نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 سازمان اسناد و کتابخانه ملی جهوری اسلامی ایران، تهران، ایران.
2 کارشناسی ارشد، گروه نسخه شناسی ، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction: Marginalia are one of the most important parts of the content of manuscripts. The study of their content provide valuable information to researchers in the field of codiclogy so that it can be helpful to better identify, evaluate, and further elaborate these texts.
Purpose: The main purpose of this reseach was to study and analyze the marginalia of the manuscripts donated by the Supreme Leader Ayatollah Khamenei to Astan Quds Razavi Library. So far, no in-depth and significant research has been done on the identification of marginalia with reference to significant number of manuscripts. Extensive research on examining of subject of marginalia of a number of manuscripts, can explain the position and scientific value of them.
Methodology: This study was conducted through a descriptive approach using content analysis method. Data were collected using a researcher-made checklist. The statistical population of the research consisted of 18,000 manuscripts donated by the Supreme Leader to the Astan Quds Razavi Library which 100 of them were selected through quota sampling method based on various subjects of this collection.
Results: The research findings showed that the extent and the subject-matter of the marginalia with the text of the manuscripts were as follows: Text correction 45.5%, explaining and expressing the phrases 35.2%, the meaning of vocabulary and terms12.5%, and index of contents 8/6 %. Concerning the insertion of marginalia writer’s name and date, the findings indicated that in the most of the marginalia (about 81 %) no author name had been inserted and only in a small part of the manuscripts (with a frequency of 19%) the name of the marginalia writer was appeared. In addition, most marginalia (with a frequency of 79%) had not been dated.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
با توجه به پیشرفت و گسترش روزافزون علم نسخهشناسی، بررسی وتحقیق جنبههای مختلف نسخهشناسی امری ضروری است. یکی از عناصر مهمّ نسخهشناسی بررسی محتوای مطالب علمی درجشده در حواشی نسخههای خطی است. توجه به حاشیههای نسخههای خطی و بررسی آنها از نظر نوع، محتوا، شکل و تاریخ میتواند فتحباب انجام تحقیقات جدید در این زمینه باشد.
تحقیق درباره محتوای حاشیههاکه دارای اطلاعات کاربردی وعینی مرتبط با متن کتاب است، میتواند در خدمت فهرستنگاران بهعنوان منبعی مهم وقابل استناد در شناسایی نسخههای خطیِ ناشناخته مؤثر واقع شود؛ همچنانکه منبع مستندی است برای نسخهپژوهان و مصحّحان نسخههای خطی در جهت شرح و توضیح مطالب متن کتاب. چه بسا در مواردی اهمیت حاشیهها بیشتر از متن کتاب باشد زیرا متن کتاب در نسخههای دیگر قابل دسترسی است اما حاشیهها منحصر به همین نسخه است.
مسئله تحقیق: حاشیهها از بخشهای مهمّ نسخههای خطی شمرده میشوند و بررسی مطالب آنها، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققان ونسخهشناسان قرار میدهد و میتواند به شناسایی و ارزشگذاری بهتر این متون کمک شایانی کند. مسئله این تحقیق بررسی و تحلیل محتوای حواشی در 100 نسخۀ خطی متعلق به یک مجموعۀ خاص و تطبیق این حواشی با متن از وجوه مختلف است.
هدفهای تحقیق: 1.بررسی فراوانی موضوعی و میزان و نحوۀ ارتباط حواشی با متن در 100 نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری؛ 2. بررسی میزان حواشی تصحیحی و توضیحی در نسخههای مورد تحقیق؛3.تعیین میزان حاشیههای دارای رقم محشی ویا نام کتاب مرجع.
روش تحقیق: باتوجه به اینکه هدف اصلی از انجام این پژوهش بررسی محتوای حواشی نسخههای خطی به روش پیمایشی است، میتوان گفت پژوهش مذکور از نظر هدف در حیطۀ پژوهشهای کاربردی است. از سوی دیگر، پژوهش حاضر بر اساس ماهیت و روش گردآوری دادهها، یک پژوهش توصیفی از نوع تحلیل محتواست زیرا در این تحقیق، نخست توصیف مطالب وسپس تجزیهوتحلیل یافتهها پیگیری میشود.تحلیل محتوا یک روش پژوهشی است که بهصورت منظم وعینی برای توصیف مقداری محتوای آشکار ارتباطات بهکار برده میشود. این تحقیق بهمنظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم بهصورت نظامدار انجام میشود.
