تعیین معیارهای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی: رویکردی متن پژوهانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

2 عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

  رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی در چگونگی تعامل کاربران با  آن و در نتیجه عملکرد مطلوب این کتابخانه‌ها نقش تعیین کننده ای دارد. با توجه به نبودِ معیارهای ویژه برای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی، مطالعه حاضر با بررسی وسیع متون و منابع مربوط، به شناسایی و تعیین این معیارها می‌پردازد. در این پژوهش از روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا استفاده شده است. پس از انجام کاوش در وب و پایگاه های اطلاعاتی مهم، منابع مرتبط با این زمینه شناسایی گردید و با بررسی منابع ارزیابی محور و سایر منابع پژوهشی و مروری، 43 منبع تفکیک شد. این منابع با توجه به محتوا، در سه مقولة رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی، کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری و سایر مطالعات مرتبط با رابط کاربر طبقه بندی شد. در نهایت، پس از تحلیل محتوای متون انتخابی در رابطه با معیارهای مورد استناد و نویسندگان آنها، معیارهای مورد نظر بر اساس تعداد دفعات تکرار در متون مورد مطالعه تعیین و برای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی پیشنهاد گردید.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

علاقه به تحقیق و توسعه در حوزه کتابخانه‌های دیجیتالی به سبب نوظهور بودن این کتابخانه‌ها و همچنین رشد چشمگیر آنها گسترش روزافزون یافته است. این علاقه مندی را می توان در انتشار مجله های ویژه و برگزاری همایشها و کارگروه های تخصصی مشاهده نمود (تانگ[1] و همکاران، 2002 به نقل از بورگمن[2]). با این حال، چنان که «ژی»[3] (2006) نیز اشاره می‌کند، توجه به مبحث معیارهای ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی به طور عام و رابط کاربر این کتابخانه‌ها به طور خاص، با وجود رونق فزاینده کتابخانه های دیجیتالی، بسیار اندک بوده است.

رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی در عملکرد مطلوب این کتابخانه‌ها نقش تعیین کننده‌ای دارد و همان گونه که «آرمز» بیان می‌کند «یک کتابخانه دیجیتالی زمانی عملکرد خوبی دارد که رابط کاربر خوبی داشته باشد» و افراد بتوانند تعامل مناسبی با آن برقرار کنند( آرمز[4]، 2000، ص 160). رابط کاربر، ویژگی اساسی یک سیستم است که بر عملکرد آن تأثیر می گذارد (جنگ[5]، 2005، ص 11). از همین رو، در ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی، شناسایی معیارهای مربوط به آن اهمیت فراوانی دارد. با وجود اهمیت رابط کاربر در ارائه خدمات کتابخانه‌های دیجیتالی، چنانکه نتایج مطالعات صورت گرفته توسط ماب[6](2002) نیز نشان داده است، معیارهای مشخصی در رابطه با ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی در متون و منابع مورد اشاره قرار نگرفته است.

 در حال حاضر تحقیقات مربوط به ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی اغلب بر معیارهایی مبتنی است که به ارزیابی کتابخانه‌های سنتی، سیستمهای بازیابی اطلاعات، تعامل انسان با رایانه، فناوریهای دیجیتال و مواردی از این قبیل مربوط می‌شوند(مارکیونینی[7]، 2000). کاربردپذیری نیز از زمینه‌هایی است که در پژوهشهای مرتبط با کتابخانه‌های دیجیتالی به آن پرداخته شده است (ژی، 2006). چنانکه «جنگ» (2005) نیز اشاره می‌کند، با توجه به چند بعدی بودن مفهوم کاربردپذیری، اشاره به آن در متون و منابع بسیار گسترده بوده است. در این گونه مطالعات، اهمیت رابط کاربر نیز به طور گسترده ای مورد تأکید قرار گرفته است. از  جمله این پژوهشها می‌توان به مطالعات «جنگ» (2005)، «کیم»[8] (2002)، «آرمز» (2000)، «کانی‌زبیهی[9] و همکاران» (2006) و «ژی»، (2006) اشاره کرد. هرچند در زمینه ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی می‌توان از موارد فوق استفاده کرد، اما باید پذیرفت که کتابخانه‌های دیجیتالی فراهم آورنده خدمات و محصولات جدید و دارای ظرفیتهای ویژه ای هستند و این امر، به کارگیری معیارهای اختصاصی ارزیابی بویژه در زمینة رابط کاربر را ایجاب می‌کند. در زمینة ارزیابی رابط کاربر، به طور عام افرادی مانند «نیلسن»[10] (1993ب) و «شنایدرمن»[11] (1998) معیارهایی را ارائه داده‌اند و بنا بر پیشینه‌های مورد مطالعه در همین پژوهش، بیشتر ارزیابی های صورت گرفته در زمینة رابط کاربر بویژه در رابطه با کتابخانه‌های دیجیتالی، با استفاده از این معیارها انجام گرفته است، اما در زمینه ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی، مشکل بتوان معیارهایی را به طور مشخص مورد استناد قرار داد. در مطالعة حاضر، هدف این بوده که با بررسی دقیق منابع مرتبط موجود در زمینة کتابخانه‌های دیجیتالی و رابط کاربر، معیارهای مشخصی برای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی تدوین و پیشنهاد شود.

 

پرسشهای اساسی پژوهش

پژوهش حاضر بر آن است که به دو پرسش اساسی زیر پاسخ دهد.

