بررسی ویژگی‌های آرایه‌ها و تذهیب مکتب هرات در مصاحف قرآنی آستان قدس رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد ایرانشناسی، پژوهشگر گروه فرهنگی و اجتماعی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن

2 استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

چکیده

هدف: پژوهش حاضر، به‌منظور بررسی و تبیین آرایه‌ها و تذهیب مکتب هرات در بین مصاحف قرآنیِ تاریخ‌دار و مستندِکتابخانۀ آستان‌قدس‌رضوی انجام شده است.
روش/ رویکرد پژوهشی: این پژوهش از نظر هدف کاربردی است و به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. با بررسی فهرست مصاحف گنجینۀ قرآنی آستان‌قدس‌رضوی و مشورت با کارشناسان خبره این بخش،10 مصحف نفیس که دارای بیشترین ویژگی‌های نسخه‌شناسی مکتب هرات بودند، به‌ روش هدفمند انتخاب شد. با مشاهدۀ این مصاحف، ویژگی‌‌‌‌‌های توصیفیِ آرایه‌ها و تذهیب آنها مشخص گردید.
یافته‌ها: با بررسی روشمند و طبقه‌بندی آرایه‌ها و تذهیب 10 مصحف قرآنیِ مکتب هرات در دو بخش درون متن (اوراق مصاحف) و برون متن (تجلید)، مشخص شد مهم‌ترین تزئینات به‌کار رفته در این مصاحف شامل سرلوح 40%، لوح مذهب 60%، شمسه 10%، اشکال حاوی شرح آیات 100% و تزئین پایان قرآن در 20% مصاحف به‌کار رفته‌اند. طرح سرلوح یا لوح مذهّب برای آغاز قرآن و نشان‌ شرح آیات (خمس، عشر، سجده و تحزیب) در تمام مصاحف ترسیم شده‌اند و نقش شمسۀ ابتدا و تزئینات پایان قرآن، دارای کمترین فراوانی در مصاحف مورد بررسی بود.
نتیجه‌گیری: یافته‌های پژوهش نشان از کتابت و تذهیب مصاحف بزرگ و نفیس در مکتب هرات دارد. همچنین، ویژگی‌های آرایه‌ها و تزئینات این مکتب از طریق یافته‌های پژوهش مشخص شد تا جنبه‌های مختلف آن در پژوهش‌های متعدد بررسی شود.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

نسخه­ خطی میراث گرانقدر گذشتگان و آیینۀ تمام‌نمای علم، فرهنگ و هنر تمدن اسلامی است و هر یک از هنرهای به‌کار رفته در آن، حکایت از پیشینه و تمدنی است که آن را ایجاد کرده است. کتاب­آرایی شامل هنرهایی است که به فراخور و تناسب محتوای کتاب، در جهت تفهیمِ بیشتر و مطلوب­تر آن به کار می‌روند و شامل: خطاطی، مرکّب­سازی، تصویرگری و نگارگری، تشعیر، تذهیب، ترصیع، تحریر، حل­کاری، طلاکاری، افشان‌گری، ابری­سازی، قطعه­سازی، حاشیه‌سازی، دندان­موشی­سازی، کمندکشی و صحافی است.

هنرهای کتاب­آرایی نه‌تنها با رواج علم و هنر بستگی دارند، بلکه نمایندۀ لطف، ظرافت، کمال ذوق و نشان‌دهندۀ­ علاقۀ مردم ایران به کتاب است. درست است که از هر کتاب می­توان استفادۀ علمی کرد، ولی نمی­توان منکر تأثیر مطبوع و نشاط‌آور تذهیب و نقش‌ونگار آثار هنرمندان چیره‌دست در کتاب­ها و اسناد شد. بنابراین، مذهّبان برای فهم بهتر مطالب با ترسیم ریزه‌کاری­ها، ظرافت­ها و          حُسن ترکیب رنگ­ها و به‌وجودآوردن شکل‌های بدیع و زیبا و آراستن صفحات کتاب به صور گوناگون می­پردازند. در حقیقت، کیفیّات مختلف تهیۀ کتاب در یک کشور نمایندۀ مراحل مختلف تمدن و ذوق، تجمل و ثروت اهالی آن کشور است و مکاتب هنری ایران، پر از این آثار ذوق و لطف طبع است (بیانی، 1353: الف).

