای تشخیص و اصلاح خطاها، جلوگیری از خطا/ اصلاح خطا، همخوانی بین نظام و دنیای واقعی، و شناسایی و بازیابی، با توجه به اینکه میزان همخوانیاش از 50% کمتر است، در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.
پاسخ سؤال دوم پژوهش. یافتههای حاصل از میزان درک کاربران از محیط رابط پایگاههای مورد بررسی بر اساس مؤلفههای نیلسن، به صورت زیر به دست آمد:
جدول 2. دیدگاه کاربران دربارة وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن
محیط رابط در پایگاه های مورد بررسی (50=n)
وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن محیط رابط |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
||
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
|||
مطلع نمودن کاربر از موقعیت قرار گرفته |
1 |
5 |
82/3 |
68/3 |
289/1 |
168/1 |
شلوغ و گیج کننده بودن صفحات |
1 |
5 |
96/3 |
44/3 |
832/0 |
091/1 |
تفکیک اطلاعات در صفحه |
1 |
5 |
58/3 |
24/3 |
731/0 |
870/0 |
بر اساس یافتههای به دست آمده از جدول 2، در دو پایگاه پژوهشگاه و مرکز منطقهای، میزان درک کاربران از وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن محیط رابط، بیش از حد متوسط است. میانگین کل[5] این مؤلفه در پایگاه پژوهشگاه 45/3 و در پایگاه مرکز منطقهای 78/3 میباشد. بنابراین، از دیدگاه کاربران، پایگاه مرکز منطقهای از نظر وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن محیط رابط تاحدودی از پایگاه پژوهشگاه مطلوبتر است.
جدول3. دیدگاه کاربران دربارة وضعیت همخوانی بین نظام و دنیای واقعی
محیط رابط در پایگاه های مورد بررسی (50=n)
وضعیت همخوانی بین نظام و دنیای واقعی |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
||
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
|||
میزان قابل درک بودن واژگان |
1 |
5 |
58/3 |
24/3 |
642/0 |
657/0 |
میزان همخوانی واژگان با عملکردشان |
1 |
5 |
62/3 |
88/2 |
602/0 |
895/0 |
میزان وجود گزینههای لازم برای جستجو |
1 |
5 |
70/3 |
16/2 |
839/0 |
076/1 |
یافتهها نشان میدهد میزان درک کاربران نسبت به مؤلفه همخوانی بین نظام و دنیای واقعی ـ که به مفهوم و عملکرد واژگان و عبارتهای موجود در پایگاه اشاره دارد ـ در پایگاه پژوهشگاه در حد کمتر از متوسط (میانگین کل مؤلفه 76/2) و در پایگاه مرکز منطقهای بیش از حد متوسط (میانگین کل 63/3) است. بنابراین، واژهها و عبارتهای به کار رفته در پایگاه مرکز منطقهای از نظر قابل درک بودن واژگان، میزان همخوانی با عملکرد مورد نظر و میزان وجود گزینههای لازم برای جستجو، نسبت به پایگاه پژوهشگاه وضعیت بهتری دارد.
جدول4. دیدگاه کاربران درباره وضعیت کنترل پایگاه توسط کاربر و آزادی عمل وی در پایگاههای مورد بررسی (50=n)
وضعیت کنترل پایگاه توسط کاربر و آزادی عمل وی |
فراوانی و درصد فراوانی پاسخهای درست |
|
پژوهشگاه |
مرکز منطقهای |
|
وجود گزینههای صفحه بعد و قبل در پایگاه |
30 (60%) |
42 (84%) |
وجود گزینه صفحه اصلی (نخست) در پایگاه |
31 (62%) |
33 (66%) |
وجود گزینه خروج از پایگاه |
47 (94%) |
37 (74%) |
امکان نمایش رکوردها به صورت مختصر یا مفصل |
25 (50%) |
14 (28%) |
امکان تعیین تعداد رکوردهای بازیابی شده |
31 (62%) |
41 (82%) |
امکان تعیین فیلدهای جستجو |
45 (90%) |
45 (90%) |
همانگونه که یافته های جدول 4 نشان میدهد، به علت آنکه در اکثر موارد درصد فراوانی پاسخهای درست کاربران بیش از حد متوسط (50%) است، و با توجه به اینکه آزمون نسبت[6] (binomial) مؤلفه در این پایگاهها نشان داد 70% کل پاسخهای داده شده توسط کاربران درست است، میتوان نتیجه گرفت میزان درک کلی کاربران از وضعیت کنترل پایگاه توسط کاربر و آزادی عمل وی در پایگاه مقالههای پژوهشگاه و مرکز منطقهای زیاد است.
