نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد ایرانشناسی، پژوهشگر گروه فرهنگی و اجتماعی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن
2 استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
نسخه خطی میراث گرانقدر گذشتگان و آیینۀ تمامنمای علم، فرهنگ و هنر تمدن اسلامی است و هر یک از هنرهای بهکار رفته در آن، حکایت از پیشینه و تمدنی است که آن را ایجاد کرده است. کتابآرایی شامل هنرهایی است که به فراخور و تناسب محتوای کتاب، در جهت تفهیمِ بیشتر و مطلوبتر آن به کار میروند و شامل: خطاطی، مرکّبسازی، تصویرگری و نگارگری، تشعیر، تذهیب، ترصیع، تحریر، حلکاری، طلاکاری، افشانگری، ابریسازی، قطعهسازی، حاشیهسازی، دندانموشیسازی، کمندکشی و صحافی است.
هنرهای کتابآرایی نهتنها با رواج علم و هنر بستگی دارند، بلکه نمایندۀ لطف، ظرافت، کمال ذوق و نشاندهندۀ علاقۀ مردم ایران به کتاب است. درست است که از هر کتاب میتوان استفادۀ علمی کرد، ولی نمیتوان منکر تأثیر مطبوع و نشاطآور تذهیب و نقشونگار آثار هنرمندان چیرهدست در کتابها و اسناد شد. بنابراین، مذهّبان برای فهم بهتر مطالب با ترسیم ریزهکاریها، ظرافتها و حُسن ترکیب رنگها و بهوجودآوردن شکلهای بدیع و زیبا و آراستن صفحات کتاب به صور گوناگون میپردازند. در حقیقت، کیفیّات مختلف تهیۀ کتاب در یک کشور نمایندۀ مراحل مختلف تمدن و ذوق، تجمل و ثروت اهالی آن کشور است و مکاتب هنری ایران، پر از این آثار ذوق و لطف طبع است (بیانی، 1353: الف).
عوامل هنریِ متعددی در کتابآرایی مصاحف آراستۀ خطی بهکار گرفته میشود و هنرمند مذهّب در پدیدآمدن یک نسخۀ هنری و مصوّر هماهنگ با هنرمندان دیگر فعالیت میکرده است تا اثری ارجمند بر اساس مکتبی خاص ایجاد کنند. بنابراین، مکاتب هنری در دورههای مختلف تمدن اسلامی ویژگیهای هنریِ خاصی را به نمایش میگذارند که باعث تفاوت آنها با یکدیگر میشود. هرات در بیشتر دورههای تاریخی از مهمترین شهرهای خراسانِ بزرگ بوده است، اما بیتردید اوج رونق و شکوفایی آن مربوط به دورۀ تیموریان است (کاوسی، 1389: 51).
هرات در بیشتر دورههای تاریخی یکی از شهرهای مهمّ خراسان شناخته شده است، لیکن دوران شکوفایی و اوج زیبایی آن بدون تردید مربوط به دورۀ تیموریان است (میر جعفری، 1387، ص 114). در کتابآرایی مکتب هرات هنرهای نگارگری، خوشنویسی، تذهیب و تشعیر در همسویی واحد، کنار یکدیگر قرار گرفته و شاهکارهای بیبدیلی را سبب شدهاند. در عریضۀ احمدبنعبدالله حجازی در این باب آمده است: در کتابخانۀ هر یک از ایشان (امیران تیموری: ابراهیم سلطان، بایسنغر، الغ بیک، شاهرخ میرزا) جماعتی از فضلا ـ از ناسخ، مذهّب، مصوّر و صحاف ـ بودند که ایشان را در عالم نظیری نبود (نجیب اوغلو، 1389: 288). مکتب هرات یکی از مقاطع خاص و درخور توجّه هنر کتابآرایی ایران است و اغلب مورخان و محققان هنر ایران معتقدند این مکتب نقطۀ اوج نقاشی ایرانی است و هنرمندان آن به درجهای از تواناییهای هنری دست پیدا کرده بودند که نهتنها مکاتب و هنرمندان ما قبل خود را تحت تأثیر قرار دادند، بلکه هنرمندان و مکاتب اعصار پس از آنها نیز در دامنۀ تأثیراتشان قرار داشتهاند (گودرزی، 1384: 5-34).