عوامل هنریِ متعددی در کتاب­آرایی مصاحف آراستۀ خطی به‌کار گرفته می­شود و هنرمند مذهّب در پدیدآمدن یک نسخۀ هنری و مصوّر هماهنگ با هنرمندان دیگر فعالیت می­کرده است تا اثری ارجمند بر اساس مکتبی خاص ایجاد کنند. بنابراین، مکاتب هنری در دوره­های مختلف تمدن اسلامی ویژگی­های هنریِ خاصی را به نمایش می­گذارند که باعث تفاوت آنها با یکدیگر می‌شود. هرات در بیشتر دوره­های تاریخی از مهم­ترین شهرهای خراسانِ بزرگ بوده است، اما بی­تردید اوج رونق و شکوفایی آن مربوط به دورۀ تیموریان است (کاوسی، 1389: 51).

هرات در بیشتر دوره­های تاریخی یکی از  شهرهای مهمّ خراسان شناخته شده است، لیکن دوران شکوفایی و اوج زیبایی آن بدون تردید مربوط به دورۀ تیموریان است (میر جعفری، 1387، ص 114). در کتاب­آرایی مکتب هرات هنرهای نگارگری، خوشنویسی، تذهیب و تشعیر در هم­سویی واحد، کنار یکدیگر قرار گرفته و شاهکارهای بی­بدیلی را سبب شده­اند. در عریضۀ احمدبن‌عبدالله حجازی در این باب آمده است: در کتابخانۀ هر یک از ایشان (امیران تیموری: ابراهیم سلطان، بایسنغر، الغ بیک، شاهرخ میرزا) جماعتی از فضلا ـ از ناسخ، مذهّب، مصوّر و صحاف ـ بودند که ایشان را در عالم نظیری نبود (نجیب اوغلو، 1389: 288). مکتب هرات یکی از مقاطع خاص و درخور توجّه هنر کتاب­آرایی ایران است و اغلب مورخان و محققان هنر ایران معتقدند این مکتب نقطۀ اوج نقاشی ایرانی است و هنرمندان آن به درجه­ای از توانایی­های هنری دست پیدا کرده بودند که نه‌تنها مکاتب و هنرمندان ما قبل خود را تحت تأثیر قرار دادند، بلکه هنرمندان و مکاتب اعصار پس از آنها نیز در دامنۀ تأثیرات‌شان قرار داشته­اند (گودرزی، 1384: 5-34).

از سوی دیگر، یکی از مراکز نگهداری مکتوبات اسلامی که به‌سبب ارزش والای آثار بی­مانندِ گردآمده در آن شهرت جهانی دارد، گنجینه خطی کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی است که هنرمندان و شیفتگان ساحت قدسی عالم آل محمد(ص) و حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا (علیه‌آلاف‌‌التحیّه‌والثّناء) را بر آن داشته است تا نفیس‌ترین آثار مکتوب و هنری خویش را وقف این مجموعه کنند. با بررسی مصاحف قرآنی موجود در کتابخانۀ آستان‌قدس‌رضوی، می­توان نمونه­های نفیسی از مکتب هنری هرات را شناسایی کرد.

نظر به جایگاه هنری مکتب هرات در تمدن اسلامی، اهمیت و ضرورت شناخت ویژگی­های آرایه­ها و تزئینات این مکتب هنری احساس می­شود. این مهم با شناخت دقیق­ترِ ویژگی­های تزئینی و بررسی و تحلیل آثار متعدد این مکتب حاصل می‌شود. گنجینۀ قرآنی کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه­های نگهداریِ مصاحف قرآنیِ خطی در جهان اسلام، آثار نفیس و شاخصی را برای هدف‌های این پژوهش داراست. در بین این مجموعه، آثار قرآنیِ مکتب هرات جایگاه ویژه­ای دارند. بی‌شک، اوراق قرآن­های نفیس و کتاب‌های مصوّر مکتب هرات جایگاه مناسبی برای عرضۀ هنر کتاب­آرایی و نمایش طرح­ها و رنگ­های مورد علاقۀ مذهّبان و نقاشان بوده است. بنابراین، با توجه به آنچه اشاره شد، مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر بررسی و تبیین آرایه­ها و تذهیب مکتب هرات در بین مصاحف قرآنیِ تاریخ‌دار و مستند کتابخانۀ آستان‌قدس‌رضوی است.