جدول5. دیدگاه کاربران دربارة وضعیت ثبات و یکدستی محیط رابط
در پایگاههای مورد بررسی (50=n)
وضعیت ثبات و یکدستی |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
||
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
|||
ثابت بودن طرح کلی صفحه نمایش |
1 |
5 |
12/4 |
34/4 |
718/0 |
895/0 |
یکدستی واژهها و عبارتها در تمام صفحات |
1 |
5 |
38/4 |
42/4 |
635/0 |
575/0 |
ثابت بودن رنگها در تمام صفحات |
1 |
5 |
18/4 |
36/4 |
691/0 |
802/0 |
در دسترس بودن راهنما در تمام صفحات |
1 |
5 |
34/3 |
68/3 |
722/1 |
248/1 |
در دسترس بودن گزینه جستجو در تمام صفحات |
1 |
5 |
22/4 |
32/4 |
910/0 |
978/0 |
موجود بودن سرصفحه در تمام صفحات |
1 |
5 |
94/3 |
22/3 |
236/1 |
375/1 |
موجود بودن نام پایگاه در تمام صفحات |
1 |
5 |
42/4 |
60/4 |
758/0 |
782/0 |
یافتههای جدول 5 نشان میدهد میزان درک کاربران از مؤلفه ثبات و یکدستی نیز در محیط رابط پایگاههای مورد بررسی، زیاد است. میانگین کلّ این مؤلفه در پایگاه پژوهشگاه 13/4 و در پایگاه مرکز منطقهای 08/4 است.
جدول6. دیدگاه کاربران دربارة وضعیت جلوگیری از خطا/ اصلاح خطاها
در پایگاه های مورد بررسی (50=n)
وضعیت جلوگیری از خطا/ اصلاح خطاها |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
||
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
|||
میزان ارائه پیامهای خطا در پایگاه |
1 |
5 |
58/2 |
66/1 |
758/0 |
798/0 |
میزان آسان بودن اصلاح خطاها |
1 |
5 |
44/3 |
30/3 |
837/0 |
055/1 |
یافتهها نشان میدهد کاربران معتقدند میزان ارائه پیامهای خطا در هر دو پایگاه مورد بررسی کم است، اما به نظر آنان، میزان ارائه پیامهای خطا در پایگاه مقالههای مرکز منطقهای نسبت به پژوهشگاه بیشتر است. بنابراین، پایگاه مرکز منطقهای نسبت به پایگاه پژوهشگاه از نظر جلوگیری از خطا بیشتر برای کاربران قابل درک است. کاربران همچنین تا حدودی اصلاح خطاها را در هر دو پایگاه آسان دانستهاند. اما کاربران در صورتی اصلاح خطاها را آسان دانستهاند که خود به گونهای متوجه خطای رخ داده بشوند. بنابراین، میتوان گفت به طور کلی اصلاح خطاها در این پایگاهها برای کاربران آسان نیست.
مؤلفه بعدی نیلسن، کمک به کاربران برای تشخیص و اصلاح خطاهاست. این ویژگی در پایگاه پژوهشگاه وجود ندارد، بنابراین میزان درک کاربران از آن مورد سنجش قرار نگرفت، اما پایگاه مرکز منطقهای نیز از این نظر در وضعیت چندان مطلوبی نیست. میانگین کلّ این مؤلفه 48/2 میباشد، که نشان دهندة درک کم کاربران از آن است. امکانات راهنمایی و کمک، مؤلفه دیگری است که مورد سنجش قرار گرفت. میانگین کل این مؤلفه در پایگاه پژوهشگاه 74/2 است که نشان دهندة میزان درک کمتر از حد متوسط کاربران از امکانات راهنمایی و کمک در این پایگاه است. پایگاه مرکز منطقهای نیز چنین ویژگی را ندارد، بنابراین میزان درک کاربران از آن مورد سنجش قرار نگرفت.
