نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
پس از گذشت چند دهه که تحقیقات به عنوان رکن اساسی و عامل جهش‌دهنده رشد و توسعه کشورها در صحنه رقابت بین‌المللی شناخته و درک شده است، ایفای این رسالت و چنین نقش راهبردی برای نجات اقتصاد کشور اساساً برعهدة تحقیقات بویژه بخش کشاورزی است. برای تحقق این امر، باید تحقیقات بهره‌وری بالایی داشته باشد و این در گرو سرمایه‌گذاری کافی، امکانات و تجهیزات پیشرفته، نیروی انسانی زبده و متخصص و دسترسی به اطلاعات علمی جامع، جهانی و به‌روز است. در حالی که در اقتصاد علمی نوین به «عامل انسانی» نه تنها به عنوان هزینه نگاه نمی‌شود بلکه از آن به عنوان «سرمایه انسانی» یاد می‌گردد، توسعه منابع انسانی به عنوان سرمایه‌گذاری با ارزش افزودة مضاعف، راهبردی‌ترین عامل در میان عوامل دیگر در نظر گرفته می‌شود. بنابراین ارتقای سطح علمی نیروی انسانی محقق و دسترسی آنان به اطلاعات بویژه دانش روز در کنار برخورداری از امکانات و تجهیزات، نقش محوری را در عرصة تحقیقات برای دستیابی به اهداف والای آن که همانا تحول و اعتلای اقتصاد کشور است، ایفا می‌نماید. مقالة حاضر حاصل پروژه‌ا‌ی تحقیقاتی از «برنامه بهینه‌سازی تحقیقات» در سازمان تحقیقات و آموزش وزارت جهاد کشاورزی است که هدف آن بررسی شیوه‌های ارتقای سطح علمی و دستیابی به دانش روز چند هزار عضو هیئت علمی و پژوهشگر این سازمان در مؤسسات و مراکز تحقیقاتی تابع در سراسر کشور می‌باشد.
اهمیت و ضرورت پژوهش
با مرور و ارزیابی شیوه‌های متداولی که در حوزه‌های آموزش و اطلاعرسانی برای ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی آنان به دانش روز به کار گرفته می‌شوند، می‌توان به کاستیها و نواقص احتمالی موجود پی برد و با برطرف نمودن آنها، شیوه‌های اثربخش‌تری را برگزید. چنین امری می‌تواند به اصلاح ساختار و شیوه‌های بخش آموزش و بهسازی منابع انسانی و نیز نهادهای اطلاعرسانی در مؤسسات و مراکز تحقیقاتی سازمان و تسهیل و تسریع پیشرفت کمّی و کیفی طرحهای تحقیقاتی بینجامد.
هدفهای پژوهش
1. تشخیص و ارزیابی شیوه‌های موجود و رایج ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی آنان به دانش روز
2. تعیین شیوه‌های بهینه و اثربخش ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی آنان به دانش روز
پرسشهای پژوهش
1. شیوه‌های موجود و رایج ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی به دانش روز کدامند؟
2. آیا شیوه‌های موجود و رایج ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی به دانش روز، کارآیی لازم را دارند؟
3. شیوه‌های بهینه و مؤثر ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی به دانش روز کدامند؟
روش پژوهش
این پژوهش کاربردی بوده و در آن به جهت گرایش به توصیف عینی و واقعی متغیرها، از روش پیمایشی با رویکرد توصیفی استفاده گردیده است. پیمایش توصیفی، به توصیف پدیده‌ای خاص در محیطی معیّن می‌پردازد و برای پاسخ به پرسشهای پژوهش به کار می‌رود و شامل توصیف و نتیجه‌گیری است (کومار، 1374: ص 49). در روش پیمایشی برای سنجش روابط متقابل متغیرهایی که به طور طبیعی بروز می‌کنند و چگونگی توزیع و حدوث نسبی آنها، داده‌هایی از کل یا بخشی از جامعه تحقیق گردآوری می‌شود. امتیاز اصلی پژوهش پیمایشی این است که اگر درست اجرا شود، می‌توان نتایج را از یک گروه کوچک به گروه بزرگ‌تر تعمیم داد؛ البته در صورتی که این زیرگروه برگرفته از آن گروه باشد (رونالد، 1379: ص 83 و 95). پژوهش حاضر با توجه به توصیف کمّی و کیفی نیازها، فاقد فرضیه است.
جمعیت هدف و شیوه نمونه‌برداری
از آنجا که طرح حاضر از طرحهای «برنامه بهینه‌سازی تحقیقات» می‌باشد و این برنامه بخش تحقیقات را در سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی پوشش می‌دهد، جامعة آماری شامل پژوهشگران هیئت علمی و کارشناسان مؤسسات و مراکز تحقیقات سازمان و نیز مسئولان تحقیقات و اطلاعرسانی به عنوان دست‌اندرکاران می‌باشد. در کنار آن مسئولان مراکز آموزش و مدرسان نیز به دلیل ارتباط مورد سنجش قرار گرفته‌اند. در این رابطه، علاوه بر چهار مؤسسه تحقیقاتی مادر شامل مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، مؤسسه تحقیقات علوم دامی، مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی و پژوهشکده تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، تعداد پنج مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استآنها که به طور کاملاً تصادفی انتخاب شده‌اند، همراه با پنج مرکز آموزش آنها مورد بررسی قرار گرفتند.