از سوی دیگر، یکی از مراکز نگهداری مکتوبات اسلامی که بهسبب ارزش والای آثار بیمانندِ گردآمده در آن شهرت جهانی دارد، گنجینه خطی کتابخانه آستانقدسرضوی است که هنرمندان و شیفتگان ساحت قدسی عالم آل محمد(ص) و حضرت علیبنموسیالرضا (علیهآلافالتحیّهوالثّناء) را بر آن داشته است تا نفیسترین آثار مکتوب و هنری خویش را وقف این مجموعه کنند. با بررسی مصاحف قرآنی موجود در کتابخانۀ آستانقدسرضوی، میتوان نمونههای نفیسی از مکتب هنری هرات را شناسایی کرد.
نظر به جایگاه هنری مکتب هرات در تمدن اسلامی، اهمیت و ضرورت شناخت ویژگیهای آرایهها و تزئینات این مکتب هنری احساس میشود. این مهم با شناخت دقیقترِ ویژگیهای تزئینی و بررسی و تحلیل آثار متعدد این مکتب حاصل میشود. گنجینۀ قرآنی کتابخانه آستانقدسرضوی نیز بهعنوان یکی از بزرگترین مجموعههای نگهداریِ مصاحف قرآنیِ خطی در جهان اسلام، آثار نفیس و شاخصی را برای هدفهای این پژوهش داراست. در بین این مجموعه، آثار قرآنیِ مکتب هرات جایگاه ویژهای دارند. بیشک، اوراق قرآنهای نفیس و کتابهای مصوّر مکتب هرات جایگاه مناسبی برای عرضۀ هنر کتابآرایی و نمایش طرحها و رنگهای مورد علاقۀ مذهّبان و نقاشان بوده است. بنابراین، با توجه به آنچه اشاره شد، مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر بررسی و تبیین آرایهها و تذهیب مکتب هرات در بین مصاحف قرآنیِ تاریخدار و مستند کتابخانۀ آستانقدسرضوی است.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
بررسی مرورِ نوشتار در حوزۀ متغیرهای پژوهش نشان داد تاکنون پژوهشی علمی که به مطالعۀ مصاحف قرآنیِ دورۀ تیموری و مکتب هرات پرداخته باشد، یافت نشد و در این حوزه صرفاً آثاری نظری به رشته تحریر درآمده بود. از اینرو، برخی از مبانی نظری که میتواند به درک بهترِ ویژگیهای این مکتب بپردازد، در ادامه آورده شده است.
دورۀ تیموری یکی از درخشانترین دورههای تکاملِ نگارگری ایران است. غنیسازی متقابل مکاتبِ مختلفِ هنری از طریق دستاوردهای استادان، روندی سریع داشت که علت آن ارتباط وسیع بین مراکز هنری در آن دوره بود. بهویژه مهاجرت استادان و علایق مشترکی که به تاریخ، ادبیات و هنر در بین فرزندان شاهرخ وجود داشت، سبب اشتراکات و ارتباطات تنگاتنگ میان مکاتب، سمرقند، هرات و شیراز گردید (اشرفی،1382: 52-43). مکتب هرات از دورههای تأثیرگذار در کتابآرایی ایرانی است و نسخههای خطی این مکتب چه از نظر موضوع و خط، چه از روی آرایش هنری (تصویر، تذهیب، نقاشی، تجلید) در آن عصر قدردانِ زیادی داشت و بههرطرف ارمغان برده میشد (حبیبی، 1355: 37).
در مکتب هرات، کتابآرایی قرآن و هنرهای مرتبط با آن به اوج خود رسید. اما مطالعۀ تحولات سبکهای تزئینی قرآن، بهدلیل معدود بودن دستنوشتههای دارای ترقیم یا تذهیبِ امضاشده، پیچیده و دشوار است. بسیاری از دستنوشتههای نفیس و ارزشمند نیز در زمرۀ این آثار قرار دارند، زیرا نام کاتب یا مذهّبشان نامعلوم بوده و تاریخ یا سندی وجود ندارد که محلّ کتابت یا نام سفارشدهندۀ آنها را ذکر کرده باشد (جیمز و خلیلی، 1381: 113). در سند کلانتری کمال الدین بهزاد (-942ق.؟) به گرایشهای هنریِ موجود در کتابآرایی کتابخانه سلطنتی اشاره شده است: «حکم فرمودم که منصب کلانتری مردم کتابخانۀ همایون و کاتبان، نقاشان، مذهّبان، جدولکشان، حلکاران، زرکوبان، لاجوردشویان و سایر جماعتی که به امور مذکوره منسوب باشند...این حکم همایون به نقش توقیع وقیع اشرف اعلا منقّش و مشرف و محل گردد، اعتماد نمایند. تحریراً فی 27 جمادیالاولی سنه ی 898 ق.(آژند، 1387: 8-357).