جامعه آماری: 18 هزار نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان قدس رضوی است که با مراجعه به فهرست این مجموعه در موضوعات مختلف، 100 نسخه حاشیهدار از این مجموعه برای انجام تحقیق انتخاب و حاشیههای آنها بررسی شده است.
روش نمونهگیری: از میان حدود 18هزار نسخه خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان قدس رضوی، 100نسخه خطی حاشیهدار در موضوعات مختلف، به روش نمونهگیری سهمیهای انتخاب شد.
تجزیهوتحلیل یافتههای تحقیق: بر پایۀ استناد وجمعبندی اطلاعات مندرج در سیاهۀ وارسی صورت گرفته است. تجزیهوتحلیل نهایی تا آنجا که مقدور بوده، با استفاده از نرم افزارSPSS ودر مواردی نیز به شیوه دستی و با استفاده از فرمولهای مربوط انجام شده است. در پایان، با استفاده از نرمافزارهایSPSS وExcel ،جدولها و نمودارهایی برای روشنتر شدن اطلاعات حاصل از پژوهش ارائه شده است.
پیشینۀ پژوهش
مرور پایاننامهها، مقالهها و سایر منابع چاپی در ایران نشان میدهد پایاننامه یا کتابی که اختصاصاً به موضوع حاشیهنویسی در نسخههای خطی پرداخته باشد، وجود ندارد. «صفری آققلعه»(1390) در کتاب نسخه شناخت (پژوهشنامه نسخهشناسی نسخ خطی فارسی)، مباحث مختلف نسخهشناسی را بهطور تخصصی همراه با تصویر توضیح داده است. بخشی از مباحث این کتاب در موضوع مقابله وتصحیح نسخههای خطی در حاشیههاست. «رودگر» (1390) در مقالهای با عنوان «حاشیه و حاشیهنویسی در نسخههای خطی بر اساس متون کهن» به موضوع حاشیهنویسی در نسخههای خطی پرداخته است. «چادگانیپور» (1388) در مقالهای با عنوان «حاشیه وحاشیهنویسیها در کتابهای چاپ سنگی دوره قاجار» (1193/1344هـ .ق) ضمن بیان مطالبی دربارۀ حاشیه وحاشیهنویسی و اهمیت حاشیهها در نسخههای خطی وچاپ سنگی، آنها را از جنبۀ کتابآرایی و زیباییهای بصری بررسی کرده است. «مایل هروی»(1380) در کتاب تاریخ نسخهپردازی وتصحیح انتقادی نسخههای خطی ضمن بیان کلیاتی دربارۀ انواع نسخههای خطی و ویژگیهای آنها، کانونهای کتابت و نسخهنویسی و ساختار نسخههای خطی اسلامی را ذکر کرده است. بخشی از این کتاب به شیوههای قدیمی تصحیح، مثل سماع و مقابله اختصاص دارد.
«احمدی ابهری» (1380) درمقاله «نوشتاری درباره کتابت نسخهها و تصحیح آنها (وذکر نشانهها و اصطلاحات وارده در آنها)» ترجمه فارسی بخشی از یک متن قدیمی، نوشته ابوالبرکات بدرالدین محمد غزّی، عالم قرن دهم، با عنوان «الدُرّ النضید فی أدب المفیدوالمستفید» را ذکر کرده است. این مقاله فصل ششم کتاب و شامل 23 مسئله است. در چند مسئله مطالبی از قبیل ضبط کلمات و حروف، وظیفه مصحّح، نحوه اصلاح اشتباهات نویسندۀ اصلی کتاب، مواردی که مؤلف بعد از فراغت از تألیف کتاب ممکن است حذف واضافه کند، نشانههای اختصاری وشیوۀ قراردادن آنها هنگام تصحیح، شیوههای مقابله، آوردن شرح وتوضیح دیگران در متن و سایر مسائلی که درباره تصحیح متون در قدیم مورد استفاده قرار میگرفته، سخن میگوید.