 

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

بررسی مرورِ نوشتار در حوزۀ متغیرهای پژوهش نشان داد تاکنون پژوهشی علمی که به مطالعۀ مصاحف قرآنیِ دورۀ تیموری و مکتب هرات پرداخته باشد، یافت نشد و در این حوزه صرفاً آثاری نظری به رشته تحریر درآمده بود. از این‌رو، برخی از مبانی نظری که می­تواند به درک بهترِ ویژگی­های این مکتب بپردازد، در ادامه آورده شده است.

دورۀ تیموری یکی از درخشان­ترین دوره­های تکاملِ نگارگری ایران است. غنی­سازی متقابل مکاتبِ مختلفِ هنری از طریق دستاوردهای استادان، روندی سریع داشت که علت آن ارتباط وسیع بین مراکز هنری در آن دوره بود. به‌ویژه مهاجرت استادان و علایق مشترکی که به تاریخ، ادبیات و هنر در بین فرزندان شاهرخ وجود داشت، سبب اشتراکات و ارتباطات تنگاتنگ میان مکاتب، سمرقند، هرات و شیراز گردید (اشرفی،1382: 52-43). مکتب هرات از دوره‌های تأثیرگذار در کتاب­آرایی ایرانی است و نسخه‌های خطی این مکتب چه از نظر موضوع و خط، چه از روی آرایش هنری (تصویر، تذهیب، نقاشی، تجلید) در آن عصر قدردانِ زیادی داشت و به‌هرطرف ارمغان برده می­شد (حبیبی، 1355: 37).

 در مکتب هرات، کتاب­آرایی قرآن و هنرهای مرتبط با آن به اوج خود رسید. اما مطالعۀ تحولات سبک‌های تزئینی قرآن، به‌دلیل معدود بودن دست‌نوشته‌های دارای ترقیم یا تذهیبِ امضاشده، پیچیده و دشوار است. بسیاری از دست‌نوشته‌های نفیس و ارزشمند نیز در زمرۀ این آثار قرار دارند، زیرا نام کاتب یا مذهّب‌شان نامعلوم بوده و تاریخ یا سندی وجود ندارد که محلّ کتابت یا نام سفارش‌دهندۀ آنها را ذکر کرده باشد (جیمز و خلیلی، 1381: 113). در سند کلانتری کمال ‌‌الدین بهزاد (-942ق.؟) به گرایش‌های هنریِ موجود در کتاب­آرایی کتابخانه سلطنتی اشاره شده است: «حکم فرمودم که منصب کلانتری مردم کتابخانۀ همایون و کاتبان، نقاشان، مذهّبان، جدول‌کشان، حل‌کاران، زرکوبان، لاجوردشویان و سایر جماعتی که به امور مذکوره منسوب باشند...این حکم همایون به نقش توقیع وقیع اشرف اعلا منقّش و مشرف و محل گردد، اعتماد نمایند. تحریراً فی 27 جمادی‌الاولی سنه ی 898 ق.(آژند، 1387: 8-357).

در دربار هرات به سبب اقتدار سیاسی، نظامی، اقتصادی و توجه و هنردوستی حاکمان، محیط فرهنگ‌پروری پدید آمد. «منشی قمی» (1352: 38) در وصف حامیان هنر این دوره می­نویسد: «دو تن از تیموریان بیش از افراد دیگر پشتیبان هنرها بودند؛ یکی شاهرخ (800-852 ق.) و دیگری فرزند او بایسنغرمیرزا (-837ق.) آنان بهترین هنرمندان خلاّق و خوش‌فکر را در قلمرو حکومت به خدمت گرفتند و همین علاقه و توجهِ مخصوص بود که سبب ظهور نبوغ استادان و در نتیجه تألیف و تصویر زیباترین آثار هنری و ادبی شد.» بی­شک، چنانکه «شایسته­فر» (1388) بیان داشته است: «قرآن­هایی که برای شاهرخ و بایسنغرمیرزا فراهم شده است، در زمرۀ زیباترین تذهیب­های تمدن اسلامی است. طلا و لاجورد یکی از عواملِ اصلیِ کار آنها بود و در همه حال برای آرایش و تذهیب کتاب و قرآن از آنها استفاده شده است.»

