تجزیه و تحلیل محتوای حواشی 100 نسخه خطی از مجموعه اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانۀ آستان قدس رضوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 سازمان اسناد و کتابخانه ملی جهوری اسلامی ایران، تهران، ایران.

2 کارشناسی ارشد، گروه نسخه شناسی ، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

حاشیه‌ها از بخش‏های مهمّ محتوایی نسخه‌های خطی شمرده می‌شوند. بررسی مطالب آنها، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققان ونسخه‌شناسان قرار می‌دهد چنان‏که می‌تواند به شناسایی و ارزش‏گذاری بهتر وشرح و بسط بیشتر این متون کمک شایانی کند.
مسئله وضرورت پژوهش: مسئله این تحقیق، بررسی وتجزیه‏وتحلیل محتوای حواشی نسخه‌های خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان قدس رضوی است.تاکنون پژوهشی در زمینۀ محتوای حاشیه‌های نسخه‌های خطی با استناد به تعداد قابل توجهی از نسخه‌های خطی صورت نگرفته است. انجام تحقیقی گسترده، که حاشیه‌های نسخه‌های خطی را از جنبه‌های مختلف در تعدادی از نسخه‌های خطی بررسی کند، می‏تواند جایگاه و ارزش علمی این قبیل حاشیه‏ها را تبیین کند.
 روش پژوهش: پیمایشی با رویکرد توصیفی‏تحلیلی با استفاده از ابزار سیاهۀ وارسی(چک‏لیست).
جامعۀ آماری: 18 هزار نسخۀ خطیِ اهداییِ مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان قدس رضوی است که با مراجعه به فهرست این نسخه‌ها در موضوعات مختلف، 100 نسخۀ حاشیه‌دار برای انجام تحقیق به روش نمونه‏گیری سهمیه‌ای انتخاب شده است.
 یافته‌های پژوهش: 1) میزان و نحوۀ ارتباط موضوعی حاشیه‏ ها با متن کتاب به‏ ترتیب فراوانی عبارتند از: تصحیح متن در حاشیه 5/45%، توضیح ونقد وشرح عبارت‏های متن 2/35%، معنی لغات واصطلاحات 5/12%، فهرست مطالب 8/6 %. 2) درخصوص درج رقم محشی و تاریخ در انتهای حاشیه ها: بیشتر حاشیه‏ها (با فراوانی81%) فاقد رقم محشی و بخش کمتری از حواشی (با فراوانی 19%) دارای رقم محشی بوده است، همچنان‏که بیشتر حواشی (با فراوانی 79%) فاقد تاریخ  و 21% دارای تاریخ بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Content analysis of the marginalia of the manuscripts donated by the Supreme Leader to Astan Quds Razavi library

نویسندگان [English]

  • Habibollah Azimi 1
  • Mohammad Bagher Kelidari 2
1 National Library and Archives of Iran, Tehran, Iran.
2 MA., Department of Linear diction and restoration, Ferdowsi University Of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Introduction: Marginalia are one of the most important parts of the content of manuscripts. The study of their content provide valuable information to researchers in the field of codiclogy so that it can be helpful to better identify, evaluate, and further elaborate these texts.
Purpose: The main purpose of this reseach was to study and analyze the marginalia of the manuscripts donated by the Supreme Leader Ayatollah Khamenei to Astan Quds Razavi Library. So far, no in-depth and significant research has been done on the identification of marginalia with reference to significant number of manuscripts. Extensive research on examining of subject of marginalia of a number of manuscripts, can explain the position and scientific value of them.
Methodology: This study was conducted through a descriptive approach using content analysis method. Data were collected using a researcher-made checklist. The statistical population of the research consisted of 18,000 manuscripts donated by the Supreme Leader to the Astan Quds Razavi Library which 100 of them were selected through quota sampling method based on various subjects of this collection.
Results: The research findings showed that the extent and the subject-matter of the marginalia with the text of the manuscripts were as follows: Text correction 45.5%, explaining and expressing the phrases 35.2%, the meaning of vocabulary and terms12.5%, and index of contents 8/6 %. Concerning the insertion of marginalia writer’s name and date, the findings indicated that in the most of the marginalia (about 81 %) no author name had been inserted and only in a small part of the manuscripts (with a frequency of 19%) the name of the marginalia writer was appeared. In addition, most marginalia (with a frequency of 79%) had not been dated.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Manuscripts
  • Marginalia
  • The Supreme Leader
  • Astan Quds Razavi library

