Document Type : Original Article
Authors
1 Assistant Prof., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Humanities, Islamic Azad University of Hamedan, Hamedan, Iran.
2 Associate Prof., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Literature, Humanities and Social Sciences, Islamic Azad University Science and Research Branch Tehran, Tehran, Iran.
Abstract
Keywords
مقدمه
«محیط» یکی از اصطلاحات اکولوژی است. اکولوژی یا بومشناسی شاخهای از دانش زیستشناسی است که ارتباط متقابل موجودات زنده با محیط زندگیشان را مطالعه میکند. این محیط دربرگیرندۀ تمامی عوامل زنده و غیرزنده است (ابراهیمزاده و دیگران، 1383، ص 775). دانش اکولوژی، اصطلاحاً به مجموعه شناختهایی اطلاق میشود که انسان درباره تأثیر محیط بر موجودات، تأثیر موجودات بر محیط و روابط متقابل میان خود موجودات در آن محیط به دست میآورد (اردکانی، 1381، ص 16). اکولوژی زیستی نیز چیزی جز رابطۀ متقابل عناصر با محیط و یا از طریق آن، رابطه میان خود عناصر نیست که در حوزه علم اطلاعات به «اکولوژی اطلاعات» معروف است و اغلب استعارهای است که فضای اطلاعاتی یک اکوسیستم را بررسی میکند (ناردی و اودی[1]، 1999). به اعتبار همین توصیف از دانش اکولوژی زیستی، اکولوژی اطلاعاتی نیز شامل تأثیر محیط بر عناصر اطلاعاتی، تأثیر عناصر اطلاعاتی بر محیط و تعامل میان عناصر اطلاعاتی در بستر و محیط خاصی است.
«استالدر»[2] هدف اکولوژی اطلاعات را درک مشخصههای محیط میداند، بدین منظور که بتوان از قابلیتهای آن بهرهمند شد، از خسارت آن پرهیز و توسعه و ارتقای آن را تضمین کرد (استالدر، 1998). جهان پیوسته در حال تغییر و تحول است و همه نهادهای اجتماعی نیز از این تغییرات بهطور تدریجی برای همگامی و ازبینبردن شکافهای اطلاعاتی و دانشی پیروی میکنند. در این زمینه، تغییراتی در محیط (بوم) اطلاعاتی یا اکولوژی اطلاعاتی نیز رخ میدهد که با اصطلاحهای مختلف از جمله فعلوانفعالها، واکنش، تعامل، استعاره و اکولوژی اطلاعات مطرح است. با توحه به این تغییرات، فعلوانفعالها در موضوعات علمی تحتتأثیر عناصر اطلاعاتی بر محیط و برعکس است که از عملکرد عناصر اطلاعاتی (اینفوسنوزها) و اثرگذاری مجموعه آنها بر محیط اطلاعاتی (اینفوتوپها)[3] پدید میآید. این اثرگذاری ممکن است بهصورت تغییر شکل محیط از طریق دستکاری در وضعیت اینفوتوپ (محیط اطلاعاتی)، بازسازی آن، یا سوقدادن آن به سمت نوع خاصی از اطلاعات جلوه کند. نتیجۀ چنین واکنشی ممکن است به حفظ هویت اطلاعاتی محیط، تغییر در آن، یا اساساً جابهجایی یا جایگزینی ویژگیهای محیط اطلاعاتی بینجامد؛ بهطورمثال، تبدیل کتابخانههای سنتی به الکترونیکی و دیجیتال (حری، 1383). در جوامع اطلاعاتی و جامعه جهانی اطلاعات[4] در رویکرد اکولوژیکی، از جوامع اطلاعاتی به اکوسیستمهای اطلاعاتی تعبیر میشود و جامعه جهانی اطلاعات نیز ممکن است از این دیدگاه، اکولوژی جهانی تلقی شود. اما چنانکه از اشارات پیشین میتوان دریافت، در رویکرد اکولوژیکی چیزی به نام اکولوژی جهانی وجود ندارد. آنچه هست، شبکهای از اکوسیستمهای اطلاعاتی است که با یکدیگر در تعامل هستند و پیوسته ورودیها و خروجیها را با یکدیگر داد و ستد میکنند. شرط قرار گرفتن در شبکهای چنین کلان، آن است که به درک اکولوژیکی محلی و بومی خود نایل آمده باشیم تا بتوانیم گرهی پویا از آن شبکه باشیم. ورودی متناسب و ضروری اکوسیستم خود را دریافت کنیم و در نظام تولید، برای ارائه خروجیهای قابل استفاده برای اکوسیستمهای دیگر، فعالانه گام برداریم. برای نیل به چنین مهمی باید نخست تعامل اکولوژیکی بومی خود را بهدرستی باور کنیم و در جهت تعالی آن بکوشیم. تحقق جامعه جهانی اطلاعات در گروِ سلسلهتوافقهایی است که بر معیارهای مختلف از قوانین تجارت، حقّ مولف، آموزش و مواردی از این نوع در سطوح ملی صورت گرفته باشد (کوری، 2000، ص 87 نقل در حری، 1383، ص 13). در این جا، منظور از محیط همان «جامعه و ساختار اجتماعی» است که افراد در آن زندگی میکنند و با هم در تعامل هستند. علم با