The life quality of librarians on public libraries in terms of physical and mental health

مقدمه

امروزه در کتابخانه‌ها انواع مختلف خدمات سنتی و الکترونیکی به کاربران ارائه می‌شود. کتابداران با داشتن سلامت جسمانی، روانی و با اخلاق و رفتار مناسب میتوانند برای ارائه خدمات بهتر و جذب مخاطبان به کتابخانه نقش برجسته‌ای داشته باشند. کتابخانه‌های عمومی به تمامی قشرهای جامعه صرف‌نظر از جنس، نژاد، مذهب، سطح تحصیلات و سایر تفاوت‌های فرهنگی با هدف ارتقای مطالعه بهعنوان ابزار پیشرفت فردی و خیر اجتماعی خدمت‌رسانی می‌کنند (اوانز[1]، لیزل وارد[2]و رگاس[3]، 8831). باید دانست، بسیاری از مردم  بهعلت مسائل فرهنگی و اقتصادی متعدد نمیتوانند از فعالیت‌های آموزشی و تفریحی که به صرف هزینه نیاز دارد استفاده کنند و کتابخانه‌های عمومی با برگزاری برنامه‌های رایگان میتوانند به دستیابی یکسان جامعه به اطلاعات بهروز مدد برسانند. کتابداران زمانی میتوانند با خلاقیت و به شیوه‌های مختلف در جذب مردم به سمت کتابخوانی موفق شوند که از سلامت جسمانی و روانی مطلوبی برخوردار باشند. در حالحاضر کتابداران با مسائل و چالش‌هایی مواجه هستند که می‌توان آنها را به سه دسته کلی تقسیم کرد:

1. مسائل ساختاری نهاد کتابخانه‌های عمومی و دغدغه‌های شغلی کتابداران: نهاد کتابخانه‌های عمومی دارای شرایط ویژه‌ای است. این نهاد در مدت استقلال با مسائل خاص خود دستبه‌گریبان بوده است که از آن جمله می‌توان به آسیب‌های ساختاری، نیروی انسانی، بودجه، محتوا، قراردادها، تعهدات مالی نهاد و آسیب‌های ناشی از مدیریت‌های نابسامان اشاره کرد (مختارپور، 3931). این مسائل در کنار مشکلات معیشتی کارکنان باعث شده است تا روند ارتقای خدمات کتابخانه‌های عمومی به‌کندی پیش برود (عمرانی، 3931). کتابداران به دلایل مختلف از جمله پاسخگویی به مراجعان، نحوۀ برخورد طبقات مختلف اجتماعی با کتابداران و عملکرد آنها، نحوۀ برخورد مدیران سازمانی، نبودِ حمایت مادی و معنوی از کتابداران در مواجهه با مشکلات، سیاست‌ها و خطمشی‌های کلان سازمانی و تغییرات ناگهانی آنها، وجود جوّ عدم اطمینان میان کتابداران و مدیران ارشد، نبود حمایت مادی و معنوی از کتابداران و مدیران ارشد، تغییرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه و اثرهای آن بر سازمان، مسائل مادی بهویژه در زمینۀ حقوق و مزایا و سایر امتیازهای مالی، بروز احساسات قدرناشناسی از سوی سازمان در برابر زحمات و تلاش‌های کتابداران، نبود فرصت‌های مناسب در جهت ارتقای شغلی کتابداران و... در معرض فشار و استرس قرار دارد (بیگلو، غفاری و مصیبزاده،3931). کتابداران، زمانی فضای سازمانی را برازنده و مطلوب می‌یابند که امکان رشد و شکوفایی فردی را برای آنان فراهم آورد. هر اندازه امکان ابداع و استفاده از توانایی‌های شخصی برای کتابداران بیشتر باشد، به هماناندازه رضایت و رغبت نسبت به کار در آنها بیشتر خواهد بود. اینکه تا چه حد برای تعیین هدف‌های بلندمدت و کوتاهمدت کتابخانه‌ها از مشارکت کتابداران استفاده می‌شود و چه معیارهایی برای ارزشیابی کتابداران به روش‌های مدوّن و منطقی استفاده می‌شود، تأثیر بهسزایی در کیفیت زندگی کاری و در راستای عملکرد این سازمان دارد (اسلامی، نوروزی چاکلی و زارعی، 0931).

2. تأثیر تحولات فناوری‌های جدید اطلاعاتی _ ارتباطی بر کتابخانه‌ها: فناوری‌های جدید روش‌های انجام کار، برنامه‌ها و مهارت‌های مورد نیاز حرفه‌های مختلف را تغییر داده است. بهعلاوه، سبب تخصص‌گرایی و تعامل بهتر و سریع‌تر افراد یک حرفه نیز شده است. کتابداری و اطلاع‌رسانی یکی از حرفه‌هایی است که از فناوری‌های نوین بیشترین بهره را برده و از آن بیشترین تأثیر را پذیرفته است. امروزه بشر نیاز مداومی به اطلاعات و دانش برای بقای مؤثر در جامعه جهانی دارد. کتابخانه‌ها نیز بهواسطه ارتباط مستقیم با اطلاعات و دانش، بهلحاظ راهبردی و جغرافیایی مورد توجه دولت‌ها قرار گرفته‌اند (فتاحی، 8831). بنابراین کارکنان کتابخانه‌ها نیازمند آموزش مداوم و دوره‌های بازآموزی منظم هستند تا با تحولات دنیای مدرن هماهنگ شوند و امکان دسترسی به اطلاعات را به بهترین نحو به‌انجام برسانند. هماهنگنبودن دوره‌های آموزشی نهاد با نیازهای روز کتابداران و استفاده نکردن از تجهیزات و فناوری‌های جدید در همۀ استان‌ها در کنار ناتوانی برخی از کارکنان در هماهنگی با تغییرات جدید، یکی دیگر از مؤلفه‌های تأثیرگذار بر کارایی کتابداران است.