مقدمه

   با توجه به پیشرفت و گسترش روزافزون علم نسخه‌شناسی، بررسی وتحقیق جنبه‌های مختلف نسخه‌شناسی امری ضروری است. یکی از عناصر مهمّ نسخه‏شناسی بررسی محتوای مطالب علمی درج‏شده در حواشی نسخه‌های خطی است. توجه به حاشیه‌های نسخه‌های خطی و بررسی آنها از نظر نوع، محتوا، شکل و تاریخ می‌تواند فتح‏باب انجام تحقیقات جدید در این زمینه باشد.

  تحقیق درباره محتوای حاشیه‌هاکه دارای اطلاعات کاربردی وعینی مرتبط با متن کتاب است، می‌تواند در خدمت فهرست‏نگاران به‏عنوان منبعی مهم وقابل استناد در شناسایی نسخه‌های خطیِ ناشناخته مؤثر واقع شود؛ همچنان‏که منبع مستندی است برای نسخه‏پژوهان و مصحّحان نسخه‌های خطی در جهت شرح و توضیح مطالب متن کتاب. چه بسا در مواردی اهمیت حاشیه‏ها بیشتر از متن کتاب باشد زیرا متن کتاب در نسخه‌های دیگر قابل دسترسی است اما حاشیه‏ها منحصر به همین نسخه است.

  مسئله تحقیق: حاشیه‌ها از بخش‏های مهمّ نسخه‌های خطی شمرده می‏شوند و بررسی مطالب آنها، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققان ونسخه‌شناسان قرار می‌دهد و می‌تواند به شناسایی و ارزش‏گذاری بهتر این متون کمک شایانی کند. مسئله این تحقیق بررسی و تحلیل محتوای حواشی در 100 نسخۀ خطی متعلق به یک مجموعۀ خاص و تطبیق این حواشی با متن از وجوه مختلف است.

 هدف‏های تحقیق: 1.بررسی فراوانی موضوعی و میزان و نحوۀ ارتباط حواشی با متن در 100 نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری؛ 2. بررسی میزان حواشی تصحیحی و توضیحی در نسخه‌های مورد تحقیق؛3.تعیین میزان حاشیه‏های دارای رقم محشی ویا نام کتاب مرجع.

 روش تحقیق: باتوجه به اینکه هدف اصلی از انجام  این پژوهش بررسی محتوای حواشی نسخه‌های خطی به روش پیمایشی است، می‌توان گفت پژوهش مذکور از نظر هدف در حیطۀ پژوهش‌های کاربردی است. از سوی دیگر، پژوهش حاضر بر اساس ماهیت و روش گردآوری داده‏ها، یک پژوهش توصیفی از نوع تحلیل محتواست زیرا در این تحقیق، نخست توصیف مطالب وسپس تجزیه‏وتحلیل یافته‏ها پیگیری می‏شود.تحلیل محتوا یک روش پژوهشی است که به‏صورت منظم وعینی برای توصیف مقداری محتوای آشکار ارتباطات به‏کار برده می‌شود. این تحقیق به‏منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم به‏صورت نظام‏دار انجام می‌شود.

   جامعه آماری: 18 هزار نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان قدس رضوی است که با مراجعه به فهرست این مجموعه در موضوعات مختلف، 100 نسخه حاشیه‌دار از این مجموعه برای انجام تحقیق انتخاب و حاشیه‌های آنها بررسی شده است.