در دربار هرات به سبب اقتدار سیاسی، نظامی، اقتصادی و توجه و هنردوستی حاکمان، محیط فرهنگپروری پدید آمد. «منشی قمی» (1352: 38) در وصف حامیان هنر این دوره مینویسد: «دو تن از تیموریان بیش از افراد دیگر پشتیبان هنرها بودند؛ یکی شاهرخ (800-852 ق.) و دیگری فرزند او بایسنغرمیرزا (-837ق.) آنان بهترین هنرمندان خلاّق و خوشفکر را در قلمرو حکومت به خدمت گرفتند و همین علاقه و توجهِ مخصوص بود که سبب ظهور نبوغ استادان و در نتیجه تألیف و تصویر زیباترین آثار هنری و ادبی شد.» بیشک، چنانکه «شایستهفر» (1388) بیان داشته است: «قرآنهایی که برای شاهرخ و بایسنغرمیرزا فراهم شده است، در زمرۀ زیباترین تذهیبهای تمدن اسلامی است. طلا و لاجورد یکی از عواملِ اصلیِ کار آنها بود و در همه حال برای آرایش و تذهیب کتاب و قرآن از آنها استفاده شده است.»
از زمانی که سلطانحسین بایقرا در هرات بر تخت نشست، شعر و موسیقی، نگارگری، معماری و باغسازی و انواع هنرهای دیگر رونقی تازه یافت. هرات در خلال 38 سال پادشاهی حسین بایقرا، دورۀ دیگری از شکوفایی فرهنگی را تجربه کرد. به گفتۀ «بابر» (888-937ق.) که همزمان در هند حکومت میکرد: « در همۀ مناطقِ مسکونی جهان، هیچ شهری همچون هرات زیر نظر سلطانحسینمیرزا نبود. بهخاطر کوششهای او، شکوه و زیبایی آن بیش از پیش دوصدچندان شده بود.» (سودآور،1380: 85). از همینرو، بازار هنرپروری و هنرآفرینی در دورۀ فرمانروایی سلطانحسین گرم بود و عصر طلاییِ هنرِ نگارگری به وقوع پیوست ( کاوسی، 1389: 326).
با مرگ سلطانحسین بایقرا حکومتهای نوبنیاد صفویان در ایران و شیبانیان در ماوراءالنهر ادعاهایی در مورد این شهر داشتند. این شهر که بزرگترین مرکز فنی آن دوره بود، در سال 913 ق. توسط شیبکخان و سهسال بعد توسط شاهاسماعیل صفوی تصرف گردید و تعداد زیادی از نقاشان و هنرمندان شهر هرات مهاجرت کردند (حسن، 1320: 116).
با توجه به مسئله پژوهش و همچنین مطالب ذکر شده در مبانی نظری، هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی ویژگیهای آرایهها و تذهیب مکتب هرات در بین مصاحف قرآنیِ تاریخدار و مستند است تا زمینهای را برای شناساییِ روندِ تکامل کتابآراییِ نسخههای خطی در مکتب هرات فراهم آورد. در این بین، اطلاعات لازم را برای نسخهشناسان و پژوهشگران آثار هنری که مخاطبان این پژوهش میباشند، فراهم سازد. سایر هدفهای فرعی پژوهش عبارتند از:
- شناسایی و معرفی شاخصههای طرح و نقش تذهیب مکتب هرات
- شناسایی ومعرفی شاخصههای رنگ تذهیب مکتب هرات
- شناسایی و معرفی شاخصههای آرایهها و تزئینات جلدهای مکتب هرات.