  1. معیارهای مورد استفاده در ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی در متون و منابع مورد مطالعه کدامند؟
  2. کدام یک از معیارهای مورد استفاده در متون و منابع مورد مطالعه بسامد بیشتری دارند؟

روش شناسی پژوهش

پژوهش حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای (سندی) و تحلیل محتوا انجام گرفته است. به منظور تعیین معیارهای مربوط به ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی متون و منابع مرتبط با این حوزه باید شناسایی شود. بدین منظور، عبارتها و کلیدواژه هایی مانند "Digital libraries user interface evaluation"، " Digital libraries user interfaces"، "Digital libraries evaluation"، "Digital libraries usability"، "User interface evaluation"، "Digital libraries research"، "Web sites user interface evaluation"، "User interface standards" و نظایر آنها در وب و همچنین پایگاه‌های مهم از جمله ACM, Emerald, Science Direct, Proquest, SagePub, LISA, ERIC مورد جستجو قرار گرفت. پس از بررسی منابع ارزیابی محور و سایر منابع پژوهشی و مروری، 43 منبع انتخاب شد. وجه تشابه تمامی منابع انتخابی، داشتن معیارهایی در ارتباط با رابط کاربر بویژه در حوزه مطالعات مربوط به کتابخانه‌های دیجیتالی است. در مطالعة متون و منابع، روش کار پژوهش حاضر تحلیل محتوا بوده است. متون و منابع انتخابی در سه مقولة اصلی (1) رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی،           (2) کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری و (3) سایر مطالعات مرتبط با رابط کاربر تقسیم‌بندی گردید. در جریان تحلیل متون و منابع مورد بررسی، سه مقوله اصلی یادشده، بر اساس محتوای متون مورد تحلیل، به مقوله‌های فرعی‌تری نیز تقسیم شد که این مقوله‌های فرعی در ابتدای بخش یافته های پژوهش مطرح شده اند. این مقوله‌های فرعی در واقع نشان دهنده گرایشهای تحقیقی در زمینه کتابخانه‌های دیجیتالی و ارزیابی آنهاست    (نمودار 1).

در تحلیل محتوای متون مورد بررسی، هدف، جامعة مورد مطالعه، معیارهای مورد استفاده و نتایج ذکر شده در متون مذکور، بررسی گردیده است. در برخی از متون مورد تحلیل، بویژه متنهای مروری، ممکن است به تمام این موارد اشاره نشده باشد. پس از بررسی و تحلیل متون و منابع، نتایج در قالب جدولها و توضیحات مربوط ارائه می‌شود. همچنین، با توجه به هدف پژوهش حاضر که تعیین معیارهای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی است، معیارهای مطرح شده در متون و منابع مورد تحلیل، استخراج و در جدولهایی که نشان دهنده نویسندگان و معیارهای آنها در متون و منابع است، آورده شده است. در نهایت، معیارهایی که بدین ترتیب از تحلیل محتوای متون حاصل گردید، به عنوان مهم ترین معیارهای قابل استفاده در ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی پیشنهاد می شوند.

 

یافتههای پژوهش

با تحلیل متون و منابع مورد بررسی مشاهده شد در هر یک از سه مقولة اصلی رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی، کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری و  سایر مطالعات مرتبط با رابط کاربر، چهار مقوله فرعی قابل تشخیص است که این مقوله‌های فرعی، گرایشهای تحقیقی در هر یک از مقوله‌های اصلی را نشان می‌دهند. مقوله‌های اصلی و مقوله‌های فرعی حاصل از تحلیل متون و منابع، در نمودار 1 نشان داده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

برای پاسخگویی به پرسش اساسی 1 مبنی بر اینکه «معیارهای مورد استفاده در ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی در متون و منابع مورد مطالعه کدامند؟» متون و منابع مورد بررسی بر اساس مقوله‌های اصلی و فرعی شناسایی شدۀ فوق تحلیل گردید. اطلاعات کلی حاصل از تحلیل متون در جدولهای 1، 3 و 5 ، و معیارهای استخراج شده از تحلیل متون در جدولهای 2، 4 و 6 آمده است.

 

1. رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی

رابط کاربر ویژگی اساسی یک سیستم است که بر عملکرد آن تأثیر می گذارد (جنگ[12]، 2005، ص 11). از این رو، در ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی، شناسایی معیارهای مربوط به آنها برای کاربر نهایی اهمیت زیادی دارد. منابعی که در این بخش آورده شده‌اند، به طور مستقیم در ارتباط با ارزیابی رابط کاربر در کتابخانه‌های دیجیتالی هستند که به زیر بخشهای فرعی‌تر تقسیم و سپس بر اساس ترتیب تاریخی مشخص شده اند. (جدول 1)

جدول 1. اطلاعات حاصل از تحلیل متون و منابع مربوط به مقوله رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی

مقوله فرعی

نویسنده

هدف

جامعه مورد مطالعه

ارزیابی

پارک و هان لیم (1999)

ارزیابی کاربردپذیری رابط کاربر

ISO 9241/10(1993), Holcomb (1991), Ravden and Johnson (1989), Scapin (1990)

هیل و همکاران (2000)

طراحی سیستم کتابخانه دیجیتالی اکساندریا از بعد رابط کاربر

30 الی 50  کاربر آموزش دیده توسط کارشناسان کتابخانه

پنگ و همکاران (2004)

ارزیابی رابط کاربر دانشگاه فنی نانیانگ در سنگاپور

مرحله اول 88  و مرحله دوم 52 دانشجوی دانشگاه

طراحی

مارکیونینی و

همکاران (1998)