3. مخاطبان کتابخانه‌های عمومی: خدمات اطلاع‌رسانی بر مبنای رفتار و نیازهای استفاده‌کنندگان از کتابخانه بنا شده است (اوانز، لیزل وارد و رگاس، 1388). روزانه کاربران زیادی با  فرهنگ‌های متفاوت برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود به کتابخانه‌ها مراجعه می‌کنند. این افراد انتظارهای مختلفی از کتابداران دارند. هر یک مشکلات عاطفی خاص خود را داشته و احتمالاً جزءِ یکی از گروه‌های خاص از جمله بیماران، سالمندان، کودکان و... میباشند. نبود امکان مجموعه‌سازی بر اساس نیازهای هر کتابخانه و پاسخگونبودن آن به نیازهای روزانه مراجعان، به کارکنان کتابخانه فشار وارد می‌کند. به‌نظر می‌رسد این فشارها، سلامت روانی کتابداران را تحت تأثیر قرار میدهد.

مطالعه روی مشاغل مختلف نشان می‌دهد شغل بر سلامت جسمانی، روانی و هوش هیجانی افراد تأثیر می‌گذارد (بزازیان و بشارت، 1388). پس باید انتظار داشت که شغل کتابداری بر سلامت کارکنان کتابخانه‌ها تأثیر بگذارد. با این اوصاف، این فرض را میپذیریم که کارکنان و مراجعان کتابخانه تأثیرهای متقابلی بر هم می‌گذارند. شرایط روانی نامطلوب مراجعه‌کننده بر آرامش روانی کتابداران اثری منفی می‌گذارد. این ناآرامی روانی کتابداران نیز به سایر اعضا و همکاران آنان تسرّی می‌یابد. اگر تدابیری برای بهحداقلرساندن این تنش‌ها در محیط کار اندیشیده نشود، مسلّماً در مدت کوتاهی به جایگاه اجتماعی کتابخانه‌ها لطمه وارد خواهد شد. زمانی‌که کتابداران در سلامت کامل بهسر ببرند می‌توانند منشأ خدمات بی‌شماری باشند. اگر مدیران اطلاعات دقیقی درباره میزان سلامت روانی و جسمانی کتابداران داشته باشند، بهراحتی قادر خواهند بود برای خدمات بهداشت روانی در کتابخانه‌ها اقدام کنند (باچر، منیکا و هولی، 0931). برآورد مشکلات جسمانی و روانی کارکنان سرنخ‌های باارزشی درباره علت‌های آن در اختیار مسئولان حوزه سلامت کشور قرار می‌دهد و روند برنامه‌ریزی بهداشتی را به مسیر صحیح هدایت خواهد کرد (باچر، منیکا و هولی، 0931). تحقق این موارد سطح کیفی خدمات کتابخانه‌های عمومی را ارتقا میدهد و نقش مؤثری در بالابردن منزلت اجتماعی کتابخانه‌ها در جامعه خواهد داشت.

در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا وضعیت کیفیت زندگی کتابداران در دو بُعد «سلامت جسمانی» و «سلامت روانی» در کتابخانه‌های عمومیِ نهادیِ استان آذربایجانغربی بررسی شود. منظور از کیفیت زندگی ادراک افراد حاضر در مطالعه از موقعیت زندگی خود با توجه به نظام ارزشگذاری محل سکونت بر اساس هدف‌ها، انتظارها، استانداردها و نگرانی‌های فردی است (سازمان بهداشت جهانی[4]، 3991). سلامتی را حالتی که در آن ارگانیسم‌ها بهصورت بهینه و بدون نشانی از بیماری فعالیت می‌کنند، تعریف کرده‌اند (سازمان بهداشت جهانی، 3991). سلامتی دارای دو بُعد است: جسمانی و روانی. نشانه‌های سلامت جسمی اغلب با چشم قابل مشاهده است (کتابخانه ملی پزشکی آمریکا[5]، 4102). سلامت روانی نیز سطحی از آسایش دانسته شده که در آن هر فردی ظرفیت‌های خود را می‌شناسد، می‌تواند با استرس‌های روزمره مقابله کند، کار ثمربخش و مفید انجام دهد و در جامعه‌اش مشارکت داشته باشد (سازمان بهداشت جهانی، 4102).