در راستای دستیابی به این هدفها، پرسشهای زیر مطرح گردید:
1- مصاحف قرآنی مورد بررسی دارای چه ویژگیهای نسخهشناسی هستند؟
2- آرایههای بهکار رفته در تزئینات درون متنِ مصاحف قرآنیِ مورد بررسی دارای چه ویژگیهایی هستند؟
3- آرایههای بهکار رفته در تزئینات برون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی، دارای چه ویژگیهایی هستند؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و برای بررسی آرایهها و تذهیب مکتب هرات در مصاحف قرآنیِ کتابخانۀ آستانقدسرضوی، از روش توصیفی ـ تحلیلی استفاده کرده است. جامعۀ مورد بررسی مصاحفِ قرآنیِ موجود در کتابخانۀ آستانقدسرضوی است که پس از مشورت با متخصصان نسخهشناسی تعداد 10 مصحف قرآنی که دارای بیشترین ویژگیهای نسخهشناسیِ مکتب هرات بودند، به روش هدفمند انتخاب شد. سپس با مشاهدۀ نمونههای مورد بررسی، ویژگیهای نسخهشناسی و همچنین تزئینات درون متن که به تذهیب مشهور است و تزئینات برون متن که شامل تزئینات روی جلد است، استخراج گردید و تحلیل یافتهها از طریق آمار توصیفی صورت گرفت.
یافتههای پژوهش
پرسش اول پژوهش: مصاحف قرآنیِ مورد بررسی دارای چه ویژگیهای نسخهشناسی هستند؟
هدف از این پرسش بررسی و شناخت دقیقِ نمونههای مورد بررسی از نظر ویژگیهای نسخهشناسی است. در جدول1 این ویژگیها برای هر یک مصاحفِ مورد بررسی ذکر شده است. تمام مصاحف دارای نقوشِ تذهیبِ همدورۀ تاریخ کتابت بود. رنگهای اصلیِ بهکار رفته در تذهیب مصاحف مورد بررسی، طلایی و لاجوردی است. با وجود جلد در تمام مصاحف، 6 مورد(60%) دارای جلد کهن متعلق به مکتب هرات بود و بقیه در دورۀ معاصر ساخته شده بود.
جدول 1. ویژگیهای نسخهشناسی مصاحف قرآنی مورد بررسی
ویژگی |
شماره مصحف مورد بررسی |
|||||||||
مصحف 1 |
مصحف 2 |
مصحف 3 |
مصحف 4 |
مصحف 5 |
مصحف 6 |
مصحف 7 |
مصحف 8 |
مصحف 9 |
مصحف 10 |
|
شماره ثبت |
153 |
215 |
3146 |
189 |
418 |
428 |
11307 |
593 |
617 |
890 |
نوع قرآن |
کامل |
کامل |
کامل |
کامل |
جزوه |
جزوه |
جزوه |
جزوه |
جزوه |
جزوه |
تاریخ کتابت: هجری قمری |
845ق. |
837ق. |
نیمه اول قرن 9 |
نیمه دوم قرن 9 |
نیمه اول قرن 9 |
نیمه دوم قرن 9 |
نیمه قرن 9 |
نیمه دوم قرن 9 |
نیمه قرن 9 |
کتابت 838ق. |
کاتب |
هروی، عبدالله |
گورکانی ابراهیم سلطان |
نامشخص |
نامشخص |
نامشخص |
نامشخص |
نامشخص |
نامشخص |
نامشخص |
نور الدین محمد کمال |
نوع خط |
نسخ/ ثلث |
ریحان |
ریحان |
نسخ/ ثلث |
ثلث |
ثلث |
ریحان |
ریحان |
ریحان |
ثلث |
کیفیت خط |
ممتاز |
عالی |
عالی |
عالی |
ممتاز |
خوش |
عالی |
عالی |
عالی |
عالی |
دانگ قلم |
مشقی/ کتابت |
سرفصلی |
سرفصلی |
سرفصلی/کتابت |
مشقی |
سرفصلی |
سرفصلی |
سرفصلی |
سرفصلی |
سرفصلی/ کتابت |
تعداد سطر |
11 |
11 |
9 |
16-17 |
5 |
7 |
7 |
7 |
7 |
9 |
نوع جلد |
ضربی/ سوخته |
ضربی/ سوخته |
ضربی/ معرق |
بدون تزیین |
ضربی |
ضربی |
ضربی |
ضربی |
ضربی |
ضربی |
قطع جلد |
رحلی |
سلطانی |
رحلی |
وزیری بزرگ |
رحلی بزرگ |
سلطانی |
سلطانی |
سلطانی |
سلطانی |
وزیری بزرگ |
اندازه کتاب |
3/33×48 |
5/23×34 |
28×41 |
23×5/31 |
43×61 |
5/30×37 |
32×5/40 |
24×5/33 |
24×34 |
22×7/30 |
یافتههای جدول 1 نشان میدهد مصاحف مورد بررسی از قرآنهای نفیس آستان قدس رضوی هستند که در قرون 9 و 10 کتابت شده و دارای تزئینات مکتب هرات میباشند. 3 مصحف به شماره ثبت: 153، 215 و 890 دارای رقم کاتب بوده و 3 قرآن به شماره ثبت: 153، 189 و 890 دارای دو دانگ در کتابت هستند. در مصاحف مورد بررسی، کوچکترین قرآن دارای ابعاد 7/30×22 سانتیمتر و بزرگترین قرآن دارای ابعاد 61×43 سانتیمتر است. توزیع فراوانی ویژگیهای مورد بررسی مصاحف در نمودار 1 ارائه شده است.