جدول7. دیدگاه کاربران دربارة وضعیت شناسایی و بازیابی اطلاعات در پایگاههای مورد بررسی (50=n)
وضعیت شناسایی و بازیابی اطلاعات |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
||
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
|||
ساده و قابل فهم بودن مراحل جستجو و بازیابی |
1 |
5 |
72/3 |
42/3 |
640/0 |
758/0 |
ساده و قابل فهم بودن عملگرهای بولی |
1 |
5 |
73/3 |
30/3 |
974/0 |
147/1 |
همانگونه که یافتههای جدول 7 نشان میدهد، میزان درک کاربران از امکانات شناسایی و بازیابی در دو پایگاه مورد بررسی، بیش از حد متوسط است. اما پایگاه مقالههای الکترونیکی مرکز منطقهای (میانگین کل 73/3) نسبت به پایگاه مقالههای پژوهشگاه (میانگین کل 36/3) از نظر شناسایی و بازیابی اطلاعات در وضعیت مطلوبتری است و برای کاربران بیشتر قابل درک است.
جدول8. دیدگاه کاربران دربارة وضعیت قابلیت انعطاف و کارایی
در پایگاههای مورد بررسی (50=n)
وضعیت قابلیت انعطاف و کارایی |
فراوانی و درصد فراوانی پاسخهای درست |
|
پایگاه پژوهشگاه |
پایگاه مرکز منطقهای |
|
امکان انتخاب برخی رکوردها از میان رکوردهای بازیابی شده و نمایش دوبارة آنها |
36 (72%) |
41 (82%) |
امکان مرتب کردن رکوردهای بازیابی شده براساس نیاز خود |
43 (86%) |
43 (86%) |
امکان تغییر رنگ و امکانات صفحه به دلخواه |
48 (96%) |
11 (22%) |
امکان تغییر زبان صفحه رابط به انگلیسی |
22 (44%) |
41 (82%) |
امکان میانبر رفتن و سرعت بیشتر |
39 (78%) |
41 (82%) |
نمایش عبارت جستجو شده بر روی صفحه و امکان اصلاح آن |
41 (82%) |
40 (80%) |
یافتهها نشان میدهد اکثر کاربران به سؤالهای وضعیت «قابلیت انعطاف و کارایی» در دو پایگاه مورد بررسی پاسخ درست دادهاند. آزمون نسبت (binomial) این مؤلفه نیز نشان داد در پایگاه پژوهشگاه 77% از کلّ پاسخهای کاربران و در پایگاه مرکز منطقهای 74% از کلّ پاسخهای کاربران درست است. این یافتهها نشان دهنده آن است که درک کاربران از قابلیت انعطاف و کارایی محیط رابط در دو پایگاه مورد بررسی زیاد است.
جدول8. دیدگاه کاربران دربارة وضعیت قابلیت انعطاف و کارایی در پایگاههای مورد بررسی (50=n)
جنبه های زیبایی شناختی و طراحی ساده |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
||
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
مرکز منطقهای |
پژوهشگاه |
|||
ساده و قابل فهم بودن طرح کلی صفحه |
1 |
5 |
66/3 |
28/3 |
557/0 |
948/0 |
رنگهای مناسب و ملایم برای نمایش |
1 |
5 |
60/3 |
04/3 |
700/0 |
832/0 |
مناسب بودن اندازه حروف برای خواندن |
1 |
5 |
54/3 |
46/3 |
734/0 |
706/0 |
مناسب بودن تراکم اطلاعات روی صفحه |
1 |
5 |
62/3 |
00/3 |
635/0 |
808/0 |
خودداری از ارائه صفحات طوماری بزرگ |
1 |
5 |
94/2 |
70/2 |
556/0 |
463/0 |
یافتههای جدول 8 نشان می دهد از دیدگاه کاربران، پایگاه مقالههای الکترونیکی مرکز منطقهای نسبت به پایگاه مقالههای پژوهشگاه، از نظر جنبههای زیبایی شناختی و طراحی ساده در وضعیت بهتری قرار دارد و بیشتر قابل درک است. در پایگاه پژوهشگاه میانگین کل04/3 میباشد که نشان دهندة درک متوسط کاربران از این وضعیت است و در پایگاه مرکز منطقهای میانگین کل 47/3 است که نشان دهنده درک بیش از حد متوسط کاربران است.