روش گردآوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها
برای اندازه‌گیری اطلاعات و همچنین دستیابی به اطلاعات جامع و داده‌های مورد وثوق، از ابزارهای «پرسشنامه» و «مصاحبه» در این پژوهش یاری گرفته شده است. در این رابطه، به دلیل تنوع مخاطبان جامعه، چهارنوع پرسشنامه مشتمل بر پرسشهای باز و بسته (بر اساس مقیاس لیکرت) تنظیم و برای کسب داده‌های پایا و نیز تشویق به تکمیل پرسشنامه و کسب اطلاعات مورد نیاز و کاهش افت پرسشنامه‌ها و داده‌های گمشده، پرسشنامه‌ها به صورت مراجعة حضوری توزیع، تکمیل و گردآوری شد. بدین ترتیب، 303 عدد «پرسشنامه ویژه فراگیران»، 72 عدد «پرسشنامه ویژه مسئولان مؤسسات/ مراکز تحقیقاتی»، 30 عدد «پرسشنامه ویژه مسئولان مراکز آموزشی» و 107 عدد «پرسشنامه ویژه مدرسان مراکز آموزشی» توزیع و گردآوری شد. بنابراین، از بخش تحقیقات، 375 و از بخش آموزش، 137 پرسشنامه و در مجموع 512 پرسشنامه به دست آمد. همچنین، به منظور رفع ابهامهای احتمالی پرسشنامه برای پاسخگو، بالاتر رفتن ضریب اطمینان اعتبار و پایایی داده‌ها و دقیق‌تر شدن اطلاعات، از «مصاحبه» به عنوان یکی از کارآمدترین و مفیدترین روشهای گردآوری اطلاعات با طرح پرسشهای با ساختار نظام‌مند یاری گرفته شد. همچنین به منظور تعیین اعتبار پرسشنامه، میزان اعتبار پرسشنامه به وسیلة ضریب آلفای کرونباخ محاسبه گردید که اعتبار آن در سطح قابل قبولی مشاهده شد.
در مورد روش تجزیه و تحلیل داده‌ها، به لحاظ اینکه ارزیابی اثربخشی[1] در این تحقیق مستلزم تلفیق عوامل متعدد، پیچیده و دشواری بوده و چنین آماری به دلیل محدودیت دسترسی به طور کامل در اختیار پژوهشگر نبوده است، به کارگیری فنون آمار تحلیلی میسر نگردید و برای پاسخ به پرسشهای تحقیق از فنون آماری ناپارامتری استفاده شد که شامل سطوح توصیف نظرات کمّی جدولهای فراوانی و درصد فراوانی می‌باشند. بدین ترتیب، به روشهای توصیفی بر مبنای داده‌های کمّی منتج از نظرسنجی بسنده و از دیدگاه رضایت فراگیران (کارشناسان) و اخذ نظرهای مدیران و مسئولان، به رفع نیازهای آموزشی و اطلاعاتی آنان پرداخته شده است. همچنین، به دلیل حجم بالای داده‌ها و متغیرها و نیز کسب اطمینان از دقت و صحّت محاسبات، کلیه مراحل و آنالیز آنها به وسیلة نرم‌افزار رایانه‌ای اس. پی. اس. اس.[2] انجام گردیده است.
یافته‌های پژوهش
در پاسخ به پرسش اول از پرسشهای تحقیق: «شیوه‌های موجود و رایج ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی به دانش روز کدامند؟» شیوه‌های به کار رفته توسط نهادهای متولی هر دو بخش آموزش و اطلاعرسانی به قرار زیر مشخص گردید: شیوه‌های بخش آموزش توسط نهاد متولی آموزش در وزارت یعنی «دفتر برنامه‌ریزی آموزشی» به طور کلی شامل «آموزشهای بلندمدت» و «آموزشهای کوتاه مدت» می‌باشند.
«آموزشهای بلندمدت» به صورت دوره‌های آموزشی اعزام کارکنان به خارج از کشور (بورس خارج از کشور) که به سه شیوة اعزام تمام وقت، اعزام ترددی و برگزاری دوره‌های مشترک با دانشگاه‌ها یا مؤسسات خارجی برای کسب مدارک سطوح کارشناسی ارشد و دکتری انجام می‌پذیرد و دوره‌های آموزشی با تخصیص ظرفیت از دانشگاه‌های داخل کشور (بورس داخل کشور)، برگزاری دوره‌های مشترک با دانشگاه‌ها یا مؤسسات داخلی، دوره‌های کاردانی علمی- کاربردی، و طرح آموزش نیروی انسانی کمتر از دیپلم می‌باشد.
«آموزشهای کوتاه مدت» به سه شیوة کلاسی، کارگاهی و سمیناری می‌باشند که از نظر مکان برگزاری در داخل و خارج کشور اجرا می‌گردند و عبارتند از: «دوره دانش‌پژوهی» (فرصت مطالعاتی) داخل و خارج کشور برای اعضای هیئت علمی به میزان 70% در داخل کشور و 30% در خارج کشور؛ «دوره دانش‌افزایی» به شیوه‌های شرکت در سمینارها و کارگاه‌های پژوهشی و آموزشی که به میزان 10% (بنا به اولویتها و شرایط خاص) اعزام به خارج از کشور و 90% در داخل کشور تعیین گردیده است و اینکه هر عضو هیئت علمی در سال فقط یک بار و به یکی از سه شیوة «شرکت در سمینار یا کارگاه آموزشی»، «بورس آموزشی» و یا «فرصت مطالعاتی» به خارج از کشور اعزام خواهد شد؛ و «دوره‌های آموزشی ضمن خدمت».