روش نمونه‏گیری: از میان حدود 18هزار نسخه خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان قدس رضوی،  100نسخه خطی حاشیه‌دار در موضوعات مختلف، به روش نمونه‏گیری سهمیه‏ای انتخاب شد.

تجزیه‏وتحلیل یافته‏های تحقیق: بر پایۀ استناد وجمع‏بندی اطلاعات مندرج در سیاهۀ وارسی صورت گرفته است. تجزیه‏وتحلیل نهایی تا آنجا که مقدور بوده، با استفاده از نرم افزارSPSS  ودر مواردی نیز به شیوه دستی و با استفاده از فرمول‏های مربوط انجام شده است. در پایان، با استفاده از نرم‏افزارهایSPSS  وExcel ،جدول‏ها و نمودارهایی برای روشن‌تر شدن اطلاعات حاصل از پژوهش ارائه شده است.

 پیشینۀ پژوهش

 مرور پایان‌نامه‌ها، مقاله‏ها و سایر منابع چاپی در ایران نشان می‌دهد پایان‏نامه یا کتابی که اختصاصاً به موضوع حاشیه‌نویسی در نسخه‌های خطی پرداخته باشد، وجود ندارد. «صفری آق‏قلعه»(1390) در کتاب نسخه شناخت (پژوهشنامه نسخه‏شناسی نسخ خطی فارسی)، مباحث مختلف نسخه‌شناسی را به‏طور تخصصی همراه با تصویر توضیح داده است. بخشی از مباحث این کتاب در موضوع مقابله وتصحیح نسخه‌های خطی در حاشیه‏هاست. «رودگر» (1390) در مقاله‏ای با عنوان «حاشیه و حاشیه‏نویسی در نسخه‌های خطی بر اساس متون کهن» به موضوع حاشیه‏نویسی در نسخه‌های خطی پرداخته است. «چادگانی‏پور» (1388) در مقاله‌ای با عنوان «حاشیه وحاشیه‏نویسی‌ها در کتاب‌های چاپ سنگی دوره قاجار» (1193/1344هـ .ق) ضمن بیان مطالبی دربارۀ حاشیه وحاشیه‌نویسی و اهمیت حاشیه‌ها در نسخه‌های خطی وچاپ سنگی، آنها را از جنبۀ کتاب‏آرایی و زیبایی‏های بصری بررسی کرده است. «مایل هروی»(1380) در کتاب تاریخ نسخه‌پردازی وتصحیح انتقادی نسخه‌های خطی ضمن بیان کلیاتی دربارۀ انواع نسخه‌های خطی و ویژگی‏های آنها، کانون‏های کتابت و نسخه‌نویسی و ساختار نسخه‌های خطی اسلامی را ذکر کرده است. بخشی از این کتاب به شیوه‌های قدیمی تصحیح، مثل سماع و مقابله اختصاص دارد.

«احمدی ابهری» (1380) درمقاله «نوشتاری درباره کتابت نسخه‌ها و تصحیح آنها (وذکر نشانه‌ها و اصطلاحات وارده در آنها)» ترجمه فارسی بخشی از یک متن قدیمی، نوشته ابوالبرکات بدرالدین محمد غزّی، عالم قرن دهم، با عنوان «الدُرّ النضید فی أدب المفیدوالمستفید» را ذکر کرده است. این مقاله فصل ششم کتاب و شامل 23 مسئله است. در چند مسئله مطالبی از قبیل ضبط کلمات و حروف، وظیفه مصحّح، نحوه اصلاح اشتباهات نویسندۀ اصلی کتاب، مواردی که مؤلف بعد از فراغت از تألیف کتاب ممکن است حذف واضافه کند، نشانه‏های اختصاری وشیوۀ قراردادن آنها هنگام تصحیح، شیوه‌های مقابله، آوردن شرح وتوضیح دیگران در متن و سایر مسائلی که درباره تصحیح متون در قدیم مورد استفاده قرار می‏گرفته، سخن می‏گوید.