«حجتی» (1366) در کتاب آداب تعلیم وتعلّم در اسلام مطالبی دربارۀ حاشیهنویسی در نسخههای خطی ذکر کرده است. این کتاب ترجمۀ گزارشگونۀ کتاب «منیه المرید فی آداب المفید والمستفید» ترجمه شهید ثانی و شامل فصلهای مختلفی در موضوع تعلیم وتعلّم اسلامی است. فصل سوم کتاب با عنوان «آداب و آئین نگارش و نگهداری »و نیز آداب و راه رسم مربوط به تصحیح، ضبط، نهادن، برداشتن، خریدن، عاریه گرفتن کتاب و امثال آنهاست.
معرفی اجمالی مجموعه نسخههای خطی اهدایی مقام معظم رهبری
این مجموعه گرانسنگ بالغ بر 18 هزار جلد نسخه خطی و چاپ سنگی است که از سال 1370 تاکنون با همتی والا و بینظیر، توسط مقام معظم رهبری، حضرت آیتاللهالعظمی خامنهای دام ظلّهالعالی، وقف آستان بلند وملکوتی ثامنالحجج (علیهالصلوة والسلام) شده است بهطوری که عنوان بزرگ ترین واقف نسخههای خطی آستان قدس رضوی را بر مجموعه فضایل معظمٌ له افزوده است.
با تلاش وهمت والای مسئولان و فهرستنگاران محترم کتابخانه آستانقدس رضوی، این مجموعۀ عظیم و ارزشمند در قالب 14 جلد بهطورجداگانه، فهرستنویسی ومنتشرشده و یا در حال انتشار است.
حاشیهها در نسخههای خطی
یکی از وجوه تمایز نسخههای خطی با کتابهای چاپی آن است که در نسخه خطی در حواشی اوراق کتاب، شرح وحاشیههایی بر کلمات یا عبارتهای مندرج در هر صفحه توسط مطالعهکنندگان نسخهها که بیشتر از قشر طلّاب، فضلا و دانشمندان بودند، نگاشته شده است.
تعریف لغوی حاشیه
حاشیه در اصطلاح لغوی به معنای کناره است. «خلیلبن احمد فراهیدی» (متوفی 175 ق.) از قدیمیترین لغتنویسان عرب، در کتاب العین تصریح کرده است: «حاشیه به معنای کناره که نام محل است، به مفهوم آنچه در حاشیه نوشته میشود؛ یعنی «حالّ » به کار رفته است »(فراهیدی،1405ق.،ج 3،ص 260).
معنای دیگرحاشیه که با نسخهشناسی پیوند مستقیم دارد، کنارههای خالی نسخههای خطی است، چنانکه در قانونالادب تفلیسی (تألیف 545 ق) آمده است: «الحاشیه:کنارۀ کتاب و نامه» و «الحواشی:کنارههای کتاب را گویند.» (تفلیسی 1351،ج3،ص1796).
از سوی دیگر، با توجه به ریشۀ «حاشیه» که از «حشو» به معنای افزایش است، میتوان نتیجه گرفت، اصطلاح حاشیه، علاوه بر ارتباط با «حاشیه» بهمعنای کناره و پیرامون، با مصدر «حشو» به معنای افزایش نیز پیوند نزدیک دارد؛ زیراحاشیهنویسی در واقع افزودن مطالبی بر کنارههای مکتوبات متن است. «ابن منظور» لغتشناس برجسته مصری (سده هشتم ق) در ذیل «حشو و حشا»کمابیش همین معانی را ذکر کرده است (ابنمنظور، ج 3،ص 195).
تعریف اصطلاحی حاشیه
در اصطلاح نسخهشناسی، حاشیه مطالبی است که در گذشته در اطراف متن اصلی کتابها برای توضیح مطالب مشکل یا مبهم یا نقد و ردّ اشکالهای مطرحشده در متن، نوشته میشده است. این سنت قرنهای پیش در میان دانشمندان اسلامی رواج داشته است که به هنگام خواندن کتاب، نظرها و توضیحات خود را در سه طرف (بالا، پایین،کناره بیرونی) صفحات نسخههای خطی مینوشتند (رجبی، 1381،ج1، ذیل مدخل حاشیه).