نهاد متولی بخش اطلاعرسانی در وزارت، در واقع «مرکز اطلاعرسانی و خدمات علمی وزارت جهاد سازندگی» سابق[3] می‌باشد که در «مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی»[4] وزارت کشاورزی سابق ادغام گشته است و اکنون با همین نام ادامة فعالیت می‌دهد. شیوه‌های به کار گرفته شده توسط این نهاد برای ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی به دانش روز، عبارتند از: تأمین مجله‌های علمی تخصصی جاری غیرفارسی، خدمات تحویل مدرک (تأمین کتابها و مقاله‌های درخواستی)[5]، کاوش بانکهای اطلاعاتی علمی، اشاعه اطلاعات گزیده[6]، ارائه پروانه ثبت اختراعات[7]، آگاهی‌رسانی جاری[8].
در پاسخ به پرسش دوم از پرسشهای تحقیق: «آیا شیوه‌های موجود و رایج ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی به دانش روز از اثربخشی لازم برخوردارند؟» بخشهای آموزش و اطلاعرسانی، مورد نظرسنجی و ارزیابی جامعه آماری قرارگرفتند:
بخش آموزش
آموزشهای بلندمدت
بر اساس بررسی به عمل آمده، برخورداری نیروها از آموزشهای بلندمدت در سازمان، تابعی مستقیم از میزان بودجه بوده و ظرفیت بسیار کم تخصیص یافته به این مورد در سطح وزارت، موجب محرومیت درصد بالایی از نیروهای مستعد از ارتقای سطح علمی از طریق آموزش بلندمدت گردیده است. این مسئله در مورد ظرفیت بورس خارج از کشور به صورت اختصاص درصد ناچیز وجود دارد. از مقایسه داده‌ها مشخص شد نظر نیروها در مورد میزان تأثیر آموزشهای بلندمدت از هر دو جنبه نظری (دانش افزایی) و کاربردی (مهارت‌افزایی) بر تفوق و برتری آموزشهای بلندمدت خارج از کشور نسبت به این آموزشها در داخل کشور دلالت دارد.
در عین حال، این تعداد اندک افراد اعزامی به خارج نیز به دلیل سیاستهای صرفه‌جویی ارزی با تغییر شیوه از اعزام کامل به صورت اعزام ترددی مواجه شده‌اند، که بنا بر آن، دانشجویان اعزامی مدت کوتاهی (3 ماه) را در دانشگاه‌های خارج از کشور به سرخواهند برد؛ مدتی که برای تدوین پایان نامه و دفاع از آن در نظر گرفته شده است. با وجود مزایای برشمرده برای این شیوة اعزام از نظر تصمیم‌گیران، افراد در مصاحبه‌های صورت گرفته معایب اساسی را متوجه این شیوه دانستند. آنها زمان در نظر گرفته شده را از نظر کمّی و کیفی بسیار محدود و نامناسب ذکر نمودند. از دلایل آن، عدم تقیّد استادان طرف خارجی به زمان محدود در نظر گرفته شده برای دانشجو، و نیز برخوردار نبودن از امکانات دانشگاه خارج از کشور در غیر از زمان مقرر به دلیل عدم حضور که تفاوت بسیار محسوسی با امکانات دانشگاه‌های داخل کشور دارند، از جمله خدمات کتابخانه‌ای غنی و مکفی در دسترسی سهل و سریع به منابع اطلاعاتی لازم و به روز که در تمام دوره تحصیل مورد نیاز است، آزمایشگاه‌های مجهز و به طور کلی خدمات علمی دانشگاهی که لازمة کار تحقیق است، ذکر گردید. علاوه بر عامل صرفه‌جویی در بودجه، نظر تصمیم‌گیران بر تفوق اثربخشی آموزشهای کوتاهمدت نسبت به بلندمدت نیز عامل مهمی در ایجاد محدودیت برای این شیوه آموزش (بلندمدت) بوده است؛ به طوری که در مصوبات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور یکی از ویژگیهای نظام جدید آموزش کارکنان دولت «محدود نمودن دوره‌های بلندمدت و پیش‌بینی ساز و کارهایی برای استفاده از امتیازهای مترتب بر دوره‌های کوتاهمدت برای افرادی که در بستر خدمت، تحت شرایطی دوره‌های کوتاه مدت مصوب را طی می‌کنند» تصریح شده است (دفتر آموزش و بهسازی نیروی انسانی، 1380: ص82) عامل مهم دیگر تأثیرگذار در استفاده از تسهیلات آموزشهای بلندمدت، وضعیت استخدامی کارکنان از نظر رسمی بودن است. بخش زیادی از کارشناسان به دلیل قراردادی بودن (که گاه تا 15 سال دارای سابقه خدمت می‌باشند) از این شیوة ارتقای سطح علمی محرومند؛ امری که بر بازده تحقیقات تأثیر مستقیم دارد زیرا این تعداد بخش عمده‌ای از نیروهای تحقیقات را تشکیل می‌دهند.