از زمانی که سلطان‌حسین بایقرا در هرات بر تخت نشست، شعر و موسیقی، نگارگری، معماری و باغ‌سازی و انواع هنرهای دیگر رونقی تازه یافت. هرات در خلال 38 سال پادشاهی حسین بایقرا، دورۀ دیگری از شکوفایی فرهنگی را تجربه کرد. به گفتۀ «بابر» (888-937ق.) که همزمان در هند حکومت می‌کرد: « در همۀ مناطقِ مسکونی جهان، هیچ شهری همچون هرات زیر نظر سلطان‌حسین‌میرزا نبود. به‌خاطر کوشش­های او، شکوه و زیبایی آن بیش از پیش دوصدچندان شده بود.» (سودآور،1380: 85). از همین‌رو، بازار هنرپروری و هنرآفرینی در دور­ۀ فرمانروایی سلطان‌حسین گرم بود و عصر طلاییِ هنرِ نگارگری به وقوع پیوست ( کاوسی، 1389: 326).

با مرگ سلطان‌حسین بایقرا حکومت­های نوبنیاد صفویان در ایران و شیبانیان در ماوراء‌النهر ادعاهایی در مورد این شهر داشتند. این شهر که بزرگ‌ترین مرکز فنی آن دوره بود، در سال 913 ق. توسط شیبک‌خان و سه‌سال بعد توسط شاه‌اسماعیل صفوی تصرف گردید و تعداد زیادی از نقاشان و هنرمندان شهر هرات مهاجرت کردند (حسن، 1320: 116).

با توجه به مسئله پژوهش و همچنین مطالب ذکر شده در مبانی نظری، هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی ویژگی­های آرایه‌ها و تذهیب مکتب هرات در بین مصاحف قرآنیِ تاریخ‌دار و مستند است تا زمینه‌ای را برای شناساییِ روندِ تکامل کتاب­آراییِ نسخه‌های خطی در مکتب هرات فراهم آورد. در این بین، اطلاعات لازم را برای نسخه‌شناسان و پژوهشگران آثار هنری که مخاطبان این پژوهش می‌باشند، فراهم سازد. سایر هدف‌های فرعی پژوهش عبارتند از:

- شناسایی و معرفی شاخصه‌های طرح و نقش تذهیب مکتب هرات

- شناسایی ومعرفی شاخصه‌‌های رنگ تذهیب مکتب هرات

- شناسایی و معرفی شاخصه‌های آرایه‌ها و تزئینات جلدهای مکتب هرات.

در راستای دستیابی به این هدف‌ها، پرسش‌های زیر مطرح گردید:

1-  مصاحف قرآنی مورد بررسی دارای چه ویژگی­های نسخه‌شناسی هستند؟

2-  آرایه‌های به‌کار رفته در تزئینات درون متنِ مصاحف قرآنیِ مورد بررسی دارای چه ویژگی­هایی هستند؟

3-  آرایه‌های به‌کار رفته در تزئینات برون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی، دارای چه ویژگی­هایی هستند؟

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و برای بررسی آرایه­ها و تذهیب مکتب هرات در مصاحف قرآنیِ کتابخانۀ آستان‌قدس‌رضوی، از روش توصیفی ـ تحلیلی  استفاده کرده است. جامعۀ مورد بررسی مصاحفِ قرآنیِ موجود در کتابخانۀ آستان‌قدس‌رضوی است که پس از مشورت با متخصصان نسخه­شناسی تعداد 10 مصحف قرآنی که دارای بیشترین ویژگی­های نسخه‌شناسیِ مکتب هرات بودند، به روش هدفمند انتخاب شد. سپس با مشاهدۀ نمونه­های مورد بررسی، ویژگی­های نسخه‌شناسی و همچنین تزئینات درون متن که به تذهیب مشهور است و تزئینات برون متن که شامل تزئینات روی جلد است، استخراج گردید و تحلیل یافته‌ها از طریق آمار توصیفی صورت گرفت.