حاشیهها را توشیح، تعلیق یا تعلیقه نیز میگویند. آقابزرگ طهرانی با تصریح بر تفاوتنداشتن تعلیقات و حواشی یادآور میشود، اصطلاح تعلیق اغلب برحاشیههای کتابهای علوم عقلی اطلاق میشود؛ اما نمونههای بسیاری وجود دارد که نشان میدهد کاربرد تعلیقه برحواشی کتابهای علوم نقلی همانند کتابهای علوم عقلی، رواج داشته است (آقابزرگ طهرانی،1378، ج 4،ص 223).
بهطورکلی سفید(بیاض) باقیگذاشتن کنارههای صفحات نسخههای خطی، صرفنظر از ضرورتهای هنرآرایی، احتمالا بدینمنظور بوده که خوانندگان کتاب، میتوانند نظر خویش را درباره متن کتاب در حاشیهها یادداشت کنند. هرچند اولین کسانی که در حاشیۀ اوراق نسخههای خطی مطلبی را یادداشت کردهاند، خود مؤلفان و کاتبان بودهاندکه بههنگام بازخوانی نوشتههای خویش، شکل درست کلمات مغلوط را در حاشیۀ صفحات مینوشتند، یا کلمات و علایمی درج میکردندکه خود دلالت معنایی آنها را درمییافتند.
حاشیه هر ورق (قبل از صحّافی) به چهار کناره صفحه گفته میشود که بر پایۀ نظر «ابن صلاح شهرزوری» (-643 ق.) این جهات چهارگانه را که متن نوشته را احاطه میکند، میتوان ظاهر ورق خواند و فضای میانی را که سطور متن در آن نوشته میشود، باطن ورق نامید(ابن صلاح شهرزوری،1404ق.، 193). لکن در نسخهشناسی این اصطلاح به کنارههای خالی اوراق نسخه(پس از صحّافی) گفته میشود، چنانکه «تفلیسی»(-558ق.) در کتاب قانون الأدب آورده است:« الحاشیه: کنارۀ کتاب و نامه» (تفلیسی،1351،ج3،ص1796).
بر اساس منابع کهن، حاشیهنویسی در نسخههای خطی به چهار دلیل انجام میشده است: 1) ثبت صحیح لغات و اسامی، 2) آوردن واژههای افتاده و سقطاط، 3) افزودن مطالبی در تفسیر، شرح و نقد یک متن، 4) نوشتن عنوانهای بخشها و فصلهای کتاب (رودگر،1390).
ضرورت حاشیهنویسی در نسخههای خطی
در قرون گذشته و قبل از صنعت چاپ، وقتی کتابی به دست عالم یا دانشمندی میرسید، سعی میکرد نکات مبهم متن را در حاشیۀ صفحه توضیح دهد، منابع مؤلف را برای خواننده شناسانده و ایرادهای او را یادآوری کند. لذا گاه اطلاعات مفید و بدیعی در حواشی نسخههای خطی یافت میشود که تسلط حاشیهنویس را نشان میدهد. همانگونه که حاشیهنویسی میتواند نشانه دانش حاشیهنویس باشد، گاهی نیز کمدانشی او را نشان میدهد؛ آنجا که یک حاشیهنویس،کلمات و اصطلاحات بسیار رایج را شرح میدهد یا اسامی آشکار و واضح را معرفی میکند،بهنحویکه افزودن این مطالب در حواشی اوراق نسخه، حاوی دانش و اطلاعات مفیدی برای مطالعهکنندگان نیست.
اصولا افزودن هرمطلبی مانند توضیح، تفسیر، تصویر و نظر به متن اصلی نسخه، باید یادگیری و فهم خواننده را در درک بهتر و دقیقتر متن اصلی یاری کند. بررسی و مطالعۀ حاشیهنوشتههای موجود در کنارۀ صفحات کتابها و رسالههای خطی که از گذشتگان باقیمانده است، نشان میدهد حواشی مفید و علمی شامل موارد زیر است:
1 .توضیح کلمات وعبارتها واصطلاحات ناشناخته ویا کم شناختهشده
2 .شناسایی اعلام تاریخی وجغرافیایی ناشناخته یا کمتر شناختهشده
3 .مستندسازی آیات و روایات و اشعار و امثال
4 . شرح وتفسیربرخی از مطالب با استناد به منابع
5 .نشاندادن غلطهای املایی و انشایی نویسنده
6 .نشاندادن اختلافهای نسخهبدلها.