پیشینه پژوهش

تاکنون پژوهش‌های زیادی در خارج و داخل کشور درباره کیفیت زندگی کتابداران و دیگران انجام شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهد شد. تصور عموم مردم بر این است که چون کتابخانه‌ها محیط آرامی دارند کارکنان آنها از سلامت روانی بالاتری نیز برخوردارند؛ اما نتایج پیمایش دوساله مرکز ملی مصرف مواد مخدر و بهداشت[6] که در سال 2007با عنوان «افسردگی در میان بزرگسالان شاغل تماموقت با دسته‌بندی انواع حرفه‌ها» منتشر شد، نشان می‌دهد که افسردگی در مشاغل مرتبط با آموزش، یادگیری و کتابخانه با شیوع 7/8% مقام ششم را در بین سایر حرفه‌ها دارد. این مرکز کلّ حرفه‌های مورد مطالعه را در 21  گروه دسته‌بندی کرد و کارکنان 18 تا 64 ساله آن را پیمایش نمود (مرکز ملی مصرف موادمخدر و بهداشت[7]، 2007).

 «رائو» (1986) اظهار داشت هر چه سنّ کتابداران بالاتر باشد، کیفیت زندگی کاری آنان نیز بیشتر است.

نتایج پژوهش «اسلامی، نوروزی چاکلی و زارعی» (1390) نشان داد از دیدگاه مدیران کتابخانه‌های عمومی همه عوامل کیفیت زندگی کاری در کتابخانه‌ها _ شامل یکپارچگی و انسجام اجتماعی، فضای کلی زندگی، محیط ایمن و بهداشتی، توسعه قابلیت‌های انسانی، قانونگرایی در سازمان، تأمین فرصت رشد و امنیت، پرداخت منصفانه و کافی _  در وضعیت مطلوبی قرار نداشتند و تنها عامل وابستگی اجتماعی زندگی کاری در سطح متوسط قرار داشت. یافته‌های پژوهش «فرهودی» (2931) بالاترین بُعد کیفیت زندگی کتابداران مالزی را به سلامت روانی اختصاص داده بود. ابعاد مختلف کیفیت زندگی کتابداران مالزی در مقایسه با کتابداران ایران میانگین بالاتری داشت و تفاوت معناداری بین این دو کشور وجود دارد. نتایج پژوهش «جلیلپور، اکبری شایه و پیروزفر» (2931) نشان داد بین کیفیت زندگی کاری و دو مؤلفه «قانونگرایی» و «فرصت رشد مداوم» با دلبستگی شغلی رابطه مثبت و معناداری وجود داشت. روابط مثبت و معناداری بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری با دلبستگی شغلی وجود داشت. «حریری و بطلانی» (2931) در مطالعه‌ای رابطه سلامت روان و رضایت شغلی کتابداران کتابخانه‌های دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی استان اصفهان را بررسی کردند. آنان سطح سلامت روان کتابداران را بالاتر از حدّ متوسط برآورد کردند. «رسولی، نقشینه و فهیم‌نیا» (3931) با انجام پژوهشی بین سابقه خدمت و کیفیت زندگی کاری رابطه‌ای مشاهده نکردند. نتایج پژوهش «بیگلو، غفاری و مصیبزاده» (3931) نشان داد میزان فرسودگی شغلی کتابداران در بُعد خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و عملکرد فردی در دو مقیاس فراوانی و شدّت در سطح پایینی قرار دارد و میزان فرسودگی شغلی در بُعد درگیری در مقیاس فراوانی، متوسط و در مقیاس شدت، بالا بود. مطالعه «سعیدا، اردکانی و مروستی» (4931) که عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی کاری کتابداران یزد را مورد بررسی قرار داده بود نشان داد که عوامل شغلی بر کیفیت زندگی کاری کتابداران تأثیر می‌گذارد. نتایج پژوهش «اسلامی و شیرزاد» (4931) نشان داد تفاوتی میان کیفیت زندگی کاری مدیران کتابخانه‌ها در شهرهای مختلف وجود ندارد و جنسیت در سطح کیفیت زندگی کاری تأثیری نداشت. نتایج پژوهش «فتح‌اله‌زاده» (5931) نیز نشان داد که بین کیفیت زندگی کاری و مؤلفه‌های آن با تعهد سازمانی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد و بین کتابداران کتابخانه‌های عمومی از لحاظ اطلاعات جمعیت‌شناختی (جنس، رشته تحصیلی، سمت، و سابقه خدمت) در رابطه با کیفیت زندگی کاری و تعهد سازمانی تفاوت معناداری وجود ندارد. پژوهش «آذرگون» (5931) میزان فرسودگی شغلی مردان را بیش از زنان ارزیابی کرده بود و نشان داد که مسائل اقتصادی و عوامل شغلی نیز نقش مهمی در فرسودگی شغلی کتابداران نهاد دارد. نتایج مطالعه «سیفی و عسگری» (5931) که به بررسی کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی کتابداران خراسان شمالی اختصاص داشت، مشخص کرد فرسودگی شغلی آنان بالاتر از حد متوسط و تا حدی نگران‌کننده است.