یافته­های پژوهش

پرسش اول پژوهش: مصاحف قرآنیِ مورد بررسی دارای چه ویژگی­های نسخه‌شناسی هستند؟

هدف از این پرسش بررسی و شناخت دقیقِ نمونه­های مورد بررسی از نظر ویژگی­های نسخه­شناسی است.  در جدول1 این ویژگی­ها برای هر یک مصاحفِ مورد بررسی ذکر شده است. تمام مصاحف دارای نقوشِ تذهیبِ ­هم­دورۀ تاریخ کتابت بود. رنگ­های اصلیِ به‌کار رفته در تذهیب مصاحف مورد بررسی، طلایی و لاجوردی است. با وجود جلد در تمام مصاحف، 6 مورد(60%) دارای جلد کهن متعلق به مکتب هرات بود و بقیه در دورۀ معاصر ساخته شده بود.

 

جدول 1. ویژگی‌های نسخه‌شناسی مصاحف قرآنی مورد بررسی

ویژگی

شماره مصحف مورد بررسی

مصحف 1

مصحف 2

مصحف 3

مصحف 4

مصحف 5

مصحف 6

مصحف 7

مصحف 8

مصحف 9

مصحف 10

شماره ثبت

153

215

3146

189

418

428

11307

593

617

890

نوع قرآن

کامل

کامل

کامل

کامل

جزوه

جزوه

جزوه

جزوه

جزوه

جزوه

تاریخ کتابت: هجری قمری

845ق.

837ق.

نیمه اول قرن 9

نیمه دوم قرن 9

نیمه اول قرن 9

نیمه دوم قرن 9

نیمه قرن 9

نیمه دوم

قرن 9

نیمه قرن 9

کتابت 838ق.

کاتب

هروی، عبدالله

گورکانی ابراهیم سلطان

نامشخص

نامشخص

نامشخص

نامشخص

نامشخص

نامشخص

نامشخص

نور الدین محمد کمال

نوع خط

نسخ/ ثلث

ریحان

ریحان

نسخ/ ثلث

ثلث

ثلث

ریحان

ریحان

ریحان

ثلث

کیفیت خط

ممتاز

عالی

عالی

عالی

ممتاز

خوش

عالی

عالی

عالی

عالی

دانگ قلم

مشقی/ کتابت

سرفصلی

سرفصلی

سرفصلی/کتابت

مشقی

سرفصلی

سرفصلی

سرفصلی

سرفصلی

سرفصلی/ کتابت

تعداد سطر

11

11

9

16-17

5

7

7

7

7

9

نوع جلد

ضربی/

سوخته

ضربی/

سوخته

ضربی/ معرق

بدون تزیین

ضربی

ضربی

ضربی

ضربی

ضربی

ضربی

قطع جلد

رحلی

سلطانی

رحلی

وزیری بزرگ

رحلی بزرگ

سلطانی

سلطانی

سلطانی

سلطانی

وزیری بزرگ

اندازه کتاب

3/33×48

5/23×34

28×41

23×5/31

43×61

5/30×37

32×5/40

24×5/33

24×34

22×7/30

 

یافته­های جدول 1 نشان می­دهد مصاحف مورد بررسی از قرآن­های نفیس آستان ‌قدس ‌رضوی هستند که در قرون 9 و 10 کتابت شده و دارای تزئینات مکتب هرات می­باشند. 3 مصحف به شماره­ ثبت: 153، 215 و 890 دارای رقم کاتب بوده و 3 قرآن به شماره ثبت: 153، 189 و 890 دارای دو دانگ در کتابت هستند. در مصاحف مورد بررسی، کوچک‌ترین قرآن دارای ابعاد 7/30×22  سانتی‌متر و بزرگ‌ترین قرآن دارای ابعاد 61×43 سانتی‌متر است. توزیع فراوانی ویژگی­های مورد بررسی مصاحف در نمودار 1 ارائه شده است.

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار1. توزیع فراوانی ویژگی­های نسخه‌شناسی مصاحف قرآنی مورد بررسی

با توجه به یافته­های ارائه‌‌شده در نمودار 1، مشخص شد6 مصحف (60%) به‌صورت جزوه قرآنی،8  مصحف (80%) کتابت به خط ریحان و ثلث و 9 مصحف (90%) دارای کیفیت عالی و ممتاز بوده­اند. با توجه به اینکه 6 مصحف (60%) دارای 7-9 سطر می­باشند، می­توان تصور کرد که دانگ کتابت در مصاحف قرآنی مکتب هرات ضخیم و بین 1.5 تا 2 میلی‌متر باشد که با وجود دانگ سرفصلی در 7 مصحف (70%)، این نظر تأیید می‌شود. همچنین در مصاحف مورد بررسی، تعداد 8 مصحف (80%) در قطع بزرگ رحلی و سلطانی و 3 مصحف (30%) دارای نوع جلد سوخته و معرّق در کنار نوع ضربی هستند.