«حجتی» (1366) در کتاب آداب تعلیم وتعلّم در اسلام مطالبی دربارۀ حاشیه‏نویسی در نسخه‌های خطی ذکر کرده است. این کتاب ترجمۀ گزارش‏گونۀ کتاب «منیه المرید فی آداب المفید والمستفید» ترجمه شهید ثانی و شامل فصل‌های مختلفی در موضوع تعلیم وتعلّم اسلامی است. فصل سوم کتاب با عنوان «آداب و آئین نگارش و نگهداری »و نیز آداب و راه رسم مربوط به تصحیح، ضبط، نهادن، برداشتن، خریدن، عاریه گرفتن کتاب و امثال آنهاست.

   معرفی اجمالی مجموعه نسخه‌های خطی اهدایی مقام معظم رهبری

این مجموعه گران‏سنگ بالغ بر 18 هزار جلد نسخه خطی و چاپ سنگی است که از سال 1370 تاکنون با همتی والا و بی‏نظیر، توسط مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله‏العظمی خامنه‌ای دام ظلّه‏العالی، وقف آستان بلند وملکوتی ثامن‏الحجج (علیه‏الصلوة والسلام) شده است به‏طوری که عنوان بزرگ ترین واقف نسخه‌های خطی آستان قدس رضوی را بر مجموعه فضایل معظمٌ له افزوده است.

با تلاش وهمت والای مسئولان و فهرست‏نگاران محترم کتابخانه آستان‏قدس رضوی، این مجموعۀ عظیم و ارزشمند در قالب 14 جلد به‏طورجداگانه، فهرست‌نویسی ومنتشرشده و یا در حال انتشار است.

حاشیه‏ها در نسخه‌های خطی

یکی از وجوه تمایز نسخه‌های خطی با کتاب‏های چاپی آن است که در نسخه خطی در حواشی اوراق کتاب، شرح وحاشیه‏هایی بر کلمات یا عبارت‏های مندرج در هر صفحه توسط مطالعه‏کنندگان نسخه‌ها که بیشتر از قشر طلّاب، فضلا و دانشمندان بودند، نگاشته شده است.

تعریف  لغوی حاشیه

حاشیه در اصطلاح لغوی به معنای کناره است. «خلیل‏بن احمد فراهیدی» (متوفی 175 ق.) از قدیمی‏ترین لغت‏نویسان عرب، در کتاب العین تصریح کرده است: «حاشیه به معنای کناره که نام محل است، به مفهوم آنچه در حاشیه نوشته می‏شود؛ یعنی «حالّ » به کار رفته است »(فراهیدی،1405ق.،ج 3،ص 260).

  معنای دیگرحاشیه که با نسخه‌شناسی پیوند مستقیم دارد، کناره‌های خالی نسخه‌های خطی است، چنان‏که در قانون‌الادب تفلیسی (تألیف 545 ق) آمده است: «الحاشیه:کنارۀ کتاب و نامه» و «الحواشی:کناره‌های کتاب را گویند.» (تفلیسی 1351،ج3،ص1796).

  از سوی دیگر، با توجه به ریشۀ «حاشیه» که از «حشو» به معنای افزایش است، می‌توان نتیجه گرفت، اصطلاح حاشیه، علاوه بر ارتباط با «حاشیه» به‏معنای کناره و پیرامون، با مصدر «حشو» به معنای افزایش نیز پیوند نزدیک دارد؛ زیراحاشیه‌نویسی در واقع افزودن مطالبی بر کناره‌های مکتوبات متن است. «ابن منظور» لغت‏شناس برجسته مصری (سده هشتم ق) در ذیل «حشو و حشا»کمابیش همین معانی را ذکر کرده است (ابن‌منظور، ج 3،ص 195).