پاسخ سؤال سوم پژوهش. در این پژوهش، تأثیر متغیرهای جنسیت، سن، حوزه تحصیلی، میزان آشنایی با نحوة کار و استفاده از رایانه، میزان آشنایی با شیوه های جستجو در اینترنت و سابقه و میزان آشنایی با پایگاههای اطلاعاتی مورد بررسی بر میزان درک کاربران مبتدی از محیط رابط سنجیده شد. یافتهها نشان داد در پایگاه مقالههای پژوهشگاه بجز در مؤلفه «شناسایی و بازیابی» و در پایگاه مقالههای الکترویکی مرکز منطقهای به جز در دو مؤلفه «کمک به کاربران برای تشخیص و اصلاح خطاها» و «شناسایی و بازیابی» که بین میزان درک کاربران مبتدی زن و مرد تفاوت معنادار وجود دارد، در مورد بقیه مؤلفهها بین دو جنسیت تفاوت معناداری در سطح 05/0 وجود ندارد و جنسیت عامل مؤثری در میزان درک کاربران مبتدی از این مؤلفهها در محیط رابط پایگاههای مورد بررسی نیست.
بر اساس یافتههای جمعیت شناختی این پژوهش، کاربران مبتدی فقط در دو گروه سنی (20 تا 25) و (26 تا 30) قرار گرفتند. نتایج حاصل از تأثیر متغیر سن بر میزان درک کاربران مبتدی از محیط رابط پایگاه های مورد بررسی نشان داد بجز در مورد مؤلفه «شناسایی و بازیابی اطلاعات» در پایگاه مقالههای الکترونیکی مرکز منطقهای که بین دو گروه سنّی تفاوت معنادار وجود دارد، در مورد بقیه مؤلفهها در دو پایگاه مورد بررسی میان دو گروه سنّی تفاوت معناداری در سطح 05/0 وجود ندارد؛ بنابراین سن نیز عامل مؤثری در میزان درک کاربران مبتدی از محیط رابط پایگاههای مورد بررسی نیست.
یافتههای حاصل از پژوهش در مورد حوزة تحصیلی کاربران مبتدی نشان داد بین میزان درک کاربران مبتدی از محیط رابط دو پایگاه مورد بررسی و حوزة تحصیلی آنان نیز تفاوت معناداری وجود ندارد.