کل «ساختار اجتماعی و سنت فرهنگی» درهمتنیدگی نزدیک دارد، بهطوریکه علم و جامعه بهصورت متقابل یکدیگر را پشتیبانی میکنند. (تالکوت پارسونز[5] نقل در جمالی، 1392، ص4). چنانکه «ناردی و اودی»[6] (1999) درباره پویایی و پایداری اکولوژی چنین بیان میکنند که حفظ پایداری، مستلزم وجود جریان مستمری از تحولات و دگرگونیهاست که بهصورتی منظم و طبق الگویی مشخص رخ میدهد؛ حقیقتـی کـه «لاتور»[7] (۱۹۹۹،۲۰۰۵ a،۱۹۹۲)، «نووتنی[8] و همکاران» (۲۰۰۱)، «بوچی»[9] (۲۰۰۴)، «شـین»[10] (۲۰۰۳)، و بـسیاری دیگر از صاحبنظران مطالعات اجتماعی علم فناوری بر آن تأکید دارند و آن را «تکامل و یا تکوین مشترک علم و جامعه» نامیدهاند، زیرا پیدایش ارزش خاص یا فناوری ویژه در اکولوژی اطلاعاتی، سبب تغییر در عملکردها و فعالیتها میشود. این امر در تطوّر اکولوژی اطلاعاتی از طریق اندیشههای نوین و نوع مهارتهایی که در آنها حضور پیدا میکند، حاصل میشود. علم فناوری مدرن، بخش تفکیکناپذیری از جامعه و در کنش متقابـل بـا آن اسـت. این امر بهمنزلۀ آن است که علم فناوری مدرن نمیتواند بدون توجه به افکار و نگرانیهای عمومی و آنچه جامعه طلب و یا نسبت به آن احساس خطر میکند (چیزی که الریخ بک[11] نامش را جامعه و جامعه شناسی «بیم» گذاشته است)، مسیر موفقیتآمیزی را طی کند (طباطبایی و دادهیر، 1386،ص139). در این مفهوم «ناردی و اودی» اصطلاح اکولوژی را نظام بههمپیوستهای از انسانها، مهارتها، ارزشها و فناوریهای درون محیط محلیِ خاص را توصیف میکنند (فولیزی[12] و بتربی[13]، 2004). همچنین «فرح بخش» (1386) فعلوانفعال مقولههای موضوعی با سایر علوم را تفکر استعاری ذکر میکند، زیرا استعارهها میتوانند سبب تغییر دانش شوند. گاهی اوقات این امر با غنیتر شدن حوزۀ هدف و اضافهشدن مفاهیم، دیدگاهها و روابط جدید به حوزه قبلی در چهار مرحله؛ گزینشی بودن، انتقال مفاهیم، بیان به شیوۀ دیگر و ساختاربندی مجدد دانش اتفاق میافتد. در انتقال مفاهیم میتوان به مدیریت دانش، ربط، نظریۀ کوانتومی اطلاعات اشاره کرد که بهترتیب از مدیریت، روانشناسی و فیزیک وارد علم کتابداری و اطلاع رسانی شده است.
چنانکه «تیلور»[14] (1991) مفهوم «محیط استفاده اطلاعات»[15] را پلی برای پرکردن شکاف میان فاصله رویکردهای ساختاری و عملمدار درون چارچوب مفهومی میداند و آن را برای توصیف عاملهای بافتیِ اثرگذار بر وجود و استفاده از منابع اطلاعاتی در درون یک نهاد یا سازمان و میزان ارزشمندی این منابع اطلاعاتی از سوی عضوهای جامعه مخاطب آنها بهکار میگیرد. محیط استفاده از اطلاعات نیز بر مطالعۀ اطلاعات در بافت اجتماعی تأکید دارد. (کولثاو[16]، 1993؛ دروین و نیلان[17]، 1986؛ هیوانز[18]، 1990؛ ورسِگ[19] و ویندل[20]، 1985؛ میک، لیندزی و کالاهان[21]، 1980 نقل در روزنبام[22]، 1996 در داورپناه و سالاری، 1390،ص 13). در این پژوهش اکولوژی اطلاعات از جنبۀ فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی مجلههای علم اطلاعات و دانششناسی در سالهای 1380-1390 با علوم دیگر و فناوری اطلاعات و ارتباطات بررسی شده و درصدد پاسخ به سؤالهای زیر است:
سؤالهای اساسی پژوهش
1_ «فعلوانفعالهای» مقولههای موضوعی مجلههای علم اطلاعات و دانششناسی در سالهای 1380-1390 چگونه است؟
2_ «فعلوانفعالهای» مقولههای موضوعیِ مجلهها با فناوری اطلاعات و ارتباطات به تفکیک مجلهها در در دو دورۀ زمانی اول (1380-1384) و دورۀ زمانی دوم (1385-1390)چگونه است؟
روششناسی تحقیق
روش تحقیق، تحلیل محتوا با رویکرد کمّی است. تحلیل محتوا بر این فرض استوار است که واژههای بهکاررفته در مصاحبهها، مشاهدهها و اسناد میتوانند تحت مقولههایی قرار بگیرند که در آن مقولهها، واژهها معانی و مفاهیم مشترکی دارند (پاول، 1385: ص207). بنابراین، تحلیل محتوا شامل کار با دادهها و سازماندهی آنها، تجزیۀ دادهها به واحدهای قابل کنترل، ترکیب آنها، جستوجوی الگوها، کشف نکات مهم و آموختنی و این تصمیم باشد که دربارۀ محتوای آنچه بررسی میشود، به دیگران چه خواهید گفت (بوگدان و بیکلن[23]، 1982، ص 145؛ نقل در پاول، 1385، ص 207).