آموزشهای کوتاهمدت
محدودیت و ایرادهایی که در بارة بورس آموزش بلندمدت برشمرده شد بر «دانش‌پژوهی (فرصت مطالعاتی)» به عنوان شیوهای مؤثر و در رابطه با ارتقای سطح علمی و کسب دانش روز از آموزشهای کوتاهمدت نیز مترتب است؛ بدین نحو که ظرفیت اختصاص یافته به نیروهای واجد شرایط ناچیز می‌باشد. در عین حال، تقسیم این ظرفیت به بورسهای فرصت مطالعاتی داخل و خارج کشور به صورت ظرفیت اسمی 70% برای داخل کشور و 30% برای خارج کشور است که درصد اختصاص یافته برای خارج از کشور در مقایسه بسیار کمتر بوده و هم چنانکه تجارب و عملکرد گذشته نشان داده، در اجرا نیز کمتر است. استفادة اعضای هیئت علمی به صورت فقط یک بار از فرصت مطالعاتی نیز نشانگر نبود استمرار در کسب دانش روز بوده و بیانگر عدم حمایت شایسته و بایسته از هیئت علمی و برخورد آماری و کمّی با این رکن تحقیقات می‌باشد.
برخورداری از «شرکت در سمینارها و کارگاه‌های پژوهشی و آموزشی» خارج از کشور نیز شیوة مؤثر دیگری برای ارتقای سطح علمی و دستیابی به دانش روز است که با همین مشکل یاد شده برای فرصت مطالعاتی خارج از کشور مواجه است؛ به طوری که در سالهای برنامه سوم، اختصاص متوسط 14% به همایشها و کارگاه‌های پژوهشی و آموزشی خارج از کشور در برابر 86% به داخل کشور، ملاحظه می‌گردد.
با توجه به عملکرد برنامه دوم و سوم توسعه بر اساس نوع اعزام کارکنان به صورت بورس و غیربورس به دوره‌های کوتاه مدت خارج از کشور، مشخص می‌گردد بیشترین درصد ظرفیت اختصاص یافته (بیش از 60%) را بورسهای واگذاری کشورها و مجامع بین‌المللی تشکیل می‌دهند که هزینه‌ای برای وزارت به همراه ندارد و تنها یک سوم مابقی ظرفیت را بودجه می‌دهد. اما این مسئله در برنامه سوم با اتخاذ شیوهای جدید تحت عنوان «استفاده از مدرسان خارجی در داخل کشور» مسئله اعزام به خارج را بسیار محدودتر نمود که به نظر می‌رسد جایگزین با صرفه‌ای نیز برای سهمیه یک سوم وزارت گردد (سازمان برنامه و بودجه، 1378). البته، ضمن پذیرش مزایای این شیوه که با حضور استادان خارجی در کشورمان دسترسی کامل به استادان حاذق برای تعداد زیادی از دانشجویان و پژوهشگران میسر می‌گردد، باید دانست اتخاذ این شیوه به عنوان جایگزین اعزام دانشجو به خارج و عمومیت دادن آن صحیح نبوده و صرفاً اکتفا به وارد نمودن استاد، مؤید تسلط نگرش صرفه‌جویی مالی در سیاستهای راهبردی آموزشی است؛ در حالی که بدیهی است در غالب رشته‌ها و تخصص‌ها، تنها مدرّس کافی نبوده و امکانات و عوامل دیگر تکمیل‌کنندة آموزش را به همراه آن می‌طلبد؛ بویژه در کسب دانش و تخصص روز که امکانات و تجهیزات پیشرفتة خود را اقتضا می‌نماید؛ از جملة اینها کتابخانه غنی و برخوردار از کتابها و مجله‌های تخصصی روز و آزمایشگاه‌های مجهز به وسایل پیشرفته است که شرایط موجود فاقد بسیاری از این ملزومات است. بنابراین، استفاده از این شیوه مسلماً باید به تناسب نوع رشته‌ها و در موارد خاص و به عنوان شیوة مکمل در کنار شیوة اعزام به خارج در نظر گرفته شود. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت دفتر برنامه‌ریزی آموزشی در تحقق یکی از اهداف خود یعنی «بهنگام سازی دانش و فناوری کارکنان و متخصصان جهاد» موفق نبوده است. به هر حال، مشهود است که صرفه‌جویی‌های مالی عامل مهم و اصلی در سیاست‌گذاریها و تعیین و اتخاذ رویه‌ها و شیوه‌های آموزشی و اطلاعرسانی نیروهاست؛ وضعیتی که نه تنها از کیفیت بلکه از کمّیت نیز در حوزه‌های یاد شده کاسته است. مؤید این مسئله داخلی نمودن آموزشها و آمار بسیار پایین تسهیلات آموزشی بویژه اعزام نیروها به خارج از کشور برای ارتقای کیفی تخصص‌ها و به روز نمودن دانش آنان و نیز کمبود و نقص خدمات در بخش اطلاعرسانی است، که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد. در بررسی وضعیت سرمایه‌گذاری، امکانات و تجهیزات آموزشی و مصاحبه‌های انجام شده مشخص گردید به جز تسلط بینش صرفه‌جویی، «نبود مدیریت صحیح منابع» توسط مدیران داخلی مشکل دیگر در تخصیص مناسب بودجه به بخشهای آموزش و اطلاعرسانی برای ارتقای سطح علمی نیروهاست. این وضعیت ناشی از دو مسئله آگاهیِ نداشتن نسبت زیادی از مدیران در اعتقاد به اهمیت و نقش راهبردی و تعیین کنندة دو مقولة آموزش و اطلاعرسانی در پشتیبانی تحقیقات و نیز کمبود بودجه تخصیصی است. در مسائل مطرح شده اعتقاد بر این بود که غالب مدیران، سنتی و اجرایی (و نه علمی) بوده و در تخصیص بودجه به این بخشها، به علت مسائل بینشی و یا کمبود بودجه، آنها را در زمرة ردیفهای غیراولویت دار یا غیرضروری قرار می‌دهند و حتی اغلب اختصاص یک درصد اعتبار عمرانی به آموزش را در عمل صرف امور دیگر می‌کنند. در حالی که این دو بخش مستقیماً پشتیبانِ تحقیقات و عامل ارتقای سطح علمی نیروهای آن هستند؛ مسئله‌ای که اساساً تشکیلات تحقیقات نیازمند آن است (ملک‌محمدی، 1378: ص65).