بر اساس یافتههای به دست آمده، بجز در مورد مؤلفه «جلوگیری از خطا/ اصلاح خطا» در پایگاه مقالههای پژوهشگاه که بین میزان درک کاربران مبتدی از این وضعیت محیط رابط و میزان آشنایی آنها با نحوة کار و استفاده از رایانه رابطة معناداری وجود دارد، در بقیه موارد به دلیل آنکه 05/0
یافتههای پژوهش نشان داد میان میزان درک کاربران مبتدی از محیط رابط پایگاه مقالههای پژوهشگاه و سابقه و میزان آشنایی آنها با این پایگاه در سه مؤلفة «ثبات و یکدستی»، «جلوگیری از خطا/ اصلاح خطا» و «شناسایی و بازیابی اطلاعات» رابطه معناداری وجود دارد. اما در بقیه موارد با توجه به اینکه 05/0
پاسخ سؤال چهارم پژوهش. برای سنجش تفاوت میزان درک کاربران مبتدی و متخصص از محیط رابط پایگاههای مورد بررسی برای مؤلفههایی که دادههای آنها در مقیاس رتبهای بود، از آزمون یومن ویتنی و برای مؤلفههاییکه دادههای آنها در مقیاس اسمی بود، از آزمون مجذور کا استفاده شد و یافته ها به صورت زیر به دست آمد:
جدول9. آزمون معنادار بودن تفاوت در میانگین میزان درک کاربران از لحاظ تخصص
مؤلفههای نیلسن |
پایگاه مقالههای پژوهشگاه |
پایگاه مقالههای مرکز منطقهای |
||
آزمون یومن ویتنی |
p- value |
آزمون یومن ویتنی |
p- value |
|
وضعیت واضح بودن و قابل فهم بودن |
133 |
023/0 |
84 |
004/0 |
همخوانی بین نظام و دنیای واقعی |
147 |
038/0 |
5/68 |
818/0 |
ثبات و یکدستی |
5/162 |
771/0 |
176 |
055/0 |
جلوگیری از خطا/ اصلاح خطاها |
5/47 |
376/0 |
163 |
002/0 |
کمک به کاربران برای تشخیص و اصلاح خطاها |
- |
- |
167 |
026/0 |
امکانات راهنمایی وکمک کاربر |
5/189 |
000/0 |
- |
- |
شناسایی و بازیابی |
150 |
002/0 |
5/126 |
542/0 |
جنبه های زیباشناختی و طراحی ساده |
169 |
001/0 |
141 |
007/0 |
جدول 10. آزمون معنادار بودن رابطه بین تخصص و میزان درک کاربران از تعامل با محیط رابط
مؤلفه های نیلسن |
پایگاه مقالههای پژوهشگاه |
پایگاه مقالههای مرکز منطقهای |
||
Chi- square |
p- value |
Chi- square |
p- value |
|
کنترل پایگاه توسط کاربر و آزادی عمل وی |
678/24 |
000/0 |
938/20 |
000/0 |
قابلیت انعطاف و کارایی استفاده |
971/28 |
000/0 |
656/28 |
000/0 |
یافتههای جدول 9 و 10 نشان میدهد با توجه به آنکه در اکثر مؤلفهها 05/0 p-value < بنابراین، در کل میان میزان درک کاربران متخصص و مبتدی از محیط رابط پایگاه های مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد. در بیشتر موارد، میزان درک کاربران متخصص از کاربران مبتدی بیشتر است. به طور کلی میتوان نتیجه گرفت تخصص و تجربه عامل مؤثری در میزان درک کاربران از محیط رابط پایگاههای مورد بررسی است.
پاسخ به سؤال پنجم پژوهش. یافته های حاصل از پاسخگویی به سؤال 1 و 2 پژوهش نشان داد هر دو پایگاه مورد بررسی مشکلاتی دارند که به آنها در جدول زیر اشاره شده است.