حاشیه علاوه بر موارد فوق، شامل حاشیهنوشتههایی است که مشتمل بر نظریههای انتقادی و تأییدی از طرف حاشیهنویس به صورت زیر است:
1.نشاندادن تضادها وتناقضهای نوشتهها
2.نشاندادن اسناد ومدارک نقضکننده یا تأییدکنندۀ نوشته
3.دفاع یا نقد نویسنده یا نوشته وی
4.حاشیهنویسی به قصد تأیید یا نفی نوشته
5.حاشیهنویسی به قصد انحراف از درک مشکلات نوشته (حقیقی،1384، ص40-43).
کاتبان و ناسخان پس از کتابت متن به ضبط صحیح لغات و اسامی در حواشی میپرداختند. به نظر «ابن جماعه»، ناسخ پس از استنساخ باید نوشتهاش را با نسخۀ اصل مقابله کند و در این مرحله باید عنداللزوم به نقطهگذاری و مشکولسازی پارهای از لغات و اسمهایی که بیم اشتباه در تلفظ آنها می رود و مثلا امکان تصحیف آنها وجود دارد، بپردازد. ناسخ همچنین میتواند برخی از کلمات را برای وضوح بیشتر در حاشیه بنویسد و به جای گذاشتن نقطه در زیر یا روی حروف، آنها را توضیح دهد (ابنجماعه،1353ق.،ص 181).
محتوای حواشی نسخههای خطی
با بررسی و مطالعۀ مطالب نوشتهشده در حاشیۀ نسخههای خطی،آنها را از نظر محتوا میتوان به پنج دستۀ کلی به شرح زیر تقسیم کرد:
1 .تصحیح متن درحاشیه با روشهای مختلف
2 .توضیح،تفسیر و یا نقد عبارتهای متن
3. معنی لغات و اصطلاحات
4 .فهرست مطالب (فهرست میانی)
5 .متن کتاب دیگر.
هرکدام از موارد ذکرشده دارای قواعد و ضوابطی بود که بیشتر حاشیهنویسان(أعمّ از مؤلف، کاتب، مطالعهکنندگان) سعی میکردند آنها را رعایت کنند.
1. تصحیح متن در حاشیه
تصحیح متن در حاشیه شامل موارد زیر است:
الف) ضبط صحیح لغات واصطلاحات
ب) ثبت واژهها وکلمات جاافتاده هنگام کتابت
ج) حذف و اصلاح کلمات و عبارتهای اشتباه درمتن
تصحیح متن نسخههای خطی در گذشته به چند روش صورت میگرفته است:
الف) مقابله با نسخهها
یکی از آداب نسخهنویسی و کتابت در تمدن اسلامی در تصحیح متن، ادب مقابلهکردن و بهعرضرسانیدن نسخههای خطی، با نسخه منقول عنه(نسخهای که از روی آن کتابت شد) ویا نسخههای دیگر، از نگاشته موردنظر بوده است. ازاین رو، کاتب نسخه یا فرد دیگری، چه در حین کتابت، و چه پس از روزگار و زمان کتابت نسخه، آن را با نسخه یا نسخههای دیگر آن کتاب مقابله کرده و اختلافهای نسخهها را در حاشیه با رمز (خ) وغلطهای کتابتی را با رمز (صح=صحیح) نشان دادهاند (مایل هروی، 1369،ص 50).
نسخههای خطی معمولا به روشهای گوناگونی مقابله میشده است، که عبارتند از:
1 .مقابله با نسخۀ اصل به خط مؤلف
2.مقابله با نسخه منقول عنها(نسخه مأخوذ): نسخهای که از روی آن کتابت شده
3. مقابله با نسخههای دیگر از دستنوشته مورد نظر.
ب) مقابله و اصلاح نسخه با قرائت و سماع و عرض دید
نوع دیگر تصحیح متن، مقابله با قرائت یا سماع و عرض دید به شرح زیر صورت میگرفته است:
1. قرائت: خواندن متن یک نسخه نزد مؤلف کتاب یا یکی از دانشمندان و استادان آشنا با متن مورد نظر.
2. سماع: شنیدن متن از زبان مؤلف یک کتاب یا دانشمندی آشنا با آن کتاب و تصحیح نادرستیهای موجود در نسخه همزمان با شنیدن متن ازآن شخص(صفری آققلعه،1390،ص27).