تعریف اصطلاحی حاشیه

در اصطلاح نسخه‌شناسی، حاشیه مطالبی است که در گذشته در اطراف متن اصلی کتاب‏ها برای توضیح مطالب مشکل یا مبهم یا نقد و ردّ اشکال‏های مطرح‏شده در متن، نوشته می‌شده است. این سنت قرن‏های پیش در میان دانشمندان اسلامی رواج داشته است که به هنگام خواندن کتاب، نظرها و توضیحات خود را در سه طرف (بالا، پایین،کناره بیرونی) صفحات نسخه‌های خطی می‌نوشتند (رجبی، 1381،ج1، ذیل مدخل حاشیه).

حاشیه‌ها را توشیح، تعلیق یا تعلیقه نیز می‏گویند. آقابزرگ طهرانی با تصریح بر تفاوت‏نداشتن تعلیقات و حواشی یادآور می‌شود، اصطلاح تعلیق اغلب برحاشیه‌های کتاب‏های علوم عقلی اطلاق می‌شود؛ اما نمونه‌های بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد کاربرد تعلیقه برحواشی کتاب‏های علوم نقلی همانند کتاب‏های علوم عقلی، رواج داشته است (آقابزرگ طهرانی،1378، ج 4،ص 223).

 به‏طورکلی سفید(بیاض) باقی‏گذاشتن کناره‌های صفحات نسخه‌های خطی، صرف‏نظر از ضرورت‏های هنرآرایی، احتمالا بدین‏منظور بوده که خوانندگان کتاب، می‌توانند نظر خویش را درباره متن کتاب در حاشیه‌ها یادداشت کنند. هرچند اولین کسانی که در حاشیۀ اوراق نسخه‌های خطی مطلبی را یادداشت کرده‌اند، خود مؤلفان و کاتبان بوده‌اندکه به‏هنگام بازخوانی نوشته‌های خویش، شکل درست کلمات مغلوط را در حاشیۀ صفحات می‏نوشتند، یا کلمات و علایمی درج می‌کردندکه خود دلالت معنایی آنها را درمی‌یافتند.

  حاشیه هر ورق (قبل از صحّافی) به چهار کناره صفحه گفته می‏شود که بر پایۀ نظر «ابن صلاح شهرزوری» (-643 ق.)  این جهات چهارگانه را که متن نوشته را احاطه می‏کند، می‏توان ظاهر ورق خواند و فضای میانی را که سطور متن در آن نوشته می‏شود، باطن ورق نامید(ابن صلاح شهرزوری،1404ق.، 193). لکن در نسخه‏شناسی این اصطلاح به کناره‏های خالی اوراق نسخه(پس از صحّافی) گفته می‏شود، چنان‏که «تفلیسی»(-558ق.) در کتاب قانون الأدب آورده است:« الحاشیه: کنارۀ کتاب و نامه» (تفلیسی،1351،ج3،ص1796).

  بر اساس منابع کهن، حاشیه‏نویسی در نسخه‌های خطی به چهار دلیل انجام می‏شده است: 1) ثبت صحیح لغات و اسامی، 2) آوردن واژه‏های افتاده و سقطاط، 3) افزودن مطالبی در تفسیر، شرح و نقد یک متن، 4) نوشتن عنوان‏های بخش‏ها و فصل‏های کتاب (رودگر،1390).

ضرورت حاشیه‏نویسی در نسخه‌های خطی

  در قرون گذشته و قبل از صنعت چاپ، وقتی کتابی به دست عالم یا دانشمندی می‌رسید، سعی می‌کرد نکات مبهم متن را در حاشیۀ صفحه توضیح دهد، منابع مؤلف را برای خواننده شناسانده و ایرادهای او را یادآوری کند. لذا گاه اطلاعات مفید و بدیعی در حواشی نسخه‌های خطی یافت می‏شود که تسلط حاشیه‏نویس را نشان می‏دهد. همان‏گونه که حاشیه‌نویسی می‌تواند نشانه دانش حاشیه‌نویس باشد، گاهی نیز کم‏دانشی او را نشان می‏دهد؛ آنجا که یک حاشیه‏نویس،کلمات و اصطلاحات بسیار رایج را شرح می‌دهد یا اسامی آشکار و واضح را معرفی می‏کند،به‏نحوی‏که افزودن این مطالب در حواشی اوراق نسخه، حاوی دانش و اطلاعات مفیدی برای مطالعه‏کنندگان نیست.