طراحی رابط کاربر کتابخانه دیجیتالی ملی کتابخانه کنگره آمریکا

-

لوپز دو اولیویرا

و همکاران (1999)

طراحی و اجرای رابط کاربر کتابخانه دیجیتالی جغرافیایی

-

رامایا (2006)

طراحی رابط دانشگاه سنس مالزی

کاربران، به روش نمونه گیری

تعامل با کتابخانه دیجیتالی

فاکس و همکاران (1993)

ارائه راه حل برای ذخیره و بازیابی اطلاعات، تعامل انسان با رایانه و نشر الکترونیکی، طراحی کاربرمدار

کاربران

تانگ و همکاران (2002)

درک کاربر از کتابخانه دیجیتالی مبتنی بر مدل درک فناوری

397 کاربر

رابط کاربر مشترک

بالداسی و همکاران(1999)

طراحی رابط کاربر مشترک برای کتابخانه دیجیتالی ائتلاف اروپایی ریاضیات و اطلاعات

-

پارک (2000)

تفاوت بین کارآیی رابط کاربر مشترک و یکپارچه در کتابخانه دیجیتالی

28 دانش آموخته مدرسه ارتباطات، اطلاعات و مطالعات کتابداری روتگرز

دورنر و کورتیس (2003)

بررسی تولیدات نرم افزاری رابط کاربر مشترک

10 نرم افزار رابط کاربر مشترک

دورنر و کورتیس (2004)

مقایسه‌ای نرم‌‌افزارهای رابط کاربر مشترک

79 نرم افزار رابط کاربر کتابخانه‌های الکترونیکی

 

چنانکه در جدول 1 مشاهده می‌شود، در مقوله رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی بیشترین پژوهش در  زمینة «رابط کاربر مشترک» صورت گرفته است.  پس از رابط کاربر مشترک، مبحث «تعامل با کتابخانه دیجیتالی» کمترین میزان پژوهش را به خود اختصاص داده است.

جدول 2. نویسندگان و معیارهای مربوط به رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی

نویسندگان

معیارها

Baldacci et al., 1999

جستجو، راهبری، زبان

Dorner and Curtis, 2003

جستجو، تعامل کاربر، شخصی سازی[13]، تأیید، طراحی، تفاهمنامه‌ها، پشتیبانی

Dorner and Curtis, 2004

جستجو، راهبری، شخصی‌سازی، کنترل کاربر، طراحی، تفاهمنامه‌ها

Fox et al., 1993

جستجو، طراحی و پشتیبانی کاربر

Hill et al., 2000

جستجو، راهبری، راهنمایی، نمایش

Lopes de Olivera et al., 1999

جستجو، راهبری،  نمایش

Marchionini et al., 1998

جستجو، راهبری،  راهنمایی، نمایش، انسجام

Park and Hwan Lim, 1999

 

راهنمایی،کنترل کاربر، انسجام، تصحیح خطا، بازخورد، سازگاری، عملکردمناسب، کاهش بار کاربر

Park, 2000

جستجو، طراحی، راحتی استفاده، قابلیت یادگیری، بازخورد و کنترل کاربر

Peng et al., 2004

 

نمایش وضعیت سیستم، تطابق با واقعیت، کنترل کاربر، انسجام، تصحیح خطا، دقت و بازیافت، انعطاف پذیری، طراحی، جلوگیری از بروز خطا و راهنمایی

Ramayah, 2006

نمایش، طراحی، راهبری

Thong et al., 2002

طراحی، راهبری، زبان

 

جدول 2، معیارهای مورد اشاره در متون و منابع مربوط به رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی را همراه با نویسندگان این منابع نشان می‌دهد. چنانکه در جدول مشاهده می‌شود، در متون و منابع مربوط به رابط کاربر و کتابخانه‌های دیجیتالی، معیار جستجو دارای بیشترین بسامد (تکرار در 8 منبع ) است و معیارهای طراحی و راهبری با بسامد 7، در مرتبة بعدی قرار دارند.

 

کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری

پژوهشهای مرتبط با حوزة کتابخانه‌های دیجیتالی، اغلب در زمرة کاربردپذیری قرار می‌گیرند (ژی، 2006). در ارتباط با اهمیت رابط کاربر در مطالعات مربوط به کاربردپذیری و همپوشانیهایی که در این رابطه وجود دارد، می‌توان به «جنگ» (2005)، «کیم» (2002)، «آرمز» (2000)، «خانی‌زبیهی و همکاران» (2006) و همچنین «ژی» (2006) استناد کرد. بنابراین، معیارهای مورد استفاده در ارزیابی کاربردپذیری کتابخانه‌های دیجیتالی چه به صورت عام و یا خاص، می‌تواند در ارزیابیهای مربوط به رابط کاربر مورد استناد قرارگیرد (جدول 3).