 

پرسش دوم پژوهش: آرایه‌های به‌کار رفته در تزئینات درون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی، چه ویژگی­هایی دارند؟

مشخصات نقوش و تزئینات به‌کار رفته در اوراق مصاحف قرآنی که به تذهیب معروفند، در 10 مصحف منتخب از مکتب هرات، شامل4 قرآن کامل و 6 جزوه قرآنی، در جدول 2 ارائه شده است. این تزئینات را بر اساس جایگاه و کاربردی که در مصاحف قرآنی دارند، می­توان در سه بخش تقسیم‌بندی کرد: 1. تزئینات صفحات آغازین (افتتاحیه) قرآن 2. تزئینات همراه با متن قرآن 3. تزئینات صفحات پایانی(اختتامیه) قرآن. وجود تزئینات در هرکدام از مصاحف قرآنی، با علامت ستاره (*)  مشخص شده است.

جدول2 . ویژگی­های تزئینات درون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی

مکان تزئینات

نوع تزئین

مصحف 1

مصحف 2

مصحف 3

مصحف 4

مصحف 5

مصحف 6

مصحف 7

مصحف 8

مصحف 9

مصحف 10

تزئینات صفحات آغازین

 

سر لوح

-

-

-

-

-

*

*

*

*

-

لوح مذهّب

*

*

*

*

*

-

-

-

-

*

کتیبه

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

دندانه موشی

*

*

*

*

-

-

-

-

-

*

حاشیه

*

*

*

-

*

-

-

-

-

*

شرفه

-

*

*

-

*

*

*

*

*

*

شمسه

-

-

-

-

-

-

-

-

-

*

 تشعیر

-

*

-

-

-

-

-

-

-

-

جدول

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

نقوش درون جدول

*

*

*

*

*

*

*

*

*

-

تزئینات همراه متن

رکابه

*

-

*

*

-

-

-

-

-

-

نشان پایان آیات

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

جدول

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

سر سوره

*

*

*

*

*

*

*

*

*

-

اشکال حاوی شرح آیات در حاشیه

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

تزئینات صفحات پایانی

 

قالب تزئینی پایان قرآن

-

*

*

-

-

-

-

-

-

*

تزئینات اوراق انتها و ختم قرآن

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

رقم کاتب و تزئینات آن

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

 

با بررسی جدول 2 آرایه­ها و نقوش تذهیب موجود بر روی اوراق مصاحف قرآنی را  می­توان در سه بخش بررسی کرد:

- تزئینات صفحات آغازین (افتتاحیه)

تزئینات اوراق ابتدا و افتتاحیه از مهم‌ترین نقوش تذهیب مصاحف قرآنی است. با بررسی انجام گرفته در جدول 2، توزیع فراوانی هر کدام از نقوش در نمودار 2 بررسی شده است.

 

 

 

 

 

 

نمودار2. توزیع فراوانی تزئینات صفحات آغازین مصاحف قرآنی مورد بررسی

 

یافته­های نمودار2 نشان می­دهد لوح مذهّب، جدول‌ها و نقوش درون آن، شرفه و کتیبه بیشترین فراوانی (100%) و نقوش حاشیه، دندانه‌موشی در نیمی از مصاحف (50%) و نقش سرلوح در 4 مصحف (40%) مصاحف شد و نقوش تشعیر و شمسه با کمترین فراوانی، هرکدام تنها در یک مصحف (10%) مشاهده گردید.

 

- تزئینات همراه متن

در این بخش، تزئیناتِ همراه متن را بررسی می‌کنیم که شامل نقوشی است که درکنار متن قرآن قرار گرفته و به‌ جهت شرح آیات ترسیم می­گردند. با توجه به جدول2 توزیع فراوانی این نقوش در نمودار3  تحلیل شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 3. توزیع فراوانی تزئینات همراه متن مصاحف قرآنی مورد بررسی

 

با توجه به نمودار 3 مشاهده می‌شود که در مصاحف مورد بررسی، وجود نشان پایان آیات، جدول و اشکال حاوی شرح آیات در 10 مصحف (100%) و سرسوره در 9 مصحف (90 %) دارای بیشترین توزیع فراوانی است.