 اصولا افزودن هرمطلبی مانند توضیح، تفسیر، تصویر و نظر به متن اصلی نسخه، باید یادگیری و فهم خواننده را در درک بهتر و دقیق‏تر متن اصلی یاری کند. بررسی و مطالعۀ حاشیه‏نوشته‌های موجود در کنارۀ صفحات کتاب‏ها و رساله‏های خطی که از گذشتگان باقی‌مانده است، نشان می‌دهد حواشی مفید و علمی شامل موارد زیر است:

1 .توضیح کلمات وعبارت‏ها واصطلاحات ناشناخته ویا کم شناخته‏شده

2 .شناسایی اعلام تاریخی وجغرافیایی ناشناخته یا کمتر شناخته‏شده

3 .مستندسازی آیات و روایات و اشعار و امثال

4 . شرح وتفسیربرخی از مطالب با استناد به منابع

5 .نشان‏دادن غلط‏های املایی و انشایی نویسنده

6 .نشان‏دادن اختلاف‏های نسخه‏بدل‏ها.

  حاشیه علاوه بر موارد فوق، شامل حاشیه‏نوشته‌هایی است که مشتمل بر نظریه‌های انتقادی و تأییدی از طرف حاشیه‌نویس به صورت زیر است:

1.نشان‏دادن تضادها وتناقض‌های نوشته‌ها

2.نشان‏دادن اسناد ومدارک نقض‏کننده یا تأییدکنندۀ نوشته

3.دفاع یا نقد نویسنده یا نوشته وی

4.حاشیه‌نویسی به قصد تأیید یا نفی نوشته

5.حاشیه‏نویسی به قصد انحراف از درک مشکلات نوشته (حقیقی،1384، ص40-43).

  کاتبان و ناسخان پس از کتابت متن به ضبط صحیح لغات و اسامی در حواشی می‏پرداختند. به نظر «ابن جماعه»، ناسخ پس از استنساخ باید نوشته‏اش را با نسخۀ اصل مقابله کند و در این مرحله باید عنداللزوم به نقطه‏گذاری و مشکول‏سازی پاره‏ای از لغات و اسم‏هایی که بیم اشتباه در تلفظ آنها می رود و مثلا امکان تصحیف آنها وجود دارد، بپردازد. ناسخ همچنین می‏تواند برخی از کلمات را برای وضوح بیشتر در حاشیه بنویسد و به جای گذاشتن نقطه در زیر یا روی حروف، آنها را توضیح دهد (ابن‏جماعه،1353ق.،ص 181).

   محتوای حواشی نسخه‌های خطی

  با بررسی و مطالعۀ مطالب نوشته‏شده در حاشیۀ نسخه‌های خطی،آنها را از نظر محتوا می‌توان به پنج دستۀ کلی به شرح زیر تقسیم کرد: 

1 .تصحیح متن درحاشیه با روش‏های مختلف

2 .توضیح،تفسیر و یا نقد عبارت‏های متن

3. معنی لغات و اصطلاحات

4 .فهرست مطالب (فهرست میانی)

5 .متن کتاب دیگر.

  هرکدام از موارد ذکرشده دارای قواعد و ضوابطی بود که بیشتر حاشیه‏نویسان(أعمّ از مؤلف، کاتب، مطالعه‏کنندگان) سعی می‏کردند آنها را رعایت کنند.