جدول 3. اطلاعات حاصل از تحلیل متون و منابع مربوط به مقوله کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری

مقولة فرعی

نویسنده

هدف

جامعة مورد مطالعه

ارزیابی

ریوز (2003)

ارزیابی کاربردپذیری کتابخانه‌ دیجیتالی

شنایدرمن (1987)

کوئی جان و ناولو (2005)

ارزیابی کاربردپذیری کتابخانه دیجیتالی میگوئل

23 کتابدار

هولیان قو و همکاران (2006)

تدوین سیاهه وارسی ارزیابی کتابخانه دیجیتالی منبع باز

Greenstone, Eprints, CD Sware, Fedora

جوز (2007)

ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی

کتابخانه‌های دیجیتالی هند‌

طراحی

کلینگ و الیوت (1994)

طراحی برای کاربردپذیری، و کاربرد رابط کاربر از دید سازمانی

-

مادل وهمکاران (2006)

کسب تجربه برای طراحی‌های آتی

کتابخانه الکترونیکی ملی Infection

کاربردپذیری

فرانس و همکاران(1999)

کاربردپذیری جستجوی Marian

Virginia Tech Library

بلندفورد و بوچنان (2003)

کاربردپذیری کتابخانه‌های دیجیتالی

-

جنگ (2005)

تعیین کاربردپذیری کتابخانه‌های دیجیتالی

Rutegers Uni. libraries web site, Queen college web site

چادوری و همکاران (2006)

بررسی پیشینه‌های ارزیابی کاربردپذیری کتابخانه‌های دیجیتالی

پیشینه‌های موجود

فری را و همکاران (2005)

کاربرپذیری کتابخانه دیجیتالی Infohab

6 کاربر با سطوح مختلف علمی

کاربران

ون هوس و همکاران (1996)

طراحی کاربر محور کتابخانه دیجیتالی سایپرس

کارکنان کتابخانه، انتشارات و کارکنان اطلاعاتی، مهندسان و حقوقدانان

خانی زبیهی و همکاران (2006)

انتظارهای ‌کاربران از کتابخانه دیجیتالی

48 نفر با گرایشهایی در رابطه با فناوری اطلاعات

ژی(2006)

شناسایی معیارهای مربوط به ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتالی توسط کاربران

48 متخصص با پیش زمینه کتابخانه دیجیتالی

جدول 3 اطلاعات مربوط به متون و منابع در مقوله کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری را نشان می دهد. چنانکه مشاهده می‌شود، از 14 پژوهش ذکرشده در این مقوله، بیشترین پژوهشها در مورد کاربردپذیری کتابخانه های دیجیتالی و سپس ارزیابی این کتابخانه‌ها از بُعد کاربردپذیری به صورت کلی بوده است.

جدول 4. نویسندگان و معیارهای مربوط به کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری

نویسندگان

معیارها

Bland ford and Buchnan 2003

قابلیت‌ یادگیری، تصحیح خطا، شرایط استفاده و طراحی مناسب

Chowdhury et al., 2006

طراحی، جستجو، راهبری، راهنمایی، زبان، تعامل

Ferreira and Pithan, 2005

قابلیت یادگیری[14]، کارآیی[15]، رضایتمندی[16]، تصحیح خطا، احساسات[17]، تفکر[18] و عمل[19]

France et al., 1999

جستجو، طراحی، بازخورد، کنترل کاربر، راحتی‌استفاده و انسجام

Gengh, 2005

طراحی، تصحیح خطا، راحتی استفاده، اصطلاح شناسی (زبان)

Hoe-Lian Goh et al.,  2006

جستجو، راهبری، طراحی، زبان

Jose, 2007

راهبری، جستجو

Kani-Zabihi, et al, 2006

طراحی، راهبری

Kling and Elliott, 1994

قابلیت یادگیری، کارآیی، یادسپاری، تصحیح خطا

Madle et al., 2006

راهبری و جستجو

Quijan-Solos and Novelo-Pena, 2005

راهبری، نمایش، انسجام، جستجو، یادگیری و راهنمایی

Reeves, 2003

قابلیت یادگیری ، تصحیح خطا، جستجوی ، سادگی

Van House et al., 1996

کاستن از بارکاربر، راهنمایی، تطابق با محیط بیرونی،  تصحیح خطا، کنترل کاربر، طراحی، انسجام

Xie, 2006

جستجو، راهبری، راهنمایی، نمایشی

Bland ford and Buchnan 2003

قابلیت‌ یادگیری، تصحیح خطا، شرایط استفاده و طراحی مناسب

 

جدول4، معیارهای مطرح شده در متون و منابع مربوط به کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری را همراه با نویسندگان این منابع نشان می‌دهد. چنانکه در جدول ملاحظه می‌شود، چهار معیار طراحی، تصحیح خطا، جستجو و راهبری، بیشترین بسامد (تکرار در    7 منبع ) را دارند.

سایر مطالعات مرتبط با رابط کاربر

در این بخش پیشینه‌هایی مورد استناد قرار گرفته‌اند که هرچند به طور مستقیم مربوط به ارزیابی رابط کاربر در کتابخانه‌های دیجیتالی نیستند، اما به حوزه‌هایی مربوط می‌شوند که با این زمینه ارتباط موضوعی دارند. این‌گونه منابع شامل مواردی مانند طراحی رابط کاربر، استانداردهای موجود و ... می باشند (جدول 5).