با مرور پژوهش‌های انجامشده میتوان بیان کرد که در پژوهش‌های مختلف کیفیت زندگی کارکنان کتابخانه‌ها از جنبه‌های مختلف از جمله تعهد سازمانی، زندگی کاری و فرسودگی شغلی و سلامت روانی بررسی شده است. در بسیاری از کتابخانه‌ها اعضا برای حلّ مشکلات خود از جمله مشکلات روحی، روانی، خانوادگی و... از کتابداران کمک و یاری میخواهند و داشتن سلامت جسمانی و روانی باعث می‌شود تا کتابداران با اخلاق نیکو بهعنوان مشاور امین، اطلاعات مفیدی را برای رفع نیازهای اطلاع اعضا در اختیار آنها قرار دهند. هماکنون بیش از هفتهزار نفر در کتابخانه‌های زیرپوشش نهاد کتابخانه‌های عمومی در حال خدمت هستند (مختارپور، 5931). نهاد کتابخانه‌های عمومی لازم است علاوه بر تأمین نیازهای اقتصادی این افراد، شرایط محیط کار مطلوب و  رضایتبخش را برای آنان فراهم کند (سعادت، 9831). انجام پژوهش‌های مقطعی و سنجش وضعیت کلی سلامت جسمانی و روانی کارکنان علاوه بر افزایش کارایی کارکنان، بر ارتقای جایگاه نهاد نزد کتابداران تأثیر مثبتی خواهد گذاشت. این پژوهش سعی دارد تا بخشی از این نیاز را در استان آذربایجان غربی که منطقه ای چندقومیتی و چندمذهبی است و بخشی از بار جنگ و بمباران شیمیایی را متحمل شده، تأمین کند.

پرسش‌های پژوهش

1_ سلامت جسمانی کتابداران کتابخانه‌های عمومی استان آذربایجانغربی در چه سطحی قرار دارد؟

2_ سلامت روانی کتابداران کتابخانه‌های عمومی استان آذربایجانغربی در چه سطحی قرار دارد؟

3_ کارکنان کدام مناطق استان آذربایجانغربی از پایین‌ترین سطح کیفیت زندگی برخوردار هستند؟

فرضیه‌های پژوهش

1_ بین سابقه خدمت کارکنان و وضعیت کیفیت زندگی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

2_ بین جنس و رشته تحصیلی کارکنان با وضعیت کیفیت زندگی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر گردآوری داده‌ها توصیفی _ پیمایشی است. جامعۀ آماری شامل کلیه کتابداران و مسئولان کتابخانه‌های عمومی نهادی استان آذربایجان غربی است که شرح آن در جدول 1 آمده است. بهعلت کمبودن حجم جامعه پژوهش، از نمونه‌گیری استفاده نشد. نیروهای ستادی و خدماتی بهعلت نداشتن ارتباط مستقیم با مراجعان کتابخانه، از مطالعه کنار گذاشته شدند. پرسشنامه‌های پژوهش در تیر 3931 با همکاری اداره کل استان آذربایجانغربی به سراسر کتابخانه‌ها ارسال و بعد از تکمیل توسط همکاران علاقه‌مند، به اداره کل عودت داده شد. پس از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها، داده‌های مربوط به کتابخانه‌های شهرستان سلماس بهعلت نقص در تکمیل پرسش‌ها از مطالعه کنار گذاشته شد. در نهایت از 158 نفر واجد شرایط ورود به مطالعه 127نفر پرسشنامه را بهصورت اختیاری تکمیل کردند.

جدول1. جامعه آماری پژوهش

به‌منظور سنجش کیفیت زندگی از نظر سلامت جسمی و روانی از نسخه کوتاه‌شده پرسش‌نامه استاندارد «ویر و شربورن» که یک پرسش‌نامه خودگزارشی است، استفاده شد. این ابزار که عمدتاً برای بررسی کیفیت زندگی و سلامت استفاده می‌شود، با 36 عبارت کیفیت زندگی را در دو بُعد کلی سلامت جسمی و روانی، مورد سنجش قرار می‌دهد. این پرسش‌نامه وضعیت سلامت را در هشت خرده‌مقیاس ارزیابی می‌کند. در بُعد سلامت جسمانی4 شاخص عملکرد جسمانی[8] (درباره فعالیت‌هایی است که به‌طور معمول در طول روز انجام می‌گیرد؛ نداشتن محدودیت در فعالیت‌های شدید (مثل دویدن و..)، فعالیت‌های متوسط (جابه‌جا کردن میز و...)، پیاده‌روی، خم‌شدن، بالا رفتن و ...)؛ ایفای نقش جسمانی[9] (تغییر فعالیت‌های روزانه به‌خاطر مشکلات جسمی و صرف زمان برای فعالیت‌های روزانه)؛ درد جسمانی[10] (منظور درد بدنی است که مانع انجام کارهای عادی می شود)؛ سلامت عمومی[11] و در بُعد سلامت روانی 4 شاخص سرزندگی[12] (داشتن روحیه خوب، احساس با انرژی بودن، نبود احساس غمگینی و خستگی)؛ عملکرد اجتماعی[13] (تأثیر مشکلات سلامت جسمی و روانی در انجام فعالیت‌های اجتماعی و ایجاد اختلال در روابط اجتماعی)، ایفای نقش هیجانی[14] (داشتن مشکلاتی در انجام امور روزانه به‌علت مسائل روانی مثل اضطراب) و سلامت روانی[15]  ارزیابی می‌شود. روایی و پایایی این پرسش‌نامه در مطالعات مختلف در جامعه ایرانی تأیید شده است (منتظری، گشتاسبی و وحدانی، 1384). پایایی پرسش‌نامه در این پژوهش با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ در نرم‌افزار 18SPSS محاسبه و برابر با 83/0 به‌دست آمد. داده‌های پژوهش حاضر با استفاده از آماره‌های توصیفی و تحلیلی تجزیه و تحلیل گردید.