جامعۀ آماری در روش تحلیل محتوا، مقالههای 9 مجلۀ علمی علم اطلاعات و دانششناسی[24] (علوم کتابداری و اطلاعرسانی) ایران است که در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در سال 1390 نمایه شدهاند. در این پژوهش به گردآوری واژههای موضوعی از عنوانهای مقالهها، چکیده و توصیفگرهای مقالههای مجلههای علم اطلاعات و دانششناسی (کتابداری و اطلاعرسانی) مورد پژوهش، پرداخته شد. حوزه مطالعه به مقالههای تألیفی و پژوهشی منتشرشده محدود شد و مقالههایی از جمله نامۀ سردبیر، سخن آغازین، نقد و بررسی کتاب، ویراستاری، کنفرانسها، خبرها و اطلاعیهها را شامل نمیشود. تعداد مقالههای مجلههای مذکور 2510 مقاله است که توصیفگرهای موضوعی برای تطبیق با «طرح طبقهبندی محققساخته» که 14 مقوله موضوعی اصلی و 121 مقوله موضوعی فرعی تقسیمبندی شده است، انتخاب گردید.با توجه به اینکه توصیفگرهای مرتبط با عنوان، چکیده و توصیفگرهای مقالات در مجلههای علمیپژوهشی علم اطلاعات و دانششناسی (کتابداری و اطلاعرسانی) بهعنوان واحد ثبت در نظر گرفته شدند و مقولههای موضوعیِ اصلی و فرعی شناسایی شد، در این تحقیق برای گردآوری دادهها از سیاههای استفاده شده است که مقولههای موضوعی علم اطلاعات و دانششناسی توسط خبرگان حرفه و با استفاده از پنلدلفی در دو مرحله تأیید گردید. در سیاهه از روش مقولهبندی موضوعی استفاده شده است، مقولهبندی، شناسایی عناصر اساسی یک مجموعه از طریق تشخیص تفاوتهای آنها و سپس، گروهبندی مجدد آنها بر اساس معیارهای تعیینشده قبلی بر حسب عناصر، مقولهها، موضوعها یا طبقاتی هستند که گروهی از عناصر را که در تحلیل محتوا، واحد ثبت نامیده میشود، زیر یک عنوان نوعی جمع میکنند. ویژگیهای مشترک این عناصر علت این گردآوری است. در انتخاب مقولهها معیارهایی نظیر اصول تناسب، همگنی، باروری، عینیت، جامعیت و مانعیت را میتوان به کار برد (فاضلی، 1376 نقل در بابالحوائجی، 1376، ص 104). در این تحقیق، ابزار گردآوری دادهها، «طرح طبقهبندی موضوعات علم اطلاعات و دانششناسی» است که بهعنوان نقشه دانشی علم اطلاعات و دانششناسی (بابالحوائجی، زارعی، نشاط و حریری، 1393) تدوین شده است.
پیشینۀ پژوهش
در مروری بر پیشینههای پژوهش در داخل و خارج از ایران، به تحقیقاتی اشاره شده است که از تحلیل محتوای متون کتابداری و اطلاعرسانی در سالهای مختلف بهدست آمده و گرایشهای ملی و بین المللی را نشان داده است. از اینرو، پیشینههایی که بهطور مستقیم به اکولوژی اطلاعاتی، فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی پرداخته شده باشد وجود نداشت. البته، گرایشهای موضوعی نشاندهندۀ فعلوانفعال مقولههای موضوعی با علوم دیگر است که ذکر شده است.
«ملیح» (1376) در پایاننامه کارشناسیارشد به تحلیل محتوای مقالههای کتابداری و اطلاعرسانی در نشریات فارسی منتشرشده در سالهای 1370-1374 پرداخت. نتایح تحقیق نشان داد مقولههای موضوعی کتابداری و اطلاعرسانی و نظامها و فنّاوری اطلاعات بعد از موضوع چاپ و نشردارای بیشترین فراوانی است.
«نیازی» (1380) در مقالهای به بررسی گرایشهای موضوعی نشریات کتابداری و اطلاع رسانی درسالهای 1347-1377 پرداخت. نتایج نشان داد گرایش موضوعی مقالهها در حوزههایی چون ارتباط اطلاعاتی، ذخیره و بازیابی رایانهای و فناوری اطلاعات و ارتباطات نشاندهندۀ تاثیر تحول فناوری اطلاعات بر فعالیتهای پژوهشی کتابداری و اطلاعرسانی است.
«افقهی» (1386) در پایاننامۀ کارشناسی ارشد خود به شناسایی روند موضوعی پژوهشهای بینالمللی حوزه کتابداری و اطلاعرسانی در مجله آریست[25] در سالهای 2002-2006 پرداخت تا تصویری کلّی از سیر تحول موضوعی در تحقیقات این رشته را ارائه دهد. نتایج تحقیق نشان داد بیشترین گرایش موضوعی «ذخیره و بازیابی اطلاعات کامپیوتری» با فراوانی 839 بوده است.