جدول5. اطلاعات حاصل از تحلیل متون و منابع مربوط به سایر مطالعات مرتبط با رابط کاربر

مقوله فرعی

نویسنده

هدف

جامعه مورد مطالعه

ارزیابی

ویلار و زومر (2005)

ارزیابی مقایسه‌ای رابط کاربر

Science Direct, Proquest, EBsco, Emerald

آلن و همکاران (2005)

ارزیابی اکتشافی سیستم اطلاعات پزشکی

18 صفحه وب و چهار ارزیاب

یونگ و لاو (2006)

کاربردپذیری وب سایت هتلهای عضو انجمن هتل‌داری هنگ کنگ

30 نفر مراجعه کننده، 30 نفر کتابدار، 30 نفر از کارکنان هتل

تساکوناس (2006)

کاربردپذیری نظامهای خدمات اطلاعاتی الکترونیکی مبتنی بر وب

21 نفر متخصص شیمی و 22 نفر  کتابدار و آرشیویست

ون‌هام و زافیریس (2002)

رابط کاربر سایتهای وب بانکداری اینترنتی

بررسی 27 شیوه ارزیابی رابط کاربر

هانس (1998)

رابط کاربر نظامهای بازیابی اطلاعات

شیوه‌های گردآوری و تحلیل داده‌ها در حوزه علوم اطلاع‌رسانی و تعامل انسان با رایانه

احمد و همکاران(2006)

کاربردپذیری رابط کاربر نظام‌های بازیابی اطلاعات

بهره‌گیری از دو گروه کاربر مبتدی و با تجربه

طراحی

نیلسن (1993 الف)

طراحی مستمر رابط کاربر

ویرایشهای چهار سیستم مبتنی بر طراحی مستمر

فتاجی و همکاران(2007)

طراحی محیطهای آموزش مجازی

پیشینه‌های موجود

هیج (2007)

کاربردپذیری و طراحی رابط کاربر

-

کاربرد پذیری

شنایدرمن (1998)

کاربردپذیری

-

چادوری (2004)

کاربردپذیری مجله های الکترونیکی

-

شیری و ریوای(2005)

اصطلاحنامه و کاربردپذیری رابط کاربر جستجو

کاربران دانشگاهی شامل 15 کارمند و 15 دانشجو

هورن باخ (2005)

چالشهای مربوط به تحقیقات و مطالعات کاربردپذیری

180 مقاله مجله و همایش در زمینه تعامل انسان با رایانه

استانداردها

دیزدا (1995)

استانداردهای نرم‌افزاری

ایزو 9241 بخش 10 الی 17

بی وان (1995)

استانداردهای تعامل انسان با رایانه

ISO9241/10 (1993)

شاماکر (2007)

استانداردهای رابط کاربر

مایکروسافت

 

اطلاعات حاصل از تحلیل متون مربوط به مقوله سایر مطالعات مرتبط با رابط کاربردر جدول 5 منعکس شده است. چنانکه ملاحظه می‌شود، در مقولة فرعی ارزیابی، پژوهشهای متعددی انجام گرفته که برخی مربوط به ارزیابی رابط کاربر و برخی دیگر ارزیابی وب سایتها یا نظامهای بازیابی اطلاعات هستند. اطلاعات مربوط به پژوهشهای انجام شده در مقوله های فرعی طراحی، کاربردپذیری و استانداردها نیز در جدول مشاهده می‌شود.

جدول 6. نویسندگان و معیارهای مربوط به سایر مطالعات مرتبط با رابط کاربر

نویسندگان

معیارها

Bevan, 1995

کنترل کاربر، شخصی سازی، تصحیح خطا، قابلیت یادگیری، پیشینه کاربر، راهنمایی

Chowdhury, 2004

زبان، راهبری،  جستجو، شخصی‌سازی، راهنمایی

Schumaker, 2007

راهبری، طراحی

Shiri and Revie, 2005

راهبری، جستجو، قابلیت یادگیری

Wenham and Zaphiris, 2002

راهبری، آگاهی از وضعیت سیستم، تطابق با واقعیت، کنترل کاربر، انسجام، تصحیح خطا، طراحی، راهنمایی، سازگاری

Ahmed et al., 2006

نمایش اطلاعات، بازخورد، یادگیری

Allen et al., 2005

انسجام، تطابق با واقعیت، طراحی، حافظه کاربر، بازخورد، تصحیح خطا، آگاهی از وضعیت سیستم، زبان، کنترل کاربر

Dizda, 1995

کاربردپذیری، نمایش اطلاعات، راهنمایی

Fetaji et al., 2007

جستجو، زبان، طراحی، کنترل کاربر، کاهش بار کاربر، تطابق با واقعیت

Hansen, 1998

پیشینة کاربر، جستجو، راهنمایی،  کنترل کاربر،  راهبری

Hedge, 2007

انسجام، سادگی، حافظه کاربر، راهنمای، بازخورد، طراحی

Hornbak, 2005

راحتی‌ استفاده، کنترل کاربر، انسجام، قابلیت یادگیری، راهبری، نمایش

Nielsen, 1993

راهنمایی، نمایش اطلاعات، قابلیت یادگیری، کارآیی

Shneiderman, 1998

راهبری، جستجو، انسجام، طراحی، بازخورد، تصحیح خطا، کاهش بار کاربر

Tsakonas and Papatheodorou, 2006

راحتی استفاده، نمایش اطلاعات، قابلیت یادگیری، راهبری

Vilar and Zumer, 2005

زبان، راهبری، شخصی‌سازی، نمایش اطلاعات، جستجو، راهنمایی

 

جدول6، نشان دهندة معیارهای مطرح شده در سایر متون و منابعی است که به نحوی با مبحث رابط کاربر مربوط می شوند. چنانکه در جدول ملاحظه می‌شود، معیار راهبری با بسامد 11 بیشترین تکرار را در متون مربوط داشته است. معیار راهنمایی و نمایش اطلاعات با بسامد 8 در مرتبه دوم قرار می گیرد.

در پاسخ به پرسش اساسی 2 مبنی بر اینکه«کدام یک از معیارهای مورد استفاده در پیشینه‌های مورد مطالعه از بسامد بیشتری برخودار هستند؟» یافته ها در جدول 7 منعکس شده است. لازم به توضیح است، داده‌های مندرج در جدول 7 بر اساس داده های جدولهای 2، 4 و 6  حاصل شده است.