جدول 11. مشکلات محیط رابط پایگاه های مورد بررسی از دیدگاه کاربران و گروه ویژه
پایگاه مقالههای الکترونیکی مرکز منطقهای |
پایگاه مقالههای پژوهشگاه |
نبودِ امکانات راهنمایی و کمک |
کمک نکردن به کاربران برای تشخیص و اصلاح خطاها |
کمک به کاربران برای تشخیص و اصلاح خطاها |
جلوگیری از خطا/ اصلاح خطا |
جلوگیری از خطا/ اصلاح خطا |
همخوانی بین نظام و دنیای واقعی |
ارائه نکردن پیامهای بازخورد مناسب توسط پایگاه |
ارائه نکردن پیامهای بازخورد مناسب توسط پایگاه |
نبودِ امکان میانبر رفتن از طریق نتایج بازیابی شده |
نامناسب بودن امکانات راهنمایی و کمک |
وجود برخی واژگان مبهم در صفحه رابط |
ابهام در شکل و طراحی دکمهها و نمادها |
عملکرد نامناسب عملگرهای بولی هنگام ترکیب |
نبودِ امکان ترکیب چند عملگر بولی |
عدم امکان مرتب کردن نتایج بازیابی شده بر اساس نیاز کاربر |
نبودِ گزینههای «صفحه بعد» و «صفحه قبل» برای حرکت در میان صفحات پایگاه |
نبودِ امکان شخصی سازی محیط رابط توسط کاربر |
نبودِ گزینة «خروج» از پایگاه |
در صورت مشاهده رکوردی از میان رکوردهای بازیابی شده، هیچ تغییری در رکورد مشاهده شده حاصل نمیشود |
مشخص نشدن عبارت جستجو شده در میان رکوردهای بازیابی شده (مثلا با رنگ دیگر یا به صورت پر رنگتر) |
گاهی اوقات، مشخص نشدن عبارت جستجو شده در میان رکوردهای بازیابی شده |
نبود امکان مرتب کردن نتایج بازیابی شده بر اساس نیاز کاربر |
تا حدودی نامناسب بودن اندازة حروف روی صفحه |
نبود امکان شخصی سازی محیط رابط توسط کاربر |
|
نبود امکان تعیین تعداد رکوردهای بازیابی شده |
|
تراکم زیاد میزان اطلاعات بر روی صفحه |
بنابراین با توجه به مشکلات ذکر شده در دو پایگاه مورد بررسی در جدول 11، این دو پایگاه به باز طراحی نیاز دارند تا کاربران بتوانند با درک بیشتر و راحتتر با آنها ارتباط برقرار کنند و با رفع مشکلات موجود در آنها، سریعتر و مطلوبتر به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند.
بحث و نتیجهگیری
در نظامهای بازیابی اطلاعات، برای برقراری یک ارتباط کارآمد، آنچه در محیط رابط نظام اطلاعاتی ارائه میشود باید برای کاربران قابل درک و استفاده باشد. در این پژوهش از مدل مکاشفهای نیلسن که به وسیلة پژوهشهای متعدد به عنوان یک مدل معتبر جهانی برای سنجش استفاده پذیری رابط کاربر شناخته شده است، به منظور ارزیابی محیط رابط استفاده گردید. یافتههای به دست آمده نشان داد میزان همخوانی پایگاههای مقالههای الکترونیکی مرکز منطقهای و پایگاه مقالههای پژوهشگاه با مؤلفههای نیلسن در حد متوسط است. همچنین، میزان درک کاربران از محیط رابط پایگاههای مورد بررسی در بیشتر موارد در حد متوسط است. با توجه به این نتایج، این پایگاهها به بازطراحی نیاز دارند تا بتوانند با مؤلفههای کارایی رابط کاربر نیلسن همخوانی بیشتری داشته باشند. افزایش میزان همخوانی این پایگاهها با مؤلفههای نیلسن، سبب افزایش میزان درک کاربران از محیط رابط آنها خواهد شد و در نتیجه استفادهپذیری و تعامل بهینة کاربران با این پایگاهها نیز افزایش خواهد یافت.
پژوهشها نشان داده است بازطراحی مداوم، قابلیت استفادهپذیری نظام را افزایش داده و به بهبود آن کمک میکند (Borälv, 2004). برای بهرهوری بیشتر از پایگاههای اطلاعاتی، مشکلات موجود در محیط رابط پایگاه های اطلاعاتی که مانع درک کاربران میشوند، باید شناسایی شوند تا طراحان رابط کاربر درصدد رفع مشکلات کار خود برآیند. یافته های پژوهش نشان داد در این دو پایگاه مورد بررسی، میزان ارائه پیامهای خطا بسیار کم است و همچنین در صورت ارائه، پیامهای خطا مشکل را به طور دقیق شرح نمی دهند و راه حل چندان مناسبی ارائه نمیکنند. پیامهای بازخورد نیز در دو پایگاه به طور مطلوبی ارائه نمی شوند و کاربر را از موقعیت قرار گرفته آگاه نمیسازند. گزینه راهنما در پایگاه مقالههای الکترونیکی فعال نیست و کاربران نمیتوانند از امکانات راهنمایی و کمک در این پایگاه بهره گیرند. در پایگاه مقالههای پژوهشگاه نیز بیشتر کاربران معتقدند امکانات راهنمایی و کمک چندان مطلوب نیست. نمادها و دکمهها چندان قابل فهم نیست و باید در کنار این نمادها و دکمهها عبارت توضیحی وجود داشته باشد.