نمودار1. توزیع فراوانی ویژگیهای نسخهشناسی مصاحف قرآنی مورد بررسی
با توجه به یافتههای ارائهشده در نمودار 1، مشخص شد6 مصحف (60%) بهصورت جزوه قرآنی،8 مصحف (80%) کتابت به خط ریحان و ثلث و 9 مصحف (90%) دارای کیفیت عالی و ممتاز بودهاند. با توجه به اینکه 6 مصحف (60%) دارای 7-9 سطر میباشند، میتوان تصور کرد که دانگ کتابت در مصاحف قرآنی مکتب هرات ضخیم و بین 1.5 تا 2 میلیمتر باشد که با وجود دانگ سرفصلی در 7 مصحف (70%)، این نظر تأیید میشود. همچنین در مصاحف مورد بررسی، تعداد 8 مصحف (80%) در قطع بزرگ رحلی و سلطانی و 3 مصحف (30%) دارای نوع جلد سوخته و معرّق در کنار نوع ضربی هستند.
پرسش دوم پژوهش: آرایههای بهکار رفته در تزئینات درون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی، چه ویژگیهایی دارند؟
مشخصات نقوش و تزئینات بهکار رفته در اوراق مصاحف قرآنی که به تذهیب معروفند، در 10 مصحف منتخب از مکتب هرات، شامل4 قرآن کامل و 6 جزوه قرآنی، در جدول 2 ارائه شده است. این تزئینات را بر اساس جایگاه و کاربردی که در مصاحف قرآنی دارند، میتوان در سه بخش تقسیمبندی کرد: 1. تزئینات صفحات آغازین (افتتاحیه) قرآن 2. تزئینات همراه با متن قرآن 3. تزئینات صفحات پایانی(اختتامیه) قرآن. وجود تزئینات در هرکدام از مصاحف قرآنی، با علامت ستاره (*) مشخص شده است.
جدول2 . ویژگیهای تزئینات درون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی
مکان تزئینات |
نوع تزئین |
مصحف 1 |
مصحف 2 |
مصحف 3 |
مصحف 4 |
مصحف 5 |
مصحف 6 |
مصحف 7 |
مصحف 8 |
مصحف 9 |
مصحف 10 |
تزئینات صفحات آغازین
|
سر لوح |
- |
- |
- |
- |
- |
* |
* |
* |
* |
- |
لوح مذهّب |
* |
* |
* |
* |
* |
- |
- |
- |
- |
* |
|
کتیبه |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
دندانه موشی |
* |
* |
* |
* |
- |
- |
- |
- |
- |
* |
|
حاشیه |
* |
* |
* |
- |
* |
- |
- |
- |
- |
* |
|
شرفه |
- |
* |
* |
- |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
شمسه |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
* |
|
تشعیر |
- |
* |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
|
جدول |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
نقوش درون جدول |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
- |
|
تزئینات همراه متن |
رکابه |
* |
- |
* |
* |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
نشان پایان آیات |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
جدول |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
سر سوره |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
- |
|
اشکال حاوی شرح آیات در حاشیه |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
تزئینات صفحات پایانی
|
قالب تزئینی پایان قرآن |
- |
* |
* |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
* |
تزئینات اوراق انتها و ختم قرآن |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
|
رقم کاتب و تزئینات آن |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
با بررسی جدول 2 آرایهها و نقوش تذهیب موجود بر روی اوراق مصاحف قرآنی را میتوان در سه بخش بررسی کرد:
تزئینات اوراق ابتدا و افتتاحیه از مهمترین نقوش تذهیب مصاحف قرآنی است. با بررسی انجام گرفته در جدول 2، توزیع فراوانی هر کدام از نقوش در نمودار 2 بررسی شده است.