«چیتساز و حسین پور» (1389) به تحلیل محتوای مقالههای مجلههای علمیپژوهشی رشتۀ کتابداری و اطلاعرسانی طی سالهای٨۴ – 88 پرداختند. جامعه آماری مورد بررسی در این پژوهش، مقالههای تألیفیِ منتشرشده در دو مجلۀ علمیپژوهشیِ کتابداری و اطلاعرسانی (فصلنامه کتابداری و اطلاعرسانی و فصلنامه علوم وفناوری اطلاعات) هستند. این پژوهش از نوع توصیفی است و برای گردآوری اطلاعات از روش کتابسنجی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشاندهندۀ این است که ازبین٢٩۶ مقاله ارائهشده طی این پنج سال، حوزه موضوعی« فناوری اطلاعات و ارتباطات» با ١٠٧ (15/36%) بیشترین تعداد مقاله را دارا بوده است.
«وزیر پورکشمیری، سهدهی و صابری» (1391) به تحلیل محتوای چکیده پایاننامههای کارشناسی ارشد کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال و علوم و تحقیقات پرداختند. روش پژوهش، تحلیل محتوا و ابزارگردآوری اطلاعات، سیاهۀ وارسی است. جامعه مورد مطالعه، چکیدههای فارسی پایاننامههای کارشناسی ارشد کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال و علوم و تحقیقات، از ابتدای سال 1380 تا پایان سال 1386 است که از میان پایاننامههای موجود، 156 عنوان به روش نمونهگیری تصادفی انتخاب شده است. نتایج پژوهش نشان داد گرایش موضوعی غالب در چکیده پایاننامههای مورد بررسی، مربوط به موضوع «فناوری اطلاعات و ارتباط اطلاعاتی» و ضعیفترین گرایش مربوط به مقوله موضوعی «مدیریت» است.
«آتکین»[26] (1988) متون را در یک دهه از 1975 تا 1985 بررسی کرد. او از روش کمّی برای شناسایی گرایشهای موضوعی در انتشارات کتابداری و اطلاعرسانی استفاده کرد. نتایج پژوهش وی نشان داد تمرکز اصلی موضوعات برخودکارسازی و موضوعات مرتبط از قبیل: بازیابی اطلاعات، پایگاه داده، فهرستنویسی، اتوماسیون کتابخانه، فناوری و روشهای پژوهشی است.
«کانو»[27] (1999) با بررسی 17 سال پژوهش در دو نشریۀ اصلیِ کتابداری و اطلاعرسانی در طی سالهای 1977- 1994 متغیرهای بهرهوری و محتوای موضوعی را مورد مطالعه قرار داد. نتایج نشان داد گرایش اصلیِ موضوعات در اسپانیا به سمت «بازیابی اطلاعات» و «خدمات» است.
«یونتار و یالواک»[28] (2000) در تحقیقی به تحلیل محتوای مقالههای مجلۀTürk Kütüphaneciligi (Turkish) در ترکیه پرداختند. نتایج نشان داد بیشترین سهم گرایش موضوعی مقالههای منتشرشده در سالهای 1952- 1994متعلق به حوزههایی چون فناوری و سپس «استفاده و خدمات» بوده است.
«کوفوآن آکیز[29] و دیگران» (2004) به تحلیل محتوای مقالههای پژوهشی کتابداری و اطلاعرسانی منتشر شده در 91 مجله در سال 2001 پرداختند که موضوعات، دسترسی و بازیابی بالاترین تعداد مقالههای پژوهشی را دربرداشت و به دنبال آن موضوعات دیگری شامل مجموعهها، مدیریت، آموزش و پرورش و مرجع بود.
«بلسینگر و فریشر»[30] (2007) در پژوهشی، گرایشهای موضوعی در انتشارات و استنادهای مجلههای کتابداری و اطلاعرسانی را در بیش از یک دهه (1994-2004) تجزیهوتحلیل کردند. نتایح نشان داد نوشتههای کتابداران هنوز در موضوعات عملی است که حرفه با آن مواجه است و علاوه بر این تأثیر فوق العادهای است که اینترنت بر حرفه گذاشته است.
«والیا و کوئر»[31] (2012) به تحلیل محتوای مجلههای کتابداری و اطلاعرسانی ایالات متحده امریکا و انگلستان در سال 2008 پرداختند. هدف از این پژوهش شناسایی انواع مقالههای پژوهشیِ کتابداری و اطلاعرسانی، گرایشهای جاری در انتخاب موضوعات و تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات است. یافتههای پژوهش نشان داد موضوعات مورد بحث در مقالههای مختلف مجلههای کتابداری واطلاعرسانی بهطور واضح گرایشهای غالب بر حرفه را مشخص میکند. همچنین فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشترین تأثیر را در اطلاعات در حال تولیدشدن دارد که مدیریت کتابخانه و خدماتش را بهطور کامل تغییر داده است. در بررسی گرایشهای موضوعی، ذخیره و بازیابی اطلاعات محبوبترین حوزه مورد پژوهش هستند که در ادامه موضوعاتی از قبیل کتابسنجی، علمسنجی، اطلاعسنجی، وبسنجی، جستجوی اطلاعات و رفتار اطلاعیابی را نیز شامل میشود.