3. عرض دید: به رؤیت مؤلف یا شخص و استاد آشنا با آن کتاب رساندن یک نسخۀ کتابتشده و تصحیح نادرستیهای کتاب است. معمولا پس از پایان مجلس سماع یا قرائت یا عرض دید، یادداشتی توسط مؤلف یا استاد آشنا به متن نسخۀ مورد تصحیح (به خط وی) در حاشیۀ پایان همان نسخه درج میشدکه قرائت و سماع یک متن و مقابله آن معمولاً در چندین جلسه انجام میشد. در هر یک از جلسات، خواندن بخشی از متن انجام میگرفت و در پایان هرجلسه، تا هرجایی از متن را که خوانده و مقابله کردهبودند، یادداشت کوتاهی را در حاشیه نسخه مینوشتند. این یادداشت کوتاه را «بلاغ» میگویند.گاهی یادداشت بلاغ را مبسوطتر در انتهای کتاب و معمولاً در کنار انجامه مینوشتند و به نوع بلاغ از قبیل اینکه حاصل مقابله یا سماع بوده، اشاره میشده است(صفری آق قلعه،1390،ص35).
در کانون دانشمندان،کتابهایی که در حیات مؤلف استنساخ و تکثیر میشدند، بعضاً این امتیاز را داشتهاند که به نظر مؤلف برسند. نسخههایی که در چنین شرایطی تولید میشدهاند اغلب دارای یک یا چند گواهی بودند که نشانگر نظارت پدیدآور بر روند استنساخ بوده است. گروهی از نسخههای مزبور دارای یادداشت مقابله هستند که نشان میدهد دستنویس استنساخشده در حضور مؤلف و یا با نسخهای از آن مؤلف (احتمالا نسخه أصل) سطر به سطر و کلمه به کلمه تا جایی که میسر بوده، تطبیق داده شده است (بشری،1390).
هر دانشمند مشهوری شاگردانی داشته است که نظرهای استاد را از طریق شنیدن یا نوشتن(سماع و استملاء) و یا نسخهبرداری از روی یادداشتهای او، نقل و نشر میکردهاند. این شیوه پسندیده و کافی بوده است، بهشرط آنکه استاد بعد از قرائت تمامی کتاب، اجازۀ نقل را به شاگرد خود داده باشد زیرا بعضی از مؤلفان قدیمی گاهی به کسانی اجازۀ نقل مؤلفات خود را میدادند که در جلسات درس استاد شرکت نمیکردند(برگشتراسر و هارون، 1370، 25).
اصطلاح «عرض دید» در برخی از نسخهها بهمعنای دیگری نیز آمده است وآن دربارۀ نسخههای دیوانی است که اندرون شمسههای آرایهدار در اوراق ابتدایی نسخه با عنوان «رسم خزانه» ویا توسط مخزندار هنگام ورود به مخزن کتابها با عنوان «داخل عرض شد» یا «عرض دید شد» کتابت میشده است.
1_ توضیح،تفسیر و یا نقد عبارتهای متن
علاوه بر نوشتن شکل درست واژهها و نیز افتادگیهای متن در حاشیۀ نسخههای خطی، کاتبان، عالمان و یا خوانندگان این کتابها، عبارتهای توضیحی، تفسیری و حتی انتقادی خود را دربارۀ متن کتاب مورد مطالعه با استناد به منابع یا بدون استناد به منابع در حاشیۀ نسخهها یادداشت کردهاند. ابن جماعه اینکار را نوشتن فواید بر هامش کتاب خوانده است. وی تأکید میکند، صرفاً میتوان فواید مهم را در حاشیه یادداشت کرد (ابنجماعه،1353ق، ص 181). اصطلاحاً به این گونه حاشیهها «تعلیق» گفته میشود.
2_ معنی لغات و اصطلاحات
این نوع از حاشیهها شامل معنی لغات و اصطلاحات مشکل موجود در متن است که کاتب نسخه یا یکی از خوانندگان، به فراخور فهم و دانش خود، آنها را در حاشیۀ نسخهها یادداشت کرده است. برخی از این معانی با استناد به فرهنگ ولغتنامه خاصی بوده و برای برخی منبعی ذکر نشده است.