نمودار2. توزیع فراوانی تزئینات صفحات آغازین مصاحف قرآنی مورد بررسی
یافتههای نمودار2 نشان میدهد لوح مذهّب، جدولها و نقوش درون آن، شرفه و کتیبه بیشترین فراوانی (100%) و نقوش حاشیه، دندانهموشی در نیمی از مصاحف (50%) و نقش سرلوح در 4 مصحف (40%) مصاحف شد و نقوش تشعیر و شمسه با کمترین فراوانی، هرکدام تنها در یک مصحف (10%) مشاهده گردید.
در این بخش، تزئیناتِ همراه متن را بررسی میکنیم که شامل نقوشی است که درکنار متن قرآن قرار گرفته و به جهت شرح آیات ترسیم میگردند. با توجه به جدول2 توزیع فراوانی این نقوش در نمودار3 تحلیل شده است.
نمودار 3. توزیع فراوانی تزئینات همراه متن مصاحف قرآنی مورد بررسی
با توجه به نمودار 3 مشاهده میشود که در مصاحف مورد بررسی، وجود نشان پایان آیات، جدول و اشکال حاوی شرح آیات در 10 مصحف (100%) و سرسوره در 9 مصحف (90 %) دارای بیشترین توزیع فراوانی است.
در این بخش به تزئینات صفحات پایانی مصاحف قرآنی پرداخته شده است. این تزئینات کمتر در مصاحف مورد بررسی مشاهده شد و بهجز تزئین قالب پایانی متن قرآن که در مصاحف شمارههای 215، 890 و 3146 مشاهده میشود، تزئینات دیگر مانند تزئین رقم کاتب و دعای ختم قرآن، در مصاحف مورد بررسی در مکتب هرات شناسایی نگردید.
پرسش سوم پژوهش: آرایههای بهکاررفته در تزئینات برون متنِ مصاحف قرآنی مورد بررسی دارای چه ویژگیهایی هستند؟
تزئینات برون متن، شامل آرایههایی است که در تجلید مصاحف قرآنی بر جلد زده میشود. در مصاحف مورد بررسی 6 قرآن دارای جلدهایی متعلق به قرن 9 و اوایل قرن 10 هجری قمری هستند. با توجه به مشابهت تزئینات لتِ رو و لتِ زیر در جلد مصاحف قرآنی، در جدول3 بخش بیرونی و درونی هر لت بررسی میشود.
جدول 3 . تزئینات برون متن مصاحف قرآنی مورد بررسی
نوع تزئین |
مصحف 1 |
مصحف 2 |
مصحف 3 |
مصحف 4 |
مصحف 5 |
مصحف 6 |
مصحف 7 |
مصحف 8 |
مصحف 9 |
مصحف 10 |
تجلید لت بیرونی |
* |
* |
- |
- |
* |
* |
- |
* |
* |
- |
تجلید لت درونی |
* |
* |
- |
- |
* |
- |
- |
- |
- |
- |
سر طبل |
- |
- |
- |
- |
* |
- |
- |
* |
- |
- |
با توجه به یافتههای جدول3 در بخش تزئینات بیرونی قرآن (جلد) مشخص شد که 6 مصحف (60%) متعلق به مکتب هرات است و همگی دارای آرایه و تزئینات در لت بیرونی هستند و در 3 مصحف (30%) دارای تزئینات در لت درونی و در دو مصحف (20%) دارای سرطبل است.