یافتههای تحقیق
دادههای بهدستآمده از فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی علم اطلاعات دانششناسی نشان داد فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی با فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشتر از مقولههای موضوعی دیگر است. بنابراین، در سؤال اول پژوهش، وضعیت فعلوانفعالها با استفاده از آمار توصیفی (فراوانی و درصد فراوانی) تجزیهوتحلیل شد. از آنجاکه بیشترین فراوانی مربوط به فعلوانفعالهای مقولههای موضوعیِ علم اطلاعات و دانششناسی با فناوری اطلاعات و ارتباطات است و با توجه به دادههای جدول1، فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی دیگر به تفکیک مجلهها با توجه به فراوانیهای بسیار کم و مقایسه بین مجلههای آزمونپذیری آن از طریق تحلیل واریانس یکطرفه امکانپذیر نبود. از اینرو، فعلوانفعالهای موضوعات با فناوری اطلاعات و ارتباطات مورد آزمون قرار گرفت. دادههای جدول2، نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات را در 14 مقولۀ موضوعی در دورۀ زمانی اول و دوم به تفکیک مجلهها مقایسه کرده است.
پاسخ سؤال اول: «فعلوانفعالها» مقولههای موضوعیِ مجلههای علم اطلاعات و دانششناسی در سالهای 1380-1390 چگونه است؟
جدول 1. فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی با موضوعات دیگر[32]
ردیف |
مقولههای موضوعی |
فناوری اطلاعات |
موضوعات دیگر |
جمع |
|||||||
فراوانی |
%F |
فراوانی |
%F |
فراوانی |
%F |
||||||
1. |
کلیات علم کتابداری و اطلاعرسانی |
10 |
62/0 |
9 |
56/0 |
19 |
19/1 |
||||
2. |
آموزش کتابداری و اطلاع رسانی |
21 |
31/1 |
1 |
06/0 |
22 |
37/1 |
||||
3. |
روش شناسی |
166 |
36/10 |
1 |
06/0 |
167 |
42/10 |
||||
4. |
کتابخانهها و مراکز منابع |
127 |
93/7 |
28 |
75/1 |
155 |
68/9 |
||||
5. |
مدیریت کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی |
98 |
12/6 |
30 |
87/1 |
128 |
99/7 |
||||
6. |
خدمات فنی یا سازماندهی دانش |
187 |
67/11 |
2 |
12/0 |
189 |
80/11 |
||||
7. |
خدمات کاربران |
92 |
74/5 |
1 |
06/0 |
93 |
81/5 |
||||
8. |
مطالعات کاربران |
159 |
93/9 |
11 |
69/0 |
170 |
61/10 |
||||
9. |
ذخیره و بازیابی اطلاعات |
89 |
56/5 |
16 |
1 |
105 |
55/6 |
||||
10 |
کتابخانه و فناوری اطلاعات |
360 |
47/22 |
0 |
0 |
360 |
47/22 |
||||
11 |
صنعت نشر و توزیع |
83 |
18/5 |
10 |
62/0 |
93 |
81/5 |
||||
12 |
مسائل اجتماعی اطلاعات |
21 |
31/1 |
14 |
87/0 |
35 |
18/2 |
||||
13 |
مسائل اخلاقی اطلاعات |
22 |
37/1 |
2 |
12/0 |
24 |
5/1 |
||||
14 |
مدیریت دانش |
37 |
31/3 |
5 |
31/0 |
42 |
62/2 |
||||
جمع |
1472 |
89/91 |
130 |
11/8 |
1602 |
100 |
|||||
بر اساس دادههای بهدستآمده از جدول1، 1602 مقوله موضوعی با مقولههای موضوعی دیگر فعلوانفعال داشتهاند. 1472 مقولۀ موضوعی با فناوری اطلاعات و ارتباطات و 130 مقوله با سایر مقولههای موضوعی دیگر فعلوانفعال داشتهاند. بیشترین میزان فعلوانفعالهای موضوعات با فناوری اطلاعات و ارتباطات بوده است. فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی با چهارده مقولۀ موضوعی به تفکیک در جدول نمایش داده شده است. فناوری اطلاعات و ارتباطات بر چهارده مقوله موضوعی کتابداری و اطلاعرسانی (علم اطلاعات و دانششناسی) تأثیر دارد، ولی نقشی که فناوری اطلاعات و ارتباطات با مقولههای موضوعی دارد، در هر مقوله متفاوت از دیگری است که بیشترین فراوانی به ترتیب در مقوله موضوعی کتابخانه و فناوری اطلاعات و ارتباطات با 360 فراوانی (46/24 %)، خدمات فنی یا سازماندهی دانش با 187 فراوانی (67/11%)، روش شناسی با 166 فراوانی (36/10%)، مطالعات کاربران با 159 فراوانی (93/9 %) و کتابخانهها و مراکز منابع با 166 فراوانی (93/7%) و کمترین فراوانی در مقولههای موضوعی کلیات کتابداری و اطلاعرسانی با 10 فراوانی 62/0%، آموزش کتابداری و اطلاعرسانی و مسائل اجتماعی با هر کدام 21 فراوانی (31/1%) و مسائل اخلاقی با 22 فراوانی (37/1 %) را داشته است. از 130 مقولۀ موضوعی که با موضوعات دیگر فعل و انفعال داشتهاند، بیشترین فعل و انفعالها در مقولۀ موضوعی «مدیریت کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی» با 30 فراوانی (87/1%)، «کتابخانهها و مراکز منابع» با 28 فراوانی (75/1 درصد)، «ذخیره و بازیابی اطلاعات» با 16 فراوانی (1%) و مسائل اجتماعی اطلاعات با 14 فراوانی (87/0%) مشاهده میشود. در مجموع، فعلوانفعالها با موضوعات دیگر بهترتیب بیشترین فراوانی در مقولههای موضوعی «کتابخانه و فناوری اطلاعات و ارتباطات» با 360 فراوانی (47/22%)، «خدمات فنی یا سازماندهی دانش» با 189 (8/11%) «مطالعات کاربران» با 170 فراوانی (61/10 %)، «روششناسی» با 167 فراوانی (42/10%) و «کتابخانهها و مراکز منابع» با 155 فراوانی (67/9 %) مشاهده می شود. برای وضوح بیشتر نمودار 1 را ببینید.