از نظر «برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری»، درصد بالایی (5/84%) از مسئولان مؤسسات و مراکز تحقیقات، دوره‌های آموزشی کوتاه مدت برگزار شده توسط مراکز آموزش جهاد و 7/70% دوره‌های برگزار شده توسط مؤسسه/ مرکز تحقیقات خود را به میزان متوسط به پایین پاسخگوی نیاز مجموعه سازمانی خود دانسته‌اند. 3/83% مسئولان آموزش نیز معتقد بودند برنامه‌ریزی کلان صورت گرفته توسط دفتر برنامه‌ریزی آموزشی جهاد به میزان متوسط و کمتر، پاسخگو و تأمین کنندة نیاز مجموعه سازمانی است. در بررسی تقویم دوره‌های آموزشی مراکز آموزش جهاد نیز مشخص گردید؛ نخست، دوره‌ها بیشتر جنبة عمومی و مقدماتی دارند تا تخصصی و دوم، بعضی از دوره‌ها از نظر کاربردی منسوخ و یا قدیمی بوده و نیازی به آنها نیست اما همچنان در برنامه آموزشی گنجانیده شده و در غالب مراکز آموزش تدریس می‌شوند. این مسئله از ضعف برنامه‌ریزی و آگاهی نداشتن برنامه‌ریزان از نیاز روز و نیازسنجی غیرکارشناسانه آنان حکایت دارد. سوم ـ که در مصاحبه‌های انجام شده به عنوان اشکالی عمده مطرح و مشخص گردید ـ غیرمرتبط بودن دوره‌ها با نیاز شغلی بسیاری از افراد بوده است که علت آن گذراندن صرفاً تعداد معیّنی دوره و واحد درسی بدون توجه به ماهیت آنها بخاطر کسب امتیاز ارتقای شغلی و یا الزام بدانهاست. این سیاست تشویقی ناقص در واقع امر به پرت بالای سرمایه‌گذاری آموزشی و ارتقای کاذب سطح علمی نیروها به طور صوری در آمارهای گزاف کمّی اعلام شده منجر گردیده است. متأسفانه با وجود اطلاع متولیان و مجریان آموزش از این مسئله، همچنان فرهنگ ارائه صرف آمارهای کمّی توسط برخی مدیران برای حفظ موقعیت خود که شاخص مدیریت سنتی و نه علمی است، گرایش مسلط و غالب می‌باشد. بنابراین، نتیجه گرفته می‌شود که دفتر برنامه‌ریزی آموزشی در جامه عمل پوشاندن به یکی از مهم‌ترین اهداف خود یعنی «تربیت نیروی انسانی متخصص وزارت» نیز موفق نبوده است (جباری، 1381: 86-72). نکتة دیگر در مورد آموزش کارکنان، وجود مشکلات عدیدة کلی و جزئی برنامه‌ریزی و اجرای دوره‌های آموزشی، کیفیت اجرا از نظر توانایی مدرسان مانند تسلط و احاطة علمی، آشنایی با فنون نوین تدریس و انتقال مطلب، به روز بودن دانش، پوشش سرفصلها، و غنی و به روز بودن محتوای منابع و مطالب درسی است که با درصدهای بالایی از سوی جامعة آماری متوسط به پایین ارزیابی گردید. بدین ترتیب، نتیجه‌گیری می‌شود که دفتر برنامه‌ریزی آموزشی در مورد یکی دیگر از وظایف خود یعنی «نظارت بر کیفیت تحصیلی مأموران آموزش جهاد کشاورزی» موفق نبوده است.
نکته دیگر، کمبود «کادر آموزشی» در مراکز آموزش جهاد است که به خاطر عدم مجوز جذب و استخدام از یک سو با دعوت از استادان و مدرسان خارج از جهاد به عنوان مدعو و از سوی دیگر با کارکنان بیشتر غیرهیئت علمی (9/44% درجامعه آماری) از درون جهاد تأمین گردیده است. مسئلة غیرثابت بودن نیمی از مدرسان و نیمی به صورت غیرهیئت علمی، عامل مهم دیگر اثرگذار بر کیفیت آموزشهاست.