یافته‌ها

بررسی اطلاعات جمعیت‌شناسی حاضران در مطالعه نشان داد، 59 نفر (5/46%) پاسخگویان را زنان و 68 نفر(5/53%) را مردان تشکیل می‌دهند. بررسی گروه‌های سنّی نشان داد 4/39% پاسخ‌دهندگان در گروه 25 تا 32 ساله، 7/45% در گروه 33 تا 40 ساله و 4/13% در گروه 41 سال و بالاتر قرار دارند. دو نفر از پاسخ‌گویان سنّ خود را مشخص نکرده بودند.

طبق بررسی حاصل درباره مقطع تحصیلی پاسخ‌دهندگان6/1% افراد مدرک دیپلم، 7/4% مدرک کاردانی، 2/73% مدرک کارشناسی و 5/20% مدارک کارشناسی ارشد و بالاتر داشتند. بنابراین، دارندگان مدرک کارشناسی بیشترین فراوانی را در بین کارکنان کتابخانه‌های استان به خود اختصاص داده‌اند. همچنین رشته تحصیلی1/66 % پاسخگویان کتابداری و 9/33% غیرکتابداری است. بررسی پست سازمانی حاضران در مطالعه نشان داد، تعداد 78 نفر از پاسخ‌گویان کتابدار، 33 نفر مسئول کتابخانه و 16 نفر رئیس شهرستان هستند.

در ارتباط با پرسش اول پژوهش (سلامت جسمانی کتابداران کتابخانه‌های عمومی) از آمار توصیفی میانگین و انحراف معیار استفاده شد. در جدول2 میانگین وضعیت سلامت جسمانی کتابداران برای هر یک از گویه‌ها بر اساس میانگین معیار3 است.

جدول2 . میانگین و انحراف معیار  هر یک از شاخص‌های سلامت جسمانی کتابداران

چنان‌که در جدول 2 مشاهده می‌شود، به‌طور کلی میانگین پاسخ‌های داده‌شده به شاخص‌های «عملکرد جسمانی» و «ایفای نقش جسمانی» بیشتر از میانگین معیار3 است؛ بنابراین عملکرد جسمانی و ایفای نقش جسمی کتابداران بیشتر از متوسط است ولی «سلامت عمومی» کتابداران با میانگین 89/2 و «درد بدنی» کتابداران با میانگین 96/1 کمتر از متوسط است. از نظر عملکرد جسمانی میانگین پاسخ‌های داده‌شده کتابداران مناطق ترک‌نشین با مقدار 14/4 بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. از نظر ایفای نقش جسمانی میانگین پاسخ‌های داده‌شده کتابداران مناطق کردنشین با مقدار 68/3 بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. از نظر درد بدنی میانگین پاسخ‌های داده شده کتابداران شهرهای چندقومیتی با میانگین 11/2 بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. از نظر سلامت عمومی میانگین پاسخ‌های داده‌شده کتابداران مناطق کردنشین با میانگین97/2 بیشتر از کتابداران سایر نقاط است. درکل سطح سلامت جسمانی کتابداران با میانگین 79/2 کمتر از متوسط است.

در ارتباط با پرسش دوم پژوهش که به پیمایش سلامت روانی کتابداران اختصاص دارد، از آمار توصیفی میانگین و انحراف معیار استفاده شد. در جدول3 میانگین تقریبی وضعیت سلامت روانی کتابداران برای هر یک از گویه‌ها بر اساس میانگین معیار 3 است.

جدول3 . میانگین تقریبی و انحراف معیار هر یک از شاخص‌های سلامت روانی کتابداران

بر اساس یافته‌های جدول3 به طور کلی بیشترین میزان سلامت روانی کتابداران مربوط به «ایفای نقش هیجانی» با میانگین40/3 و کمترین میزان سلامت روانی مربوط به «عملکرد اجتماعی کتابداران» با میانگین06/2 است. میانگین پاسخ‌های داده شده کتابداران از نظر سرزندگی، «کتابداران شهرهای چندقومیتی» با مقدار 00/3 و از نظر عملکرد اجتماعی «کتابداران شهرهای چندقومیتی» با مقدار16/2 بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. از نظر ایفای نقش هیجانی میانگین پاسخ‌های داده‌شده «کتابداران مناطق کردنشین» با مقدار64/3 بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. از نظر سلامت روانی میانگین پاسخ‌های داده‌شده «کتابداران شهرهای چندقومیتی» با مقدار 65/2 بیشتر از کتابداران سایر مناطق است.