نمودار1. فعل و انفعالهای مقولههای موضوعی با موضوعات دیگر
-پاسخ سؤال دوم: ـ فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی مجلهها با فناوری اطلاعات و ارتباطات، به تفکیک مجلهها در در دو دورۀ زمانی اول (1380-1384) و دورۀ زمانی دوم (1385-1390) چگونه است؟
سؤال دوم پژوهش از لحاظ زمانی به دو قسمت تقسیم شد که عبارتند از: دوره زمانی اول: 1380-1384 و دوره زمانی دوم: 1385-1390. سپس تفاوت آنها به تفکیک مجلهها و دورههای زمانی مورد سنجش قرار گرفت.
جدول 2. تفاوت فعلوانفعالهای مقولههای موضوعی به تفکیک مجلهها و دورههای زمانی
|
مجلهها |
دورههای زمانی |
میانگین |
انحراف معیار |
F |
Df |
Sig |
1 |
مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات |
دوره اول 1384-1380 |
98/0 |
14/2 |
5/1 |
10 |
135/0 |
دوره دوم1390-1385 |
7/1 |
13/4 |
|||||
2 |
کتابداری و اطلاع رسانی آستان قدس رضوی |
دوره اول 1384-1380 |
69/0 |
56/1 |
31/2 |
10 |
011/0 |
دوره دوم1390-1385 |
58/1 |
23/3 |
|||||
3 |
پژوهشنامه مدیریت و پردزش اطلاعات |
دوره اول 1384-1380 |
77/0 |
7/1 |
03/5 |
10 |
000/0 |
دوره دوم1390-1385 |
93/1 |
75/2 |
|||||
4 |
تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران |
دوره اول 1384-1380 |
239/0 |
6/0 |
02/3 |
10 |
001/0 |
دوره دوم1390-1385 |
355/0 |
13/1 |
|||||
5 |
تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه عمومی |
دوره اول 1384-1380 |
264/0 |
60/0 |
4/3 |
10 |
000/0 |
دوره دوم1390-1385 |
429/0 |
18/1 |
|||||
6 |
اطلاع شناسی |
دوره اول 1384-1380 |
47/0 |
38/1 |
08/2 |
10 |
023/0 |
دوره دوم1390-1385 |
8/0 |
79/1 |
|||||
7 |
دانششناسی |
دوره اول 1384-3180 |
47/0 |
38/1 |
12/7 |
10 |
000/0 |
دوره دوم1390-1385 |
8/0 |
79/1 |
|||||
8 |
پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی مشهد |
دوره اول 1384-1380 |
60/0 |
56/1 |
37/4 |
10 |
000/0 |
دوره دوم1390-1385 |
58/1 |
23/3 |
|||||
9 |
مطالعات کتابداری و علم اطلاعات |
دوره اول 1384-1380 |
115/0 |
55/0 |
57/2 |
10 |
004/0 |
دوره دوم1390-1385 |
297/0 |
71/0 |
برای پاسخ به سؤال دوم پژوهش از آزمون تحلیل واریانس یکطرفه استفاده شده است. در مجلۀ «مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات» (فصلنامه کتاب) بر اساس آزمون تحلیل واریانس یکطرفه، میزان آن برابر است 5/1 %=F و سطح معناداری برابر با 135/0 Sig= است. بهعبارت دیگر، در مجلۀ نامبرده در دو دوره زمانی تفاوت معناداری مشاهده نمیشود و فعلوانفعالهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در هر دو دورۀ زمانی در مجله نامبرده یکسان است.
در مجله کتابداری و اطلاعرسانی آستانقدسرضوی، مقدار داده عددی آزمون 31/2=F و سطح معناداری برابر است 000/0= Sig، ازآنجاکه سطح معناداری از آلفای 05/0 کوچکتر است، به عبارت دیگر، فناوری اطلاعات و ارتباطات در دو دوره زمانی اول و دوم متفاوت است، با مشاهده میانگینها در جدول 2، میانگین دوره اول 69/0 % و دورۀ دوم زمانی 58/1 است که تقریباً در دورۀ دوم زمانی کاربرد فناوری اطلاعات در مقولههای موضوعی بیشتر شده است.