1. تصحیح متن در حاشیه

  تصحیح متن در حاشیه شامل موارد زیر است:

الف) ضبط صحیح لغات واصطلاحات

ب) ثبت واژه‏ها وکلمات جاافتاده هنگام کتابت

ج) حذف و اصلاح کلمات و عبارت‏های اشتباه درمتن

   تصحیح متن نسخه‌های خطی در گذشته به چند روش صورت می‏گرفته است:

الف) مقابله با  نسخه‌ها

   یکی از آداب نسخه‌نویسی و کتابت در تمدن اسلامی در تصحیح متن، ادب مقابله‏کردن و به‏عرض‏رسانیدن نسخه‌های خطی، با نسخه منقول عنه(نسخه‌ای که از روی آن کتابت شد) ویا نسخه‌های دیگر، از نگاشته موردنظر بوده است. ازاین رو، کاتب نسخه یا فرد دیگری، چه در حین کتابت، و چه پس از روزگار و زمان کتابت نسخه، آن را با نسخه یا نسخه‌های دیگر آن کتاب مقابله کرده و اختلاف‏های نسخه‌ها را در حاشیه با رمز (خ) وغلط‌های کتابتی را با رمز (صح=صحیح) نشان داده‌اند (مایل هروی، 1369،ص 50).

  نسخه‌های خطی معمولا به روش‏های گوناگونی مقابله می‌شده است، که عبارتند از:

1 .مقابله با نسخۀ اصل به خط مؤلف 

2.مقابله با نسخه منقول عنها(نسخه مأخوذ): نسخه‏ای که از روی آن کتابت شده

3. مقابله با نسخه‌های دیگر از دست‏نوشته مورد نظر.

ب)‌ مقابله و اصلاح نسخه با قرائت و سماع و عرض دید

  نوع دیگر تصحیح متن، مقابله با قرائت یا سماع و عرض دید به شرح زیر صورت می‌گرفته است:

1. قرائت: خواندن متن یک نسخه نزد مؤلف کتاب یا یکی از دانشمندان و استادان آشنا با متن مورد نظر.

  2. سماع: شنیدن متن از زبان مؤلف یک کتاب یا دانشمندی آشنا با آن کتاب و تصحیح نادرستی‌های موجود در نسخه همزمان با شنیدن متن ازآن شخص(صفری آق‌قلعه،1390،ص27).

3. عرض دید: به رؤیت مؤلف یا شخص و استاد آشنا با آن کتاب رساندن یک نسخۀ کتابت‏شده و تصحیح نادرستی‏های کتاب است. معمولا پس از پایان مجلس سماع یا قرائت یا عرض دید، یادداشتی توسط مؤلف یا استاد آشنا به متن نسخۀ مورد تصحیح (به خط وی) در حاشیۀ پایان همان نسخه درج می‌شدکه قرائت و سماع یک متن و مقابله آن معمولاً در چندین جلسه انجام می‌شد. در هر یک از جلسات، خواندن بخشی از متن انجام می‌گرفت و در پایان هرجلسه، تا هرجایی از متن را که خوانده و مقابله کرده‌بودند، یادداشت کوتاهی را در حاشیه نسخه می‏نوشتند. این یادداشت کوتاه را «بلاغ» می‌گویند.گاهی یادداشت بلاغ را مبسوط‌تر در انتهای کتاب و معمولاً در کنار انجامه می‌نوشتند و به نوع بلاغ از قبیل اینکه حاصل مقابله یا سماع بوده، اشاره می‌شده است(صفری آق قلعه،1390،ص35). 

در کانون دانشمندان،کتاب‏هایی که در حیات مؤلف استنساخ و تکثیر می‌شدند، بعضاً این امتیاز را داشته‌اند که به نظر مؤلف برسند. نسخه‌هایی که در چنین شرایطی تولید می‌شده‌اند اغلب دارای یک یا چند گواهی بودند که نشانگر نظارت پدیدآور بر روند استنساخ بوده است. گروهی از نسخه‌های مزبور دارای یادداشت مقابله هستند که نشان می‌دهد دست‌نویس استنساخ‏شده در حضور مؤلف و یا با نسخه‌ای از آن مؤلف (احتمالا نسخه أصل) سطر به سطر و کلمه به کلمه تا جایی که میسر بوده، تطبیق داده شده است (بشری،1390).