جدول7. معیارهای معرفی شده برای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی

معیار

بسامد

معیار

بسامد

معیار

بسامد

راهبری

25

کنترل کاربر

12

پشتیبانی از کاربر

6

جستجو

21

جامعیت

11

کاهش بار حافظه کاربر

5

طراحی

19

زبان

11

تعامل

5

راهنمایی

17

بازخورد

7

سازگاری

3

تصحیح خطا

14

سادگی (راحتی استفاده)

7

مشاهده وضعیت سیستم

3

نمایش اطلاعات

14

تطابق با محیط بیرونی

6

پیشینه کاربر

3

قابلیت یادگیری

12

شخصی سازی

6

انعطاف پذیری

2

 

جدول 7 معیارهای معرفی شده برای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجتیالی را نشان می‌دهد. این معیارها بر اساس تعداد دفعات تکرار (بسامد) آنها در متون و منابع مورد مطالعه، به ترتیب سیر نزولی مرتب شده‌اند. بنابراین، ترتیب قرار گرفتن هریک از معیارها اهمیت آنها را در ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی نشان می‌دهد. بسامد هر معیار نشان دهندة دفعات تکرار آن در جامعه مورد مطالعه بوده است که 43 متن مورد تحلیل را شامل می‌شود. چنانکه در جدول 7 مشاهده می‌شود، راهبری معیاری است که در بیشترین تعداد متون و منابع یعنی در 25 منبع به آن اشاره شده است. معیارهای جستجو و طراحی با بسامد 21 و 19 در ردیفهای دوم و سوم قرار دارد.  برخی از معیارهای اشاره شده در متون و منابع مورد بررسی (مانند راحتی استفاده و سادگی) به لحاظ مفهومی با هم همپوشانی داشتند که با هم ادغام شده اند. همچنین، در تحلیل متون و منابع مورد مطالعه مواردی نیز وجود داشت که معیارهای استخراجی ارتباط چندانی با بحث ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی نداشتند که در زمرة معیارهای معرفی شده قرار نگرفته‌اند. این دسته از معیارها مواردی مانند کارآیی، عملکرد مناسب‌، رضایتمندی، شرایط استفاده، اصطلاح‌شناسی، دستیابی سریع به منابع، احساسات، دستیابی به هدفها، تناسب با وظایف را شامل می‌شدند که تعداد دفعات تکرار معیارهای یادشده معادل 1 بود. از جمله دیگر ویژگیهای خاصّ این معیارها، تکرار نشدن در هر سه مقولة اصلی مورد بررسی بود و به غیر از دو معیار عملکرد مناسب و تناسب با وظیفه، بقیة موارد در مقوله کتابخانه‌های دیجیتالی و کاربردپذیری قرار داشتند.

 

نتیجه گیری

چنانکه در یافته های پژوهش اشاره گردید، تعداد 21 معیار از بین معیارهای مورد استناد نویسندگان بر اساس دفعات تکرار آنها در متون و منابع مورد مطالعه، انتخاب و به عنوان معیارهای ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی معرفی شده اند (جدول 7). مبنای معرفی این معیارها چنانکه شرح آن رفت، مطالعة دقیق متون و منابع مربوط به صورت گسترده و روشمند بوده است و هر یک از معیارهای یادشده دارای پشتوانة پژوهشی مستندی هستند. همان گونه که در جدول 7 مشاهده می‌شود، معیارهایی مانند راهبری، جستجو، طراحی، راهنمایی به لحاظ بسامد تکرار در بین متون و منابع مورد مطالعه بیشترین اهمیت را دارند و معیارهایی مانند سازگاری، مشاهده وضعیت سیستم، پیشینه کاربر و انعطاف‌پذیری اهمیت کمتری نسبت به سایر معیارها دارند. ذکر این نکته حایز اهمیت است که پژوهش حاضر سعی کرده است تا حد امکان تمامی معیارهای مورد استفاده در مباحث مربوط به ارزیابی رابط کاربر بویژه از بعد ارزیابی در حوزه کتابخانه‌های دیجیتالی را پوشش دهد. بنابراین افراد می‌توانند با توجه به هدفها و جنبه‌های مورد مطالعه در کارهای پژوهشی، از همه و یا برخی معیارهای ارائه شده استفاده کنند.

کتابخانه‌های دیجیتالی با توجه به ماهیت سازمانهای مادر از نظر محتوا، اندازه و نوع امکانات و خدماتی که ارائه می‌دهند، تفاوتهایی دارند، اما از آنجا که در ایجاد تمامی این کتابخانه‌ها هدفها و وظایف خاصی در جهت ارائه خدمات اطلاعاتی از راه دور پیگیری می‌شود، وجود ابزارهای تعاملی و رابط کاربر مناسب در این کتابخانه‌ها برای ارائه خدمات و برقراری ارتباط مناسب با کاربران، اهمیت ویژه ای دارد. شایسته است با توجه به ماهیت اصلی کتابخانه‌های دیجیتالی مبنی بر «ارائة خدمات از راه دور» بحث رابط کاربر به عنوان عامل اساسی تعامل در این عرصه از توجه بیشتری برخوردار شود و در مطالعات آتی مورد عنایت بیشتری قرار گیرد. در صورت عدم بهره گیری از معیارهای مستند و دقیق در زمینة رابط کاربر، ارائة خدمات بسیاری از این کتابخانه‌ها می تواند از نظر کیفیت و کمّیت با کاستیهایی رو به رو گردد که در این صورت، دسترسی کاربران به خدمات و اطلاعات مورد نیاز، به نحو مطلوب میسر نخواهد بود.  برای جلوگیری از بروز این گونه مشکلات، اهمیت ارزیابی رابط کاربر کتابخانه‌های دیجیتالی در مراحل مختلف طراحی، توسعه و پیاده سازی بیش از پیش احساس می‌شود و بدیهی است که لازمة انجام چنین ارزیابی هایی وجود معیارهای معیّنی است که با توجه به ویژگیهای کتابخانه‌های دیجیتالی ارائه شده و در عین حال از پشتوانه تحقیقاتی قابل اتکایی برخوردار باشند. امید است بهره گیری از یافته‌های پژوهش حاضر و معیارهایی که با استناد به تحلیل و بررسی روشمند متون و منابع به دست آمده است، بتواند در ارتقای سطح کیفی کتابخانه‌های دیجیتالی ایران و تسهیل تعامل بین کاربران و این نوع کتابخانه‌ها، سودمند واقع  شود.