برای پاسخ پرسش سوم پژوهش و مقایسه کیفیت زندگی کتابداران در شهرهای مختلف استان، از آمار توصیفی میانگین تقریبی و انحراف معیار در جدول 4 برای شهرهای مختلف استان به تفکیک شهرها استفاده شد. در این راستا شهرهای ماکو، پلدشت و شوط به عنوان شهرستان ماکو و شهرهای چایپاره، قره ضیاءالدین و خوی هم با عنوان شهرستان خوی در نظر گرفته شد.

جدول4 . میانگین نمره‌ها و انحراف معیار  پاسخ‌گویان بر حسب شهرستان محل خدمت

با توجه به نتایج جدول4 کیفیت زندگی کارکنان بوکان نسبت به سایر شهرستان‌ها پایین‌تر وکیفیت زندگی کارکنان کتابخانه‌های شهرستان پیرانشهر نسبت به کتابداران سایر شهرها بالاتر است. کیفیت زندگی کتابداران تمامی شهرها کمتر از متوسط است. کیفیت زندگی کتابداران شهرهای چندقومیتی بیشتر از تک‌قومیتی و کیفیت زندگی کتابداران شهرهای کردنشین بیشتر از شهرهای ترک‌نشین است. 

در ارتباط با فرضیه اول (بین سابقه خدمت کارکنان و وضعیت کیفیت زندگی آنان رابطه‌ای وجود دارد) از آزمون رگرسیون استفاده شد که نتایج حاصل از آن در جدول 5 و 6 قابل مشاهده است.

جدول 5 . خلاصه مدل

جدول 6. نتیجه رگرسیون خطی بین سابقه خدمت و وضعیت کیفیت زندگی

با توجه به نتایج تحلیل رگرسیون جدول 6 در سطح اطمینان 95/0 با توجه به اینکه سطح معناداری برای کیفیت زندگی 000/0 به دست آمده که کمتر از 05/0 می باشد، بنابراین فرضیه تأیید می‌شود و بین سابقه خدمت کارکنان و وضعیت کیفیت زندگی آنان رابطه معناداری وجود دارد. با توجه به نتایج حاصل، سابقه خدمت با ضریب بتای(011/0- =Beta) بر وضعیت کیفیت زندگی کتابداران تأثیرگذار است.

   در ارتباط با فرضیه دوم پژوهش به منظور مشخص نمودن رابطه بین جنس و رشته تحصیلی با کیفیت زندگی کارکنان از آزمون رگرسیون استفاده شد که نتایج آن در جدول 7 و 8 نشان داده شده است.

جدول 7.خلاصه مدل

جدول 8. نتیجه رگرسیون خطی بین جنس و رشته تحصیلی پاسخ‌گویان و وضعیت کیفیت زندگی

با توجه به نتایج تحلیل رگرسیون در جدول 8 در فاصله اطمینان 95% سطح معناداری به‌دست‌آمده برای جنس و رشته تحصیلی بیشتر از 05/0 است؛ بنابراین فرضیه رد می‌شود و بین جنس و رشته تحصیلی کارکنان با وضعیت کیفیت زندگی آنان رابطه معناداری وجود ندارد.

نتیجه‌گیری

یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد وضعیت سلامت جسمانی کتابداران از نظر عملکرد جسمانی و ایفای نقش جسمی بیشتر از متوسط است؛ ولی سلامت عمومی کتابداران و درد بدنی کتابداران کمتر از متوسط است. از نظر عملکرد جسمانی میانگین پاسخ‌های داده‌شده «کتابداران مناطق ترک‌نشین» و از نظر ایفای نقش جسمانی میانگین پاسخ‌های داده‌شده «کتابداران مناطق کردنشین» بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. از نظر درد بدنی میانگین پاسخ‌های داده شده «کتابداران شهرهای چندقومیتی» و از نظر سلامت عمومی میانگین پاسخ‌های دادهشده «کتابداران مناطق کردنشین» بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. باید توجه داشت که امروزه فناوری‌های جدید بر سرعت انجام فعالیت‌های کتابخانه‌ها تأثیر گذاشته است. در کتابخانه‌ها بسیاری از فعالیت‌ها از جمله ثبت کتاب، امانت، تمدید کتاب، عضویت کاربران و... از طریق اینترنت انجام می‌شود. کتابخانه‌ها بهصورت قفسهباز اداره می‌شوند و خود اعضای کتابخانه‌ها کتاب را انتخاب می‌کنند. پس می‌توان گفت یکی از علل اصلی که کتابداران درد بدنی خود را کمتر از متوسط ذکر کردند، می‌تواند شیوه‌های آسان ارائه خدمات در زمان کنونی باشد، ولی نشستن طولانیمدت بر روی صندلی، رعایتنکردن نکات ارگونومی در وضعیت نشستن، برخاستن و حمل مواد کتابخانه‌ای، مسائل مربوط به ساختمان کتابخانه از جمله راهپله‌های طولانی، نبود آسانسور، نور ناکافی یا نامناسب و... می‌تواند موجب بروز مشکلاتی برای سلامت کتابداران شود زیرا  کتابداران سلامت عمومی خود را کمتر از متوسط ذکر کردند. بنابراین، لازم است مسئولان امر به وضعیت ارگونومی کتابخانه‌ها توجه لازم داشته باشند و تجهیزات جدید بر اساس استانداردهای روز دنیا خریداری و نحوه استفاده صحیح از فناوری‌های اطلاعاتی به کتابداران آموزش داده شود و برای افزایش سواد کتابداران در زمینه استفاده از اینترنت و... برنامهریزی‌های لازم صورت پذیرد.