با توجه به مبانیِ نظریِ مطرحشده، میتوان گفت ویژگیهای تزئینات مصاحف قرآنیِ مکتب هرات کمتر توصیف شده است. در پژوهش حاضر با مراجعه به اصل مصاحف قرآنیِ نفیسِ این دوره بهصورت روشمند، متغیرهای پژوهش تجزیهوتحلیل شد تا تصویر بهتری را پیش روی چشم مخاطبان برای شناخت تزئینات مکتب هرات ایجاد کند:
- چنانکه «جیمز و خلیلی» (1381) بیان داشتهاند دستنوشتههای قرآنی معمولاً نام مذهّب، تاریخ و محل کتابتِ نامعلوم دارند. با بررسیِ یافتههای پژوهش مشخص شد 3 مصحف(30%) به شمارههای 153-215 و 890 دارای رقم کاتب بوده و در مصحف شماره 153 با توجه به اینکه کاتب از مذهبّان برجسته بوده، احتمالاً تذهیب قرآن را نیز انجام داده است.
- با توجه به مجموعه نوشتارهای مطرح شده توسط «منشی قمی» (1352)، «آژند» (1387)، «سودآور» (1380) و «کاوسی» (1389) که از حمایتهای حکومتی و حضور هنرمندان مختلف در کتابخانه سلطنتی( مذهّب، جدولکش، حلکار، زرکوب و لاجورد شوی) یاد کردهاند، میتوان متصور بود که در مکتب هرات مصاحف ارزشمند و نفیسی اجرا شده است. با نظر به یافتههای پژوهش، همچون متغیرهای کیفیت عالی و ممتاز در 9 مصحف(90%)، قطع بزرگ رحلی و سلطانی در 8 مصحف(80%) و تزئینات آغازین و همراه متن در 10 مصحف(100%)، نشان از کتابت و تذهیب مصاحف بزرگ و نفیس در مکتب هرات دارد.
- تزئینات اوراق آغازین (افتتاحیه) و همراه متن در 100% و تزئینات انتهای قرآن در 30% در مصاحف مورد بررسی مشاهده میشود. همچنین تزئینات شمسه و تشعیر ابتدای مصاحف قرآنی در10% مصاحف ترسیم شده است. با نظر به این یافته مشخص میشود که تزئینات بیشتر در ابتدا و همراه متن قرآن و کمتر در اوراق بدرقۀ ابتدا و انتهای قرآن اجرا شده است. چنانکه «شایستهفر»(1388) نظر داده است:حاکمیت رنگهای بهکار رفته در آرایهها و تذهیب مکتب هرات بیشتر رنگهای زرد و لاجوردی است که با توجه به یافتۀ بهدست آمده، این نظر تأیید گردید.
- در بخش تزئینات بیرونی مصاحف(جلد)، 6 قرآن(60%) مربوط به مکتب هرات بود. یافتههای پژوهش مشخص کرد تمام جلدهای مورد بررسی دارای تزئینات لت بیرونی است؛ در نیمی از جلدها تزئینات لت درونی مشاهده شد و دو مصحف( 20%) دارای سرطبل است.
- با بررسیِ یافتههای بهدستآمده دربارۀ توزیع فراوانیِ ویژگیهای خطّ بهکار رفته در مصاحف قرآنی مکتب هرات، میتوان بیان داشت: خطوط ثلث و ریحان با دانگ سرفصلی و کیفیت ممتاز و عالی در تعداد سطر(7-9) ویژگیِ خطّ بهکار رفته در مصاحف قرآنیِ نفیس و ارزشمند مکتب هرات است.
با توجه به یافتهها و نتایج بهدست آمده از پژوهش حاضر و از آنجاکه مطالعات پژوهشی در حوزه بررسی مصاحف قرآنی مکتب هرات صورت نگرفته است، موارد زیر برای گسترش هر چه بیشتر دانش موجود در این زمینه، پیشنهاد میشود:
- مقایسهای بین یافتههای این پژوهش با کتابآراییِ نسخههای نفیسِ غیرقرآنیِ مکتبِ هرات انجام شود.
- با بررسیِ آرایهها و تزئیناتِ مصاحف قرآنیِ مکاتب قبل و بعد از مکتب هرات، آن را در کنار یافتههای این پژوهش برای بررسیِ سیرِ تاریخیِ آرایهها و تزئیناتِ مصاحف قرآنی، مورد نظر قرار داد.
- مقایسهای بین ویژگیهای آرایهها و تزئیناتِ مصاحف قرآنیِ مکتب هرات با دیگر مراکز کتابآرایی همزمان با این مکتب همچون تبریز و شیراز انجام شود تا ویژگیها و تعاملهای هنریِ بین این مکاتب روشن گردد.