از مشکلات دیگری که در محیط رابط این پایگاهها شناسایی شد، وجود برخی از واژههای مبهم در محیط رابط بود. پژوهشهای متعدد مانند (نوکاریزی، 1385)، (Luk, 1996)، (Clark& Frost, 2003)نشان داد واژگان استفاده شده در محیط رابط باید از نظر مفهوم ساده و روشن بوده و برای همه کاربران قابل فهم باشند. بنابراین، برای افزایش میزان درک کاربران از این پایگاهها باید این مشکلات و همچنین مشکلات دیگری که قبلاً به آنها اشاره شد، رفع گردد. اما باید توجه داشت، درک محیط رابط رایانه نسبت به سایر جنبههای بازیابی اطلاعات خیلی کند صورت می گیرد. بخشی از آن به این علت است که انسانها خیلی پیچیده تر از نظامهای رایانهای هستند و سنجش و تعیین انگیزهها و رفتارهایشان مشکلتر است و در معرض تغییرات سریعی قرار دارند (1999 Hearst,). کاربران دارای ویژگیها، خصوصیات و تواناییهای خاصی هستند که بر فرایند تعامل با نظام بسیار تأثیر گذارند. بنابراین، در طراحی رابط که به عنوان واسط در این میان عمل میکند باید دقت شود و از ویژگیهای انسانی به عنوان یک اصل در طراحی بهره گرفته شود تا کاربران بتوانند به راحتی عناصر و ویژگیهای موجود در محیط رابط پایگاههای اطلاعاتی را درک کنند و توسط آنها به راحتی با نظام اطلاعاتی ارتباط و تعامل برقرار کنند.
پیشنهادها و رهنمودهای کاربردی پژوهش
پیشنهادهای پژوهشی
1. پژوهشهایی در این حوزه با همکاری گروهی کتابداران، متخصصان علوم شناختی و رفتاری، جامعه شناسان، زبانشناسان و علوم رایانه انجام شود تا از دیدگاهی همه جانبه، عمیق و گسترده چگونگی تعامل کاربران با پایگاه ها و میزان درک آنان از محیط رابط تحلیل و سنجیده شود.
2. در سالهای اخیر پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی وبی دیگری مانند پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID)، بانک اطلاعات نشریات کشور (Magiran)، سیویلیکا (SIVILICA)، و ... در ایران طراحی شده است. مقایسه محیط رابط این پایگاهها با پایگاه های مورد بررسی پژوهش حاضر، و نیز بررسی میزان درک کاربران از محیط رابط آنها، میتواند از موضوعات دیگر برای پژوهشهای آتی باشد.
3. پیشنهاد میشود در پژوهشهای آینده تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی، زبانی، شناختی و جسمی کاربران نیز در میزان درک آنان از محیط رابط بررسی شود، زیرا همانطور که نیلسن در مؤلفه قابلیت انعطاف و کارایی بیان کرده است، این عوامل در میزان استفادهپذیری و کارایی محیط رابط تأثیر بسیاری دارد.
1. میانگین کل مؤلفه جداگانه محاسبه شده و در جدول نیامده است. در مورد بقیه مؤلفه ها که در ادمه خواهند آمد نیز چنین است.
1. آزمون دو جمله ای برابری نسبت آزمودنیهایی را که در دو مقوله (یا گروه) یک متغیر قرار گرفته اند، با نسبت فرض شده ارزیابی میکند. اگر نسبتهای نمونه برای دو مقوله، اختلافهای زیادی با نسبتهای فرضیه داشته باشند و چنانچه اندازة نمونه بزرگ باشد، نتیجه آن با احتمال بیشتری معنادار است (راهنمای جامع spss10 ...، 1380).