نتایج این مطالعه همچنین نشان داد که بیشترین میزان سلامت روانی کتابداران مربوط به «ایفای نقش هیجانی» و کمترین میزان سلامت روانی مربوط به «عملکرد اجتماعی کتابداران» است. به‌نظر می‌رسد پایین بودن سطح عملکرد اجتماعی کتابداران نشانگر وجود مسائلی در ایجاد ارتباط صحیح با مراجعان کتابخانه باشد. شاید هم این مسئله با افزایش اختلال‌های سطح جامعه بی‌ارتباط نباشد. میانگین پاسخ‌های داده شده کتابداران از نظر شاخص سرزندگی کتابداران «شهرهای چندقومیتی» و از نظر عملکرد اجتماعی «کتابداران شهرهای چندقومیتی» بیشتر از کتابداران سایر مناطق است. این نتایج نشان از ارتباط تثبیتشده اقوام مختلف در شهرهای چندقومیتی دارد. ساکنان استان آذربایجانغربی سال‌هاست در کنار هم همزیستی مسالمت‌آمیز دارند و در طی این دوران شناخت مناسبی از هم پیدا کرده‌اند و با شرایط جدید راحت‌تر از ساکنان شهرهای تک‌قومیتی سازگار می‌شوند. از نظر ایفای نقش هیجانی، میانگین پاسخ‌های دادهشده «کتابداران مناطق کردنشین» و از نظر سلامت روانی «شهرهای چندقومیتی» بیشتر از کتابداران سایر نقاط استان است. پیشرفت فناوری و وجود انواع کتاب‌های الکترونیکی و... سبب شده است بیشتر مردم برای مطالعه و یادگیری از اینترنت استفاده و کمتر به کتابخانه مراجعه کنند. با توجه به اینکه در زمان کنونی باید به‌ازای هر کتابدار، 003 عضو در کتابخانه‌ها وجود داشته باشد، ممکن است کمترشدن اعضا موجب اضطراب و نگرانی در کتابداران شود. نتایج پژوهش «حریری و بطلانی» (3931) سطح سلامت روان کتابداران را بالاتر از حد متوسط برآورد کرد. نتایج این مطالعه از منظر وضعیت سلامت روان با نتایج پژوهش حاضر که سلامت روان کتابداران را کمتر از حد متوسط برآورد می‌کند، مغایر است. تفاوت مکان مطالعه (اصفهان و استان آذربایجانغربی)، نوع کتابخانه (دانشگاهی و عمومی)، ساختار سازمانی متفاوت (وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور) همراه با بیشتر بودن تعداد زنان کتابدار در مطالعه «حریری و بطلانی» را می‌توان دلایل این اختلاف دانست.

یافته‌های پژوهش حاضر با پژوهش «فرهودی» (1392) که بالاترین بُعد کیفیت زندگی کتابداران مالزی را به سلامت روانی اختصاص داده بود، مغایرت دارد. یافته‌های این پژوهش نشان داد کیفیت زندگی کتابداران کتابخانه‌های عمومی استان پایین‌تر از حد متوسط است؛کیفیت زندگی کتابداران کتابخانه‌های عمومی شهرهای چندقومیتی بیشتر از تک‌قومیتی و کیفیت زندگی کتابداران کتابخانه‌های عمومی شهرهای کردنشین بیشتر از شهرهای ترک‌نشین است.  مطالعه فرهودی همچنین نشان داد ابعاد مختلف کیفیت زندگی کتابداران مالزی در مقایسه با کتابداران ایران میانگین بالاتری را به‌خود اختصاص داده است و تفاوت معناداری بین این دو کشور وجود دارد. این درحالی است که تفاوت زیادی بین شهرهای مختلف استان آذربایجانغربی دیده نمی‌شود (اختلاف میانگین بالاترین و پایین‌ترین کیفیت زندگی استان برابر با 33/0است). این مسئله احتمالا مربوط به تفاوت ساختارهای سازمانی کتابخانه‌های عمومی(کشور مالزی و استان آذربایجانغربی)، اختلاف جایگاه اجتماعی کتابخانه‌های عمومی و موقعیت اقتصادی و اجتماعی مردم دو کشور است.

نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های پژوهش «رسولی، نقشینه و فهیم‌نیا» (1393) که بین سابقه خدمت و کیفیت زندگی کاری رابطه‌ای مشاهده نکرده بودند متفاوت است؛ اما با مطالعه «رائو» (1986) که اظهار داشت هر چه سنّ کتابداران بالاتر باشد، کیفیت زندگی کاری آنان نیز بیشتر است، همسان است. اختلاف مکان مطالعه (شهر تهران و استان آذربایجانغربی) همراه با حداکثریبودن نسبت زنان به مردان، در مطالعه «رسولی و همکاران» را می‌توان دلیل اختلاف نتایج این دو پژوهش دانست. از دیگر سو، تجارب شخصی نگارندگان این پژوهش حاکی از آن است که با افزایش تجربه های کاری و شناخت بیشتر کارکنان از محیط کار، سازگاری فرد بالارفته و قادر است به محرک‌های بیرونی پاسخ مناسب‌تری بدهد و در نتیجه کمتر دچار تنش خواهد شد. مطالعه «سعیدا اردکانی و مروستی» (4931) نشان داده بود که عوامل شغلی بر کیفیت زندگی کاری کتابداران تأثیر می‌گذارد. با توجه به این پژوهش و یافته‌های پژوهش حاضر می‌توان با کاهش تنش‌های محیط کار از جمله ایجاد مشارکت شغلی بین کارکنان، انعطاف‌پذیرنمودن برنامه‌های کاری و ایجاد امنیت شغلی کیفیت، زندگی کتابداران را به سطح مطلوب ارتقا داد. از دیگر سو مطالعه «سعیدا اردکانی و مروستی» عوامل شغلی را از مؤلفه‌های مهمّ تأثیرگذار بر کیفیت زندگی کاری کتابداران عنوان کرده است، اما نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد شرایط فرهنگی و اجتماعی شهر محل خدمت نیز بر کیفیت زندگی کتابداران تأثیرگذار است، بهطوری‌که برخی از گویه‌های سلامت روانی و جسمانی در برخی از شهرها بالاتر یا پایین‌تر از حد متوسط گزارش شده است. به نظر می‌رسد تفاوت شرایط استان‌های یزد و آذربایجان غربی، مطالعه کیفیت زندگی کلی کتابداران و کیفیت زندگی کاری با دو ابزار متفاوت، از دلایل این اختلاف باشد.  نتایج پژوهش «فتح‌اله‌زاده» (1395) نیز نشان داد که بین کتابداران کتابخانه‌های عمومی از لحاظ اطلاعات جمعیتشناختی، جنس و رشته تحصیلی در رابطه با کیفیت زندگی کاری و تعهد سازمانی تفاوت معناداری وجود ندارد. یافته های این پژوهش از نظر نبود ارتباط رشته تحصیلی و جنسیت با کیفیت زندگی کاری، با پژوهش حاضر مشابه است. نتایج پژوهش حاضر با پژوهش «آذرگون» (5931) که میزان فرسودگی شغلی مردان را بیش از زنان ارزیابی کرده بود، ناسازگار است اما از منظر مسائل خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی

با آن همخوانی دارد. در پژوهش «آذرگون» مسائل اقتصادی و عوامل شغلی نیز نقش مهمی در فرسودگی شغلی کتابداران نهاد دارد که این امر لزوم توجه بیشتر مسئولان به وضعیت رضایت شغلی کارکنان را بیش از گذشته نمایان می‌سازد. یافته‌های پژوهش «سیفی و عسگری» (5931) نشان داد فرسودگی شغلی کتابداران بالاتر از حد متوسط و تا حدی نگران کننده است. نتایج این مطالعه با پژوهش حاضر که سطح کیفیت زندگی کتابداران آذربایجان غربی (از منظر سلامت جسمی

و روانی) را در حد نسبتاً مطلوب ارزیابی می‌کند، ناسازگار است. احتمالا تفاوت جامعه پژوهش و عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر این دو استان مرزی کشور، دلیل این اختلاف باشد. به‌نظر می‌رسد انجام پژوهش‌های مشابه در تمامی استان‌های کشور بهمنظور رصد وضعیت کیفیت زندگی کتابداران و برنامه‌ریزی مناسب برای نیروهای جوان نهاد کتابخانه‌های عمومی در استان‌های مختلف، بسیار مفید باشد.

 با توجه به اینکه کتابداران کتابخانه‌های عمومی به تمامی اقشار جامعه خدمات ارائه می‌دهند، نحوۀ رفتار و شادابی کتابداران برای ایجاد روحیه در مردم مؤثر است. مسئولان کتابخانه‌های عمومی باید برای ایجاد روحیه سالم و افزایش سلامت روانی کتابداران برنامه‌ریزی کنند. ورزش صبحگاهی، بازدیدهای گروهی از مکان‌های تفریحی شهرها، اختصاص هزینه سفر به کارکنان، اردوهای علمی و تفریحی برای ایجاد روحیه مثبت در کتابداران مفید خواهد بود. اختصاص بودجه ورزشی به کارکنان همراه با جذب مشارکت ادارات تربیتبدنی و باشگاه‌های سطح شهر می‌تواند به بهبود سلامت جسمی و روانی کتابداران بینجامد. در دنیای امروز سلامت روانی افراد یکی از مؤلفه‌های سلامتی بهشمار میرود. کارکنان با سلامت روانی بالاتر، بهرهوری سازمان خود را ارتقا داده و آن را به جایگاه شایسته‌ای نزدیک می‌کنند (سعادت، 9831). بنابراین با توجه به اینکه کتابداران مشاوران مردم در کتابخانه‌های عمومی هستند، لازم است مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی تلاش کنند تا ضمن بهبود وضعیت معیشتی کتابداران، با ایجاد مرکز مشاوره برای این نیروهای انسانی جوان گام‌های محکم‌تری در جهت ارتقای جایگاه کتابداران در جامعه ایرانی بردارند.