 



1. Thong.

2. Borgman.

3. Xie.

4. Arms.

5. Jeng.

6. Mabe.

[7]. Marchionini

[8]. Kim.

[9]. Kani-zabihi.

[10]. Nielsen.

[11]. Shneiderman.

1. Jeng.

1. Costomisation.

[14]. Learnability.

[15]. Efficiency.

[16]. Memorability.

[17]. Feelings.

[18]. Thoughts.

[19]. Action.

 
- Ahmed, S. M. Z., McKnight, C., and  Oppenheim, C. (2006). “A user-centred design and evaluation of IR interfaces”. Journal of Librarianship and Information Science, Vol. 38, No. 3, pp. 157–172.
 
- Allen, M. et al. (2005). “Heuristic evaluation of paper-based Web pages: A simplified inspection usability methodology”. Journal of Biomedical Informatics, Vol. 39, pp. 412–423.
- Arms, W. Y. (2000). Digital Library. England: MIT Press.
 
- Baldacci, M. B. (1999). “Implementing the Common User Interface for a Digital Library: The ETRDL experience”. available at: http://www.ercim.org/publication/ws-proceedings/DELOS8/baldacci. html
 
- Bevan, N. (1995). “Human-Computer Interaction Standards”. Anzai and Ogawa (Eds), Proceedings of the 6th International Conference on Human Computer Interaction, Yokohama, Japan, July 1995, Elsevier. pp. 885-890
 
- Blandford, A. and Buchanan, G. (2003). “Usability of digital libraries: A source of creative tensions with technical developments”. TCDL Bulletin. available at: www.ieee-tcdl.org/Bulletin/current/ blandford/blandford.html
 
- Chowdhury, G.G. (2004), “Access and usability issues of scholarly electronic publications”, in Gorman, G.E. and Rowland, F. (Eds), Scholarly Publishing in an Electronic Era. International Yearbook of Library and Information Management, 2004/2005, Facet Publishing, London, pp. 77-98.
 
- Chowdhury, S., Landoni, M. and Gibb, F. (2006). “Usability and impact of digital libraries: a review”. Online Information Review, Vol.30, No.6, pp. 656-680.
 
- Dorner, D. G.and  Curtis, A. (2003). “A comparative review of common user interface software products for libraries”. available at: http://www.icesi.edu.co/biblioteca/contenido/pdfs/CUI_report_final.pdf 
 
- Dorner, D. G. and Curtis, A. (2004). “A comparative review of common user interface Products”. Library Hi Tech, Vol.22, No. 2, pp. 182-197.
 
- Dzida, W. (1995). “Standards for user-interfaces”. Computer Standards & Interfaces, Vol.17, pp.89-97.
- Ferreira, S. M. and Pithan, D.N. (2005). “Usability of digital libraries: A study based on the areas of information science and human-computer-interaction”. OCLC Systems & Services, Vol. 21, No. 4, pp.311-323.
 
- Fetaji, M., Loskoska, S., Fetaji, B. and Ebibi, M. (2007). “Investigation human computer interaction issues in designing efficient virtual learning environment”. In BCI, Sufia, Bulgaria.
 
- Fox, E. A. et al. (1993). “Users, User Interfaces, and Objects: Envision, a Digital Library”. Journal of the American Society for Information Science, Vol.44, No.8, pp. 480-491.
 
- France, R. K. et al. (1999). “Use and Usability in a Digital Library Search System”. available at: http://arxiv.org/ftp/cs/papers/ 9902/9902013.pdf 
 
- Hansen, P. (1998). “Evaluation of IR User interface - Implications for User Interface Design”. Human IT, No. 2, pp. 28-41.
 
- Hedge, A. (2007). “Usability and user interface design”. Cornell university, available at: http://ergo.human.cornell.edu/ studentdownloads/dea470pdfs/usability.pdf
 
- Hill, L. L. et al. (2000). “Alexandria digital library: User evaluation studies and system design”. Journal of the American Society for Information Science, Vol. 51 No.3, pp. 246-259.
 
- Hoe-Lian Goh, D. et al. (2006). “A checklist for evaluating open source digital library software”. Online Information Review, Vol.30, No.4, pp. 360-379.
 
- Hornbak, K. (2005). “Current practice in measuring usability: Challenges to usability studies and research”. International Journal of Human-Computer Studies, Vol. 64, pp.79–102.
 