 

- تزئینات صفحات پایانی (اختتامیه)

در این بخش به تزئینات صفحات پایانی مصاحف قرآنی پرداخته شده است. این تزئینات کمتر در مصاحف مورد بررسی مشاهده شد و به‌جز تزئین قالب پایانی متن قرآن که در مصاحف شماره‌های 215، 890 و 3146 مشاهده می‌شود، تزئینات دیگر مانند تزئین رقم کاتب و دعای ختم قرآن، در مصاحف مورد بررسی در مکتب هرات شناسایی نگردید.

 

پرسش سوم پژوهش: آرایه‌های به‌کاررفته در تزئینات برون متنِ مصاحف قرآنی مورد بررسی دارای چه ویژگی­هایی هستند؟

تزئینات برون متن، شامل آرایه­هایی است که در تجلید مصاحف قرآنی بر جلد زده می­شود. در مصاحف مورد بررسی 6 قرآن دارای جلدهایی متعلق به قرن 9 و اوایل قرن 10 هجری قمری هستند. با توجه به مشابهت تزئینات لتِ رو و لتِ زیر در جلد مصاحف قرآنی، در جدول3 بخش بیرونی و درونی هر لت بررسی می‌شود.

جدول 3 . تزئینات برون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی

نوع تزئین

مصحف 1

مصحف 2

مصحف 3

مصحف 4

مصحف 5

مصحف 6

مصحف 7

مصحف 8

مصحف 9

مصحف 10

تجلید لت بیرونی

*

*

-

-

*

*

-

*

*

-

تجلید لت درونی

*

*

-

-

*

-

-

-

-

-

سر طبل

-

-

-

-

*

-

-

*

-

-

 

با توجه به یافته­های جدول3 در بخش تزئینات بیرونی قرآن (جلد) مشخص شد که 6 مصحف (60%) متعلق به مکتب هرات است و همگی دارای آرایه­ و تزئینات در لت بیرونی هستند و در 3 مصحف (30%) دارای تزئینات در لت درونی و در دو مصحف (20%) دارای سرطبل است.

 

نتیجه­گیری پژوهش

با توجه به مبانیِ نظریِ مطرح‌شده، می­توان گفت ویژگی­های تزئینات مصاحف قرآنیِ مکتب هرات کمتر توصیف شده است. در پژوهش حاضر با مراجعه به اصل مصاحف قرآنیِ نفیسِ این دوره به‌صورت روشمند، متغیرهای پژوهش تجزیه‌وتحلیل شد تا تصویر بهتری را پیش روی چشم مخاطبان برای شناخت تزئینات مکتب هرات ایجاد کند:

- چنانکه «جیمز و خلیلی» (1381) بیان داشته­اند دست­نوشته­های قرآنی معمولاً نام مذهّب، تاریخ و محل کتابتِ نامعلوم دارند. با بررسیِ یافته­های پژوهش مشخص شد 3 مصحف(30%) به شماره­های 153-215 و 890 دارای رقم کاتب بوده و در مصحف شماره 153 با توجه به اینکه کاتب از مذهبّان برجسته بوده، احتمالاً تذهیب قرآن را نیز انجام داده است.

- با توجه به مجموعه‌‌ نوشتارهای مطرح شده توسط «منشی قمی» (1352)، «آژند» (1387)، «سودآور» (1380) و «کاوسی» (1389) که از حمایت­های حکومتی و حضور هنرمندان مختلف در کتابخانه سلطنتی( مذهّب، جدول­کش، حل­کار، زرکوب و لاجورد شوی) یاد کرده­اند، می­توان متصور بود که در مکتب هرات مصاحف ارزشمند و نفیسی اجرا شده است. با نظر به یافته­های پژوهش، همچون متغیرهای کیفیت عالی و ممتاز در 9 مصحف(90%)، قطع بزرگ رحلی و سلطانی در 8 مصحف(80%) و تزئینات آغازین و همراه متن در 10 مصحف(100%)، نشان از کتابت و تذهیب مصاحف بزرگ و نفیس در مکتب هرات دارد.