3_ ثبت عنوانهای بخشها و فصلهای کتاب
گاهی کاتبان یا یکی از خوانندگان کتابها، عنوانهای فصلها یا موضوعات مطالب نسخهها را در کنارهها و حاشیۀ نسخهها یادداشت کردهاند. برخی از این نمونهها به رنگ متن اصلی و برخی به رنگی غیر از رنگ متن نسخه، مثلا به رنگ شنگرف است. اینگونه از حاشیهها را در اصطلاح فهرست درونی (میانی) مینامند.
4_ متن کتاب دیگر
گاهی در حواشی اوراق نسخه، متن کتاب دیگری ـ مرتبط با متن کتاب در نسخه _ بهصورت یک کتاب مستقل نگاشته میشود. اگر متن نسخۀ خطی شرح یا حاشیهای بر متن کتاب دیگر باشد، در حواشی اوراق، متن اصلی مورد شرح وتفسیر جهت اتمام فایده نگاشته میشود. برخی از نسخهشناسان برای تمییز و تشخیص این قبیل از حواشی از حواشی دیگر، عنوان «هامش» را انتخاب میکنند.
بررسی فراوانی محتوای حاشیهها در نسخههای منتخب
میزان فراوانی حاشیهها و نوع ارتباط آنها با متن در 100 نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستانقدسرضوی، به شرح زیر ارائه میشود:
الف) فراوانی محتوای حاشیهها
میزان فراوانی محتوای حاشیه 100 نسخه خطی مورد تحقیق، در جدول و نمودار زیر نشان داده شده است:
جدول1. فراوانی محتوای حاشیهها
محتوای حاشیه |
فراوانی |
درصد |
معنی لغات واصلاحات |
22 |
12.5 |
توضیح، نقد وشرح مطالب |
62 |
35.2 |
تصحیح متن |
80 |
45.5 |
فهرست مطالب |
12 |
6.8 |
جمع |
176 |
100 |
نمودار1. فراوانی محتوای حاشیهها
چنانکه درجدول و نمودار فوق مشاهده میشود، بیشترین فراوانی محتوای حاشیهها مربوط به تصحیح متن در حاشیه با 80 نمونه(5/45%) وسپس توضیح، شرح و نقد عبارتهای متن با 62 نمونه (2/35 %) و معنی لغات و اصطلاحات با 22 نمونه
(5/12%) و در آخر فهرست مطالب با 12 نمونه (8/6 %) است.
ب) فراوانی نوع ارتباط حاشیه و متن
میزان فراوانی نوع ارتباط حاشیه 100 نسخه خطی مورد تحقیق با متن کتاب، در جدول و نمودار زیر نشان داده شده است:
جدول2. فراوانی نوع ارتباط حاشیه و متن
نوع حاشیه |
نوع حاشیه |
فراوانی |
درصد |
|
معنی لغات و اصطلاحات بهکار رفته در متن |
با استناد به فرهنگ لغت |
17 |
8.5 |
|
بدون استناد به فرهنگ لغت |
5 |
2.5 |
||
توضیح، شرح و نقد عبارتهای متن |
با استناد به شخص درقیدحیات |
28 |
14 |
|
با استناد به شخص فوتشده |
26 |
13 |
||
با استناد به کتاب |
20 |
10 |
||
بدون استناد به منبع |
12 |
|
6 |
|
تصحیح متن
|
مقابله با نسخه مأخوذ با نشانه |
13 |
6.5 |
|
مقابله با نسخه مأخوذ بدون نشانه |
43 |
21.5 |
||
مقابله باسماع مؤلف |
1 |
5./ |
||
مقابله با سماع عالمان |
6 |
3 |
||
مقابله با نسخه خط مؤلف |
5 |
2.5 |
||
مقابله با نسخههای دیگر |
12 |
6 |
||
فهرست مطالب |
12 |
6 |
||
جمع |
200 |
100 |
نمودار 2: فراوانی نوع ارتباط حاشیه ومتن
باتوجه به جدول ونمودار2، حاشیههای تصحیحی مقابله با نسخه مأخوذ بدون ذکر نشانه با 43 نمونه (5/21 %) بیشترین فراوانی را تشکیل میدهد.سپس حاشیۀ توضیحیِ استنادی به شخص در قید حیات با 14%، حاشیه توضیحی استنادی به شخص فوتشده 13%، حاشیۀ توضیحی استنادی به کتاب با 10%، حاشیه معنی لغات استنادی به فرهنگ لغت 5/8 %،حاشیۀ تصحیحی مقابله با نسخه مأخوذ با نشانه 5/6 %، حاشیه توضیحی بدون استناد، حاشیه تصحیحی مقابله با نسخههای دیگر و حاشیه فهرست مطالب هر کدام با 6 % بهترتیب بیشترین فراوانی را دارند. همچنانکه حاشیه تصحیحی مقابله با سماع عالمان با 3%، حاشیۀ معنی لغات بدون استناد و حاشیۀ تصحیحی مقابله با نسخۀ خط مؤلف هر کدام با 5/2% و در آخر حاشیۀ تصحیحی مقابله با سماع مؤلف با 1 نمونه (5/0 %)کمترین فراوانی نحوه ارتباط مطالب متن وحاشیه را نشان می دهند.