- Jeng, J. (2005). “Usability assessment of academic digital libraries: Effectiveness, Efficiency, Satisfaction, and Learn ability”. Libri, Vol. 55, pp. 96-121
 
- Jose, A. (2007). “Evaluation of Digital Libraries: A Case Study”. ARD Prasad & Devika P. Madalli (Eds.): ICSD-2007, pp. 229-238.
- Kani-Zabihi, E., Ghinea, G. and Chen, S. Y. (2006). “Digital libraries: what do users want?” Online Information Review, Vol. 30, No. 4, pp. 395-412.
 
- Kim, K. (2002). “A model of digital library information seeking process (DLISP model) as a frame for classifying usability problems”. PhD these., Rutgers University.
 
- Kling, R. and Elliott, M. (1994). “Digital Library Design for Usability”.  available at: http://www.csdl.tamu.edu/DL94/paper/kling. html
 
- Lopes de Oliveira, J. et al.(1999). “A framework for designing and implementing the user interface of a geographic digital library”. International journal on digital libraries, Voi.2, pp.190-206.
 
- Mabe, M. (2002). "Digital library classification and evaluation: A publisher's view of the work of the DELOS evaluation forum". In Borgman, C.; Solvberg, I.; Kovacs, L.(Hrsg.): proceedings of the fourth Delos workshop evaluation of digital libraries: test beds, measurements, and metrics, Budapest, Hungry, ERCIM  available at: http://www.sztaki.hu/conferences/deval/presentations/html
 
- Madle, G. et al. (2006). “Lessons learned from evaluation of the use of the National electronic Library of Infection”. Health Informatics Journal, Vol. 12, No2, pp. 137–151.
 
- Marchionini, G. (2000). “Evaluation digital libraries: A longitudinal and multifaceted view”. Library Trends, Vol.49, No.2 pp. 304−333.
 
- Marchionini, G., Plaisant, C. and Komlodi, A. (1998). “Interfaces and tools for the library of congress national digital library program”. Information Processing & Management, Vol. 34, No.5, pp. 535-555.
 
- Nielsen, J. (1993a). “Iterative User Interface Design”.  IEEE Computer, Vol. 26, No.11, pp. 32-41.
 
- Nielsen, J. (1993b). “Usability engineering. Academic Press, Boston, MA.
 
- Park, K. S. (2000). “Usability, user preferences, effectiveness, and user behaviors when searching individual and integrated full-text databases: implications for digital libraries”. Journal of the American Society for Information Science, Vol. 51, No.5, pp.456-468.
 
- Park, K. S. and Lim, C. H. (1999). “A structured methodology for comparative evaluation of user interface designs using usability criteria and measures”. International Journal of Industrial Ergonomics, Vol. 23, pp. 379-389.
 
- Peng, L. K., Ramaiah, C. K. and Foo, S. (2004). "Heuristic-based user interface evaluation at Nanyang Technological University in Singapore". Electronic Library and Information Systems, Vol. 38 No.1, pp. 42-59.
 
- Quijano-Solis, A. and Novelo-Pena, R. (2005). “Evaluating a monolingual multinational digital library by using usability: An exploratory approach from a developing country”. The International Information & Library Review, Vol.37, pp. 329–336.
 
- Ramayah, T. (2006). “Interface characteristics, perceived ease of use and intention to use an online library in Malaysia”. Information development, Vol. 22, No. 2, pp. 123-133.
 
- Reeves, T.C. et al. (2003). “Evaluating digital libraries: a user-friendly guide”. NSDL.ORG, University of Georgia, Athens, GA. Available at: dlist.sir.arizona.edu/398/01/DLUserGuideOct20.doc             
- Schumaker, D. (2007). “User Interface Standards”. Smart access, available at: http://msdn.microsoft.com/en-us/library/ aa217660 (office.11).aspx
 
- Shiri, A. and Revie, C. (2005). “Usability and user perceptions of a thesaurus-enhanced search interface”. Journal of Documentation”. Vol. 61 No. 5, pp. 640-656.
 
- Shneiderman, B. (1998), Designing the User Interface: Strategies for Effective Human-Computer Interaction, 3rd ed., Addison-Wesley, Reading, MA.
 
- Thong, Y. L., Hong, W. and Tam, K-Y. (2002). “Understanding user acceptance of digital libraries: what are the roles of interface characteristics, organizational context, and individual differences?” Int. J. Human-Computer Studies, Vol. 57, pp. 215–242.
 
- Tsakonas, G. and Papatheodorou, C. (2006). “Analyzing and evaluating usefulness and usability in electronic information services”. Journal of Information Science, Vol.32, No.5, pp. 400–419.
 
- Van House, N. A. et al. (1996). “User-Centered Iterative Design for Digital Libraries”. D-Lib Magazine, available at: http://www.dlib.org/dlib/february96/02vanhouse.html 
 
- Vilar, P. and Zumer, M. (2005). “Comparison and evaluation of the user interfaces of e-journals”. Journal of Documentation, Vol. 61, No. 2, pp. 203-227.
 
- Wenham, D. and Zaphiris , P. (2003). "User Interface Evaluation Methods for Internet Banking Web Sites: A Review, Evaluation and Case Study". In: Proceedings of the Tenth International Conference on Human-Computer Interaction , pp. 721-725.
 
- Xie, H. (2006). “Evaluation of digital libraries: Criteria and problems from users' perspectives Library & Information Science Research, Vol. 28, pp. 433–452.
 
- Yeung, T. A. and Law, R. (2006). “Evaluation of Usability: A Study of Hotel Web Sites in Hong Kong”.  Journal of Hospitality & Tourism Research, Vol. 30, No.4, pp. 452-473.