- تزئینات اوراق آغازین (افتتاحیه) و همراه متن در 100% و تزئینات انتهای قرآن در 30% در مصاحف مورد بررسی مشاهده می‌شود. همچنین تزئینات شمسه و تشعیر ابتدای مصاحف قرآنی در10% مصاحف ترسیم شده است. با نظر به این یافته مشخص می­شود که تزئینات بیشتر در ابتدا و همراه متن قرآن و کمتر در اوراق بدرقۀ ابتدا و انتهای قرآن اجرا شده است. چنانکه «شایسته­فر»(1388) نظر داده است:حاکمیت رنگ­های به‌کار رفته در آرایه­ها و تذهیب مکتب هرات بیشتر رنگ‌های زرد و لاجوردی است که با توجه به یافتۀ به‌دست آمده، این نظر تأیید گردید.

- در بخش تزئینات بیرونی مصاحف(جلد)، 6 قرآن(60%) مربوط به مکتب هرات بود. یافته­های پژوهش مشخص کرد تمام جلدهای مورد بررسی دارای تزئینات لت بیرونی است؛ در نیمی از جلدها تزئینات لت درونی  مشاهده شد و دو مصحف( 20%) دارای سرطبل است.

- با بررسیِ یافته­های به‌دست‌آمده دربارۀ توزیع فراوانیِ ویژگی­های خطّ به‌کار رفته در مصاحف قرآنی مکتب هرات، می­توان بیان داشت: خطوط ثلث و ریحان با دانگ سرفصلی و کیفیت ممتاز و عالی در تعداد سطر(7-9) ویژگیِ خطّ به‌کار رفته در مصاحف قرآنیِ نفیس و ارزشمند مکتب هرات است.

با توجه به یافته­ها و نتایج به‌دست آمده از پژوهش حاضر و از آنجاکه مطالعات پژوهشی­ در حوزه بررسی مصاحف قرآنی مکتب هرات صورت نگرفته است، موارد زیر برای گسترش هر چه بیشتر دانش موجود در این زمینه، پیشنهاد می‌شود:

- مقایسه­ای بین یافته­های این پژوهش با کتاب­آراییِ نسخه­های نفیسِ غیرقرآنیِ مکتبِ هرات انجام شود.

- با بررسیِ آرایه­ها و تزئیناتِ مصاحف قرآنیِ مکاتب قبل و بعد از مکتب هرات، آن را در کنار یافته‌های این پژوهش برای بررسیِ سیرِ تاریخیِ آرایه­ها و تزئیناتِ مصاحف قرآنی، مورد نظر قرار داد.

- مقایسه­ای بین ویژگی­های آرایه­ها و تزئیناتِ مصاحف قرآنیِ مکتب هرات با دیگر مراکز کتاب­آرایی همزمان با این مکتب همچون تبریز و شیراز انجام شود تا ویژگی­ها و تعامل‌های هنریِ بین این مکاتب روشن گردد.

 

- آژند، یعقوب (1387). مکتب نگارگری هرات، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
- اشرفی، م.م (1382). بهزاد و شکل گیری مکتب مینیاتور بخارا در قرن 16 میلادی، ترجمۀ نسترن زندی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- بیانی، مهدی (1353). کتاب‌شناسی کتاب‌های خطی، به‌کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- جیمز، دیوید و ناصر خلیلی (1381). پس از تیمور، ترجمۀ پیام بهتاش، تهران: کارنگ.
- حبیبی، عبدالحّی (1355). هنر عهد تیموریان، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- حسن، زکی محمد (1320). صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمۀ محمدعلی خلیلی، تهران: اقبال.
- سودآور، ابوالعلاء (1380). هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمد شمیرانی، تهران: کارنگ.
- شایسته‌فر، مهناز (1388). «کتابت و تذهیب قرآن‌های تیموری در مجموعه‌های داخل و خارج»، دو فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی مطالعات هنر اسلامی،(10)، 99- 120.
- کاوسی، ولی الله (1389). تیغ و تنبور: هنر دورۀ تیموریان به روایت متون. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
- گودرزی، مرتضی (1384). تاریخ نقاشی ایران از آغاز تا عصر حاضر، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت).
- منشی قمی، احمد بن حسین (1352). گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- میرجعفری، حسین (1387). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان ( ویرایش دوم)، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- نجیب اوغلو، گل‌رو (1389). هندسه و تزئین در معماری اسلامی: طومار توپقاپی، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: روزنه.