در مجله «پژوهشنامه مدیریت و پردازش»03/5=F و و سطح معناداری برابر است با 011/0 = Sig . از آنجاکه سطح معناداری از آلفای 05/0 کوچکتر است، فرضیه تحقیق تأیید میشود. با مقایسه میانگین دوره اول زمانی 777/0 با دوره دوم زمانی 934/1 مشخص شد کاربرد فناوردی اطلاعات و اطلاعات در دوره زمانی دوم بیشتر از دوره اول است.
در مجله «تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانه عمومی» تحلیل واریانس حسابشده برابر است با 4/3=F و و سطح معناداری برابر است با 000/0= Sig . از آنجاکه سطح معناداری از آلفای 05/0 کوچکتر است، تفاوت در دو دورۀ زمانی تأیید میشود. با مقایسۀ میانگینها در دوره زمانی اول 265/0 و دوره دوم زمانی 430/0 بیانگر این است که در دوره زمانی دوم کاربرد فناوری اطلاعات نسبت به دوره اول کمی بیشتر است.
بر اساس دادههای بهدستآمده مجله اطلاعشناسی، تحلیل واریانس حسابشده برابر است با 08/2% =F و و سطح معناداری برابر است با 023/0= Sig . از آنجاکه سطح معناداری از آلفای 05/0 کوچکتر است، فرضیه تحقیق تأیید میشود. با مقایسۀ میانگینها در دوره زمانی اول 4711/0 و دوره دوم زمانی 8099/0 بیانگر این است که در دوره زمانی دوم کاربرد فناوری اطلاعات نسبت به دوره اول کمی بیشتر است. در مجله دانششناسی با F (34/55) و سطح معناداری (000/0)، «پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد» با F (75/31 %) و سطح معناداری (000/0) و «مطالعات کتابداری و علم اطلاعات» با F (24/14%) و سطح معنا داری (000/0) میتوان قضاوت کرد. «فناوری اطلاعات وارتباطات» در مقولههای موضوعی کاربرد دارد. با توجه به اینکه سه مجله «دانششناسی»، «پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه فردوسی مشهد» و «مطالعات کتابداری و علم اطلاعات» در دوره زمانی اول زیست موضوعی نداشتهاند، مقایسهای دربرنخواهد داشت.
در مجموع، نتایج حاصل از دادهها بیانگر این است که فناوری اطلاعات و ارتباطات در چهارده مقوله موضوعی مشاهده شده است و بر اساس آزمون تحلیل واریانس یکطرفه، فناوری اطلاعات و ارتباطات در مجلههای کتابداری و اطلاعرسانی آستان قدسرضوی، پژوهشنامه مدیریت و پردازش اطلاعات، تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی- دانشگاه تهران، تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانه عمومی و اطلاعشناسی در دوره زمانی دوم (1385-1390) بیشتر از دوره زمانی اول (1380-1384) است. در مجله مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات (فصلنامه کتاب) در دو دوره زمانی، فناوری اطلاعات و ارتباطات مشاهده شد، اما تفاوتی بین دو دوره زمانی وجود نداشت. همچنین دادهها نشان داد مجلههای «دانششناسی»، «پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه فردوسی مشهد» و «مطالعات کتابداری و علم اطلاعات» نیز در دوره دوم زمانی متأثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند.با مروری بر پژوهشهای انجام شده، میتوان نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات را در تحقیقات «ملیح» (1376)، «نیازی» (1380)، «افقهی» (1386)، «سلک» (1388)، «چیتساز و حسینپور» (1389)، «وزیرپور کشمیری، سه دهی و صابری» (1391)، «آتکین» (1988)، «یونتار و کاوالک» (2000)، «کوفوآن کینز» (2004)، «بلسینگر و فریشر» (2007)، و «وایلا و کوئر» (2012) مشاهده کرد. نتایج این پژوهشها با پژوهش حاضر همسوست، بهطوریکه در تمام قسمتهای این پژوهش به نقش فناوری اطلاعاتی و ارتباطاتی در گرایشهای موضوعی تأکید شده است.
جمعبندی و نتیجهگیری
چنانچه حوزهای نیازمند تغییرات و نوآوریهای اساسی برای انتقال تجربههای موفق مطرح در حوزههای دیگر دانش است، باید در ساختارها و مفاهیم حوزه تجدید نظر شود تا با توجه به ساختارهای مشابه، به تغییراتی در حوزۀ هدف دست یابیم. علم نیز با ساختار اجتماعی درهمتنیدگی دارد و تحت تأثیر محیط اطلاعاتی قرار میگیرد و متأثر از انسانها، ارزشها، ساختارها، فرهنگ و فنّاوری است که اکولوژی اطلاعاتی خود را تشکیل میدهد. علم برای تکامل تدریجی، با این مؤلفهها ارتباط برقرار میکند و به تکامل مستمر ادامه میدهد. در این رابطه نمیتوان گفت در علم باید تغییراتی اساسی داد؛ بلکه با توجه به تغییرات محیطی جهت تکامل و پویایی آن باید حرکت کرد. همانطور که با ورود فناوریهای نوین، برخی فعالیتها بهصورت خودکار انجام شد و با گذشت زمان و تحولات دیگر در فناوریهای نوین و ظهور اینترنت و رشد نظامهای ذخیره و بازیابی اطلاعات، کتابخانهها برای همگامماندن با نیازهای کاربران در عصر جدید، تحولاتی را در نظامهای نمایهسازی و ثبت و بازیابی در خود بهوجود آوردهاند که کتابخانههای دیجیتالی یکی از نقطههای اوج این فرایند ساختاربندی دوباره، فرایندهای ذخیره و بازیابی و در دسترس قراردادن اطلاعات است.