ج) فراوانی حاشیههای دارای رقم محشی و یا نام کتاب مرجع
1. فراوانی حاشیههای دارای رقم محشی وتاریخ و فراوانی حاشیههای استنادی به نام کتاب در دو جدول جداگانه زیر ارائه شده است.
جدول 3. فراوانی حاشیههای دارای رقم محشی و تاریخ
نوع حاشیه |
درصد |
فراوانی |
حاشیههای دارای رقم محشی |
19 |
19 |
حاشیههای دارای تاریخ |
21 |
21 |
حاشیههای فاقد تاریخ و رقم محشی |
60 |
60 |
جمع |
100 |
100 |
نمودار3. فراوانی حاشیههای دارای رقم محشی و تاریخ
جدول و نمودار3 نشان میدهد حواشی 19 نسخه، معادل 19%، دارای رقم محشی و حواشی 81 نسخه، معادل 81%، فاقد رقم محشی بوده است.
جدول 4. فراوانی حاشیههای استنادی به نام کتاب
نوع حاشیه |
فراوانی |
درصد |
معنی لغات با استناد به فرهنگ لغت |
17 |
5/8 |
حاشیه توضیحی با استناد به کتاب |
20 |
10 |
حواشی بدون نام کتاب |
163 |
5/81 |
جمع |
200 |
100 |
نمودار4. فراوانی حاشیههای استنادی به نام کتاب
جدول و نمودار4 نشان میدهد از مجموع 200 حاشیه نسخههای مورد تحقیق، 17 نمونه از حواشی (5/8 %) معنی لغات و اصطلاحات و20 نمونه از حواشی توضیحی معادل 10%، در مجموع 5/18 % حواشی با ذکر نام کتاب مرجع بوده است.
نتیجهگیری
اگرچه کاتبان در چند سدۀ نخست هجری در حاشیه نویسی کتابهای خطی وحدت رویّه نداشته و هرکدام به سلیقه وذوق خویش مبادرت به ثبت مطالب در حاشیههای نسخههای خطی میکردند، با نگارش و تدوین اصول و روشهای حاشیهنویسی در برخی از منابع گذشته، کاتبان در سدههای بعدی در استنساخ نسخههای خطی، خود را مقید به آداب کتابت و استنساخ میکردند که از جمله این آداب، اصول و روش حاشیهنویسی بود.
با بررسی محتوای حاشیهها در نسخههای مورد پژوهش، نتایج زیر به دست میآید:
الف)حاشیهنویسی درگذشته میان کاتبان نسخههای خطی بسیار رواج داشته است.
ب) بیشترین فراوانی محتوای حاشیهها مربوط به تصحیح متن در حاشیه و سپس توضیح، شرح و نقد عبارتهای متن وسپس معنی لغات و اصطلاحات است.
ج) حاشیههای تصحیحی مقابله با نسخه مأخوذ بدون ذکر نشانه، بیشترین فراوانی را تشکیل میدهد؛ سپس حاشیه توضیحی استنادی به شخص در قید حیات، حاشیۀ توضیحی استنادی به شخص فوتشده،حاشیۀ توضیحی استنادی به کتاب و حاشیۀ معنی لغات استنادی به فرهنگ لغت، بهترتیب در رتبههای بعدی فراوانی میباشند.
د)تعداد کمی از حواشی نسخههای مورد تحقیق(19%) دارای رقم محشی و 5/18 % از حواشی نسخهها با ذکر منبع است.