هر دانشمند مشهوری شاگردانی داشته است که نظرهای استاد را از طریق شنیدن یا نوشتن(سماع و استملاء) و یا  نسخه‌برداری از روی یادداشت‌های او، نقل و نشر می‌‏کرده‌اند. این شیوه پسندیده و کافی بوده است، به‏شرط آنکه استاد بعد از قرائت تمامی کتاب، اجازۀ نقل را به شاگرد خود داده باشد زیرا بعضی از مؤلفان قدیمی گاهی به کسانی اجازۀ نقل مؤلفات خود را می‌دادند که در جلسات درس استاد شرکت نمی‌کردند(برگشتراسر و هارون، 1370، 25).

اصطلاح «عرض دید» در برخی از نسخه‌ها به‏معنای دیگری نیز آمده است وآن دربارۀ نسخه‌های دیوانی است که اندرون شمسه‏های آرایه‏دار در اوراق ابتدایی نسخه با عنوان «رسم خزانه» ویا توسط مخزن‏دار هنگام ورود به مخزن کتاب‏ها با عنوان «داخل عرض شد» یا «عرض دید شد» کتابت می‏شده است.

1_ توضیح،تفسیر و یا نقد عبارت‏های متن

 علاوه بر نوشتن شکل درست واژه‌ها و نیز افتادگی‌های متن در حاشیۀ نسخه‌های خطی، کاتبان، عالمان و یا خوانندگان این کتاب‏ها، عبارت‏های‏ توضیحی، تفسیری و حتی انتقادی خود را دربارۀ متن کتاب مورد مطالعه با استناد به منابع یا بدون استناد به منابع در حاشیۀ نسخه‌ها یادداشت کرده‌اند. ابن جماعه این‌کار را نوشتن فواید بر هامش کتاب خوانده است. وی تأکید می‏کند، صرفاً می‌توان فواید مهم را در حاشیه یادداشت کرد (ابن‏جماعه،1353ق، ص 181). اصطلاحاً به این گونه حاشیه‌ها «تعلیق» گفته می‏شود.

2_ معنی لغات و اصطلاحات

  این نوع از حاشیه‌ها شامل معنی لغات و اصطلاحات مشکل موجود در متن است که کاتب نسخه یا یکی از خوانندگان، به فراخور فهم و دانش خود، آنها را در حاشیۀ نسخه‌ها یادداشت کرده است. برخی از این معانی با استناد به فرهنگ ولغت‏نامه خاصی بوده و برای برخی منبعی ذکر نشده است.

3_ ثبت عنوان‏های بخش‏ها و فصل‏های کتاب

  گاهی کاتبان یا یکی از خوانندگان کتاب‏ها، عنوان‏های فصل‌ها یا موضوعات مطالب نسخه‌ها را در کناره‌ها و حاشیۀ نسخه‌ها یادداشت کرده‏اند. برخی از این نمونه‌ها به رنگ متن اصلی و برخی به رنگی غیر از رنگ متن نسخه، مثلا به رنگ شنگرف است. این‏گونه از حاشیه‌ها را در اصطلاح فهرست درونی (میانی) می‌نامند.

4_ متن کتاب دیگر

گاهی در حواشی اوراق نسخه، متن کتاب دیگری ـ مرتبط با متن کتاب در نسخه _ به‏صورت یک کتاب مستقل نگاشته می‏شود. اگر متن نسخۀ خطی شرح یا حاشیه‏ای بر متن کتاب دیگر باشد، در حواشی اوراق، متن اصلی مورد شرح وتفسیر جهت اتمام فایده نگاشته می‏شود. برخی از نسخه‏شناسان برای تمییز  و تشخیص این قبیل از حواشی از