بررسی متون نشان میدهد انتشار اندیشهها و شیوع آنها، ساختار و سازههای مفاهیم آن علم را در طول زمان تشکیل و گسترش میدهد. این گسترش ممکن است در پیوند با مقولههای موضوعی مختلف، تحت تأثیر جامعۀ اطلاعاتی و ورود انواع فناوری اطلاعات و ارتباطات قرار بگیرد. این امر سبب تحول و دگرگونی ساختار اندیشهها در طول زمان میپشود. بدیهی است، مقولههای موضوعی علم اطلاعات و دانششناسی با مقولههای موضوعی دیگر فعلوانفعال دارند. در این پژوهش، نتایج نشان داد نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در علم اطلاعات و دانششناسی بسیار پررنگتر از سایر مقولههای موضوعی است. در این همپیوندی، بعضی از مقولههای موضوعی در ترکیب با مفاهیم جامعه دگرگون یا مقولههای جدیدی متولد میشوند. برای مثال، در خدمات فنی یا سازماندهی دانش با مقولههای موضوعی جدید آر. دی. ای، اف. آر. بی. آر و.... مواجه هستیم که با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات که در حوزههای مختلف حرفه تغییر تدریجی در کارکردهای گردآوری، سازماندهی، حفاظت و اشاعه کتابخانهها و کتابداری سنتی به دیجیتالی شده است. با توجه به موارد مطرح شده، مفهوم اکولوژی اطلاعات را میتوان در فرهنگها، ارزشها، ساختارهای اجتماعی علم اطلاعات مورد مطالعۀ دقیق قرار داد و مؤلفههای میانرشتهای بودن حرفه را با بررسی متون در حوزههای علمی مختلف شناسایی کرد، زیرا با شناسایی نقش مقولههای موضوعی دیگر و علم فناوری در تشکیل حوزههای موضوعی و حرفهایِ جدید درعلم اطلاعات و دانششناسی، میتوان برای آموزش، پژوهش و مشاغل حرفهای برنامهریزی و سیاستگذاری نمود.
[1]. Nardi & O’Day
[2]. Stalder
[3]. Infotope
[4]. Global information Society
[5]. Talcott Parsons
[6]. Nardi & O'Day
[7]. Latour
[8]. Nowotny
[9]. Bucchi
[10]. Shinn
[11]. Beck, Ulrich
[12]. Forlizzi
[13]. Battarbee
[14]. Teylor
[15]. IUE: Information use environments
[16]. Kuhlthau
[17]. Dervin & Nilan
[18]. Hewins
[19]. Wersig
[20]. Windel
[21]. Mick, Lindsey & Callahan
[22]. Rosenbaum
[23]. Bogdan & Biklen
[24]. مجلات عبارتند از: پژوهشنامه مدیریت و پردازش اطلاعات (علوم وفناوری اطلاعات سابق (، کتابداری و اطلاع رسانی آستان قدس رضوی، پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی) مطالعات تربیتی و روانشناسی سابق ( دانشگاه فردوسی مشهد، تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی نهاد کتابخانههای عمومی کشور (پیام کتابخانه)، تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی)کتابداری سابق ( دانشگاه تهران، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات (فصلنامه کتاب)، اطلاعشناسی، مطالعات کتابداری و علم اطلاعات، دانششناسی.
[25]. ARIST
[26]. Atkins
[27]. Cano
[28]. Yontar & Yalvaç
[29]. Koufogiannakis
[30]. Blessinger and Frasier
[31]. Walia & Kaur
[32]. توصیفگرهای موضوعی دیگر عبارتنداز: اخلاق/ ارگونومی/ فرسودگی/ استرس شغلی/ اضطراب/ اقتصاد/ بازاریابی اجتماعی/ تفکراستعاری/ تفکرانتقادی/ تفکر فلسفی/جغرافیای سیاسی / جو سازمانی/ حالات روانی/ شخصیت/ ربط/ رفتارمدنی سازمانی/رقص آنتروپیک/ رویکرد فازی/ زبان/ ژئوپلتیک اطلاعات/ ساختارسازمانی/ سرمایه اجتماعی/ سرمایه فکری / سرمایه اجتماعی/ سیاست ملی اطلاعات/ شخصیت/ فراگرد ارتباط/ فراموشی سازمانی/ فوبیا/ کارآفرینی/ کارت امتیاز متوازی/ سیبرنتیک/ کوانتوم اطلاعات/ متافیزیک/ مدیریت ارتباط با مشتری/ مدیریت تغییر/ مدیریت رسانه / مدیریت روابط با مشتری/ مدیریت تعارض/ معرفتشناسی فلسفی/ معنا شناختی / مهندسی ارزش/ مهندسی مجدد/ هرمنوتیک/ هوش تجاری/ هوش سازمانی/ هوش معنوی/ هوش هیجانی.