از نظر «کفایت» دوره‌های آموزشی درصد بالایی از افراد (6/87%) تعداد و (84%) زمان دوره‌ها را کافی ندانستند، و از نظر « استمرار» نیز به همین ترتیب 3/81% افراد دوره‌های آموزشی کوتاه مدت را مستمر ندانسته‌اند. در مصاحبه‌های انجام شده پراکندگی موضوعی و نه یک رابطة منطقی در دوره‌های گذرانده شده توسط افراد در کنار غیرمرتبط بودن غالب دوره‌ها با نیازهای شغلی آنان ملاحظه گردید که به همراه با مسئلة عدم استمرار و کفایت دوره‌ها، از صرف برگزاری بیشترین دوره‌ها بدون توجه به اساس و اهداف مورد نظر حکایت دارد. می‌توان گفت، مهم‌ترین شاخص و ویژگی آموزشهای کوتاه مدت «مستمر بودن» آنهاست، زیرا در میان کشورهای توسعه یافته مقصود اصلی و فلسفه وجودی راه‌اندازی آموزش ضمن خدمت کارکنان تربیت نیروی متخصص و به روزرسانی دانش و تخصص نیروها برای جلوگیری از رکود فعالیتها و بازده تولید از یک طرف و ارتقای بهره‌وری و کاربری فناوری جدید و توسعة محصول از طرف دیگر می‌باشد. این‌کار از طریق آموزشهای تخصصی پیوسته و مستمر بر اساس برنامه‌‌ای منظم و دقیق با انجام و اعمال کنترل و ارزشیابی برای بازخور سیستم درون سازمان صورت می‌پذیرد (سلطانی، 1381: ص44-40). در بررسی به عمل آمده، مشخص شد درصد بالایی از مسئولان آموزش (88%) اظهار داشته‌اند که نتایج ارزشیابی دوره‌ها را به میزان متوسط و کمتر بررسی نموده و به کار برده‌اند و تنها 12% به مقدار زیاد مورد استفاده قرار داده‌اند. بدین ترتیب، دفتر برنامه‌ریزی آموزشی در مورد یکی دیگر از وظایف خود یعنی «نظارت بر حسن انجام دوره‌های آموزشی کوتاه مدت» موفق نبوده است. روی هم رفته، نتیجه گرفته می‌شود علاوه بر اشکالهای وارد بر برخی شیوه‌های یاد شده، اثربخشی آنها بخصوص در مرحله اجرا مورد اشکال است.
بخش اطلاعرسانی
مطالب پیش گفته در مورد اثرگذاری سیاستهای صرفه‌جویی که به کاهش یا عدم بهره‌وری تحقیقات و به طور کلی دستگاه منجر گردیده است، در بررسی انجام‌شده در مورد خدمات بخش اطلاعرسانی نیز ملاحظه گردید. درصدهای بسیار پایین بهره‌برداری نیروها (اغلب زیر 15 تا 20%) از خدمات اطلاعرسانی همچون خدمات تحویل مدرک (تأمین متن کامل مقاله‌های غیرفارسی)، خدمات فهرست مندرجات نشریات ادواری غیرفارسی، خدمات فهرستگان جهاد (فهرست مشترک کتابخانه‌های معاونت آموزش و تحقیقات جهاد)، خدمات کاوش بانکهای اطلاعاتی علمی، شبکه جهانی اینترنت، خدمات اشاعة گزینشی اطلاعات، و خدمات آگاهی رسانی جاری بخصوص در اعضای هیئت علمی، از وجود کاستیهای اساسی و عمده و بازده بسیار پایین این بخش به لحاظ عدم سرمایه‌گذاری لازم و تأمین امکانات، تجهیزات و فنآوری اطلاعات حکایت دارد.
در مصاحبه‌های انجام شده، مهم‌ترین نیاز اعضای هیئت علمی و پژوهشگران تأمین منابع و متن کامل مقاله‌های نشریه‌های تخصصی غیرفارسی عنوان گردید که این وظیفه با سیاست‌گذاری و شیوة اجرایی ضعیف، ناقص و بسیار زمان‌‌بری انجام می‌گردد که به هیچ روی قادر به تأمین و پشتیبانی بخش تحقیقات و پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران نیست. دسترسی نداشتن اعضای هیئت علمی و پژوهشگران به مجله‌های تخصصی غیرفارسی به عنوان یک منبع و مجرای مهم اطلاعاتی برای دسترسی به دانش روز که صرفاً در خریداری تعداد عناوین محدود و آن هم یک نسخه ـ که در مؤسسه تحقیقات مربوط نگهداری می‌گردد و مراکز تحقیقات در استانها از دسترسی سهل و سریع به آن محرومند ـ از وضعیت ناگوار اطلاعرسانی در بخش تحقیقات حکایت دارد. به دلیل محدودیت اعتبار ارزی، متولیان اطلاعرسانی، ارائة فهرست مندرجات نشریه‌های علمی غیرفارسی را جایگزین حذف مجله‌ها در استانها نموده‌اند. شیوهای که طبق آن پژوهشگران باید صرفاً از روی عنوان مقاله آن را سفارش دهند و مستلزم طی مسیر بوروکراسی طولانی از طریق فرم درخواست است که بخصوص برای درخواست مقاله‌هایی غیر از مجله‌های یاد شده اغلب چندین ماه به طول می‌انجامد و در این مدت موضوعیت آن برای پژوهشگر خاتمه یافته و یا قدیمی می‌گردد. بنابراین، شیوة به کار گرفته شده توسط آن مرکز در مورد ارائه فهرست مندرجات به عوض تأمین مجله‌های علمی و مکانیزم درخواست مقاله نیز تکافوی تحقیقات را نکرده است؛ این شیوه به غیر از مسائل فنی مترتب بر آن مانند محدودیت و نارسایی عنوان و بوروکراسی طولانی مدت تهیه مقاله‌ها، به عنوان راهکاری جایگزین برای تأمین مجله‌های مراکز، توجیه‌گر صرفه‌جویی‌های مالی زیان‌ده آن هم در بخش تحقیقات و توسعه[9] است که پیامد آن یعنی آثار رکود و انفعال ناشی از آن در این بخش به خوبی مشاهده می‌گردد. به جز قطع مجله‌های علمی غیرفارسی و محرومیت مراکز تحقیقات استانها از آنها، سازماندهی و فهرست‌نویسی منابع کتابخانه‌های مراکز تحقیقات و آموزش استانها مورد دیگری است که جزو وظایف مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی است. این کار در وزارت کشاورزی سابق بکلی انجام نگردیده و در وزارت جهاد سازندگی سابق توسط مرکز اطلاعرسانی و خدمات علمی انجام و برونداد این فعالیت لوح فشردة «فهرستگان جهاد» در سال 1379 بود که شامل 40044 کتاب، 3834 گزارش، 3157 مقاله و در مجموع 47035 مدرک می‌شود که البته در بررسی جامعه آماری ناقص بودن سازماندهی منابع کتابخانه‌ای استانها نیز گزارش گردید.
همچنین خط مشی متمرکز این نهاد و وظیفة اطلاعرسانی آن ایجاب می‌نموده است که تازه‌های خرید مؤسسات و مراکز تحقیقاتی و آموزشی استانها بویژه از نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب تهران را که عموماً شامل کتابهای جدید و در زمرة دانش روز بود، سازماندهی نموده و در «فهرستگان جهاد» بگنجاند و آن را بهنگام نماید؛ حتی فهرست مشترکی نیز از آنها تهیه و به اطلاع کلیة مؤسسات و مراکز برساند که جزو وظایف و اهداف آن یعنی «سازماندهی اطلاعات؛ اشاعة اطلاعات علمی و فنی؛ تولید منابع مرجع و پایگاه‌های اطلاعاتی موضوع‌مدار و ارتقای سطح علمی محققان و متخصصان» قرار دارد.
وضعیت «استفاده از شبکه جهانی اینترنت» نیز به عنوان راهکاری میان‌بر که امکان دسترسی سهل و سریع به منابع اطلاعات را فراهم می‌سازد، نه تنها در حوزة وسیعی از مؤسسات و مراکز تحقیقات هنوز در مرحلة ایجاد و راه‌اندازی است، بلکه در قسمتهایی که از آن برخوردار شده‌اند، به علت عدم پشتیبانی مالی برای اشتراک و آبونمان با ناشران علمی بین‌المللی (همچون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) در حد استفادة معمولی بدون بازده تخصصی بوده و غیر پاسخگوست. در بررسی در همین حد نیز بهره‌برداری از آن توسط اعضای هیئت علمی 3/59% به میزان متوسط و کمتر بوده است که 1/23% از آن هیچ‌گونه بهره‌برداری نکرده‌اند. همچنین عدم انجام ارزشیابی فعالیتهای اطلاعرسانی واحدهای اطلاعرسانی مؤسسات و مراکز استانها مصداق دیگری بر عدم مدیریت سازمان‌یافتة این نهاد است. در بررسی فعالیتها و عملکرد مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی به عنوان متولی بخش اطلاعرسانی سازمان و سیاست متمرکز آن، ملاحظه شد که این تمرکز بیشتر به توسعه و ارائه خدمات در خود مرکز و پایتخت گرایش یافته و در عمل به وانهادگی و یا عدم رسیدگی فعال به مراکز تحقیقات استانها و واحدهای اطلاعرسانی و کتابخانه‌های آنها منجر شده است؛ امری که جزو وظایف و اهداف آن یعنی «پشتیبانی و تقویت نهادهای اطلاعرسانی مراکز آموزشی و تحقیقاتی زیر پوشش معاونت آموزش و تحقیقات» قرار دارد. در بررسیهای به عمل آمده که آمار آنها ارائه شده، مشخص گردید شیوه‌های دیگر نیز در مرحلة اجرا دچار مشکل بوده و فاقد اثربخشی می‌باشند. از بررسی موارد پایش نتیجه گرفته می‌شود مرکز اطلاعرسانی جهاد با وجود مساعی در نیل به اهداف خود موفق نبوده است و به جز آمارِ درصدهای پایین آگاهی و بهره‌برداری از خدمات این مرکز (جدولهای 1و2)، در مصاحبه‌های صورت گرفته اثربخشی قابل قبولی از فعالیتهای آن از نظر کارشناسان و بخصوص اعضای هیئت علمی گزارش نگردید.
جدول1. فراوانی افراد جامعه که از خدمات اطلاعرسانی آگاهی نداشته‌اند
|
نوع خدمات اطلاعرسانی |
کل جامعه (درصد) |
هیئت علمی (درصد) |
|
خدمات فهرست مندرجات نشریات ادواری غیرفارسی |
1/60 |
5/48 |
|
خدمات تحویل مدرک (DDS) |
7/60 |
7/47 |
|
خدمات فهرستگان کتابخانه‌ها |
2/75 |
8/70 |
|
خدمات کاوش بانکهای اطلاعات علمی |
5/46 |
3/32 |
|
خدمات اشاعه گزینشی اطلاعات (SDI) |
2/79 |
8/73 |
|
خدمات آگاهی‌رسانی جاری (CAS) |
6/74 |
2/66 |
جدول2. فراوانی افراد جامعه که از خدمات اطلاعرسانی بهره‌برداری ننموده‌اند
|
نوع خدمات اطلاعرسانی |
کل جامعه (درصد) |
هیئت علمی (درصد) |
|
خدمات فهرست مندرجات نشریات ادواری غیرفارسی |
7/64 |
4/55 |
|
خدمات تحویل مدرک (DDS) |
3/66 |
6/54 |
|
خدمات فهرستگان کتابخانه‌ها |
9/76 |
8/70 |
|
خدمات کاوش بانکهای اطلاعات علمی |
8/56 |
1/43 |
|
خدمات اشاعه گزینشی اطلاعات (SDI) |
5/81 |
8/73 |
|
خدمات آگاهی‌رسانی جاری (CAS) |
9/75 |
2/66 |
بنابراین، با توجه به مطالب مطرح شده و موارد برشمرده، نتیجه‌گیری می‌گردد در مجموع عناصر مورد سنجش، شیوه‌های به کار رفته توسط بخشهای آموزش و اطلاعرسانی جهت ارتقای سطح علمی نیروها و دستیابی آنان به دانش روز، اثربخشی لازم را ندارند.
پیشنهادها
پس از بررسی وضعیت موجود، رفع یکسری موانع و توسعه و به منظور بهینه و اثربخش نمودن برخی شیوه‌های موجود و نیز عوامل اثرگذار محیطی و سازمانی به انضمام ارائة شیوهای نوین در ذیل پیشنهاد می‌گردد:
- اهتمام بر جذب نخبگان در فرایند استخدام و گزینش نیروهای پژوهشی و آموزشی
- اختصاص اعتبار مورد نیاز و مکفی به بخشهای آموزش و اطلاعرسانی و نظارت بر نحوة هزینه‌کرد آن.
- در مورد بورس آموزشهای بلندمدت ترددی در خارج از کشور، به جای مقرر نمودن مدت زمان کوتاه و ثابت برای کلیه رشته‌ها، دفعات تردد و زمان اقامت منعطف و به تناسب نوع رشته‌ها تعیین گردد.
- به منظور افزایش سهم فرصتهای مطالعاتی خارج از کشور و دفعات آن و نیز پوشش بیشتر برای دادن فرصت به کلیة رتبه‌های اعضای هیئت علمی، بودجه بیشتری اختصاص داده شود.
- تأمین اشتراک آنلاین کتابخانه‌ها، بانکهای اطلاعاتی و نشریات علمی معتبر بین‌المللی همچون اقدام وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری برای کلیه مؤسسات و مراکز تحقیقاتی و آموزشی سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی برای دسترسی جامع به منابع اطلاعاتی.
- رفع مشکلات اساسی بودجه و نیروی انسانی کتابخانه‌های مؤسسات و مراکز تحقیقاتی و آموزشی بخصوص استانها با اختصاص جایگاه، ردیف بودجه خاص و حداقل 3 پست نیروی انسانی (مدیر، کارشناس، کاردان) در تشکیلات سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی.
- آموزشهای کوتاه مدت مرتبط، مکفی و مستمر نیروها همراه با نظارت بر بهره‌گیری از نیروی آموزش‌دیده توسط دستگاه متبوع.
- توجه به رفع عوامل پرت بالای سرمایه‌گذاری در امر آموزش و اطلاعرسانی مانند: تجمیع بی‌رویه و بی‌تناسب در هرم نیروی انسانی، خروج نیروهای متخصص، جابجایی بسیار در طبقه‌های شغلی، عدم تطابق مدرک تحصیلی شماری از نیروها با پست سازمانی و وظایف شغلی، چند منظوره و متنوع بودن وظایف شغلی واگذاری به افراد و بعضاً غیرتخصصی بودن آنها.
- برنامه‌ریزی آموزشی و اطلاعرسانی به صورت نظام‌مند و علمی و بر مبنای نیازهای واقعی بخشها، کارشکافی نیروها و شرایط کاری و محیطی آنان، فراگیرنمودن و معطوف نکردن آموزشها به سطوح پایین نیروها در سازمان.
- برقراری مدیریت کیفیت جامع[10] در نظامهای آموزش و اطلاع رسانی و انجام ارزشیابی‌های مستمر به عنوان عاملی کیفی در طول و در پایان دوره‌های آموزشی و فعالیتهای اطلاعرسانی و به اثرکشیدن نتایج آنها در سیستم.
- اعمال نظارت دایم بر عملکرد دستگاه‌های متولی آموزش و اطلاعرسانی.
- کاربرد شیوة «استفاده از مدرسان خارجی در داخل کشور» به تناسب نوع رشته‌ها و به عنوان شیوهای مکمل و نه جایگزین شیوة اعزام به خارج از کشور.
- برقراری نظام آموزش از راه دور بر روی وب به عنوان شیوهای نوین و مناسب برای آموزش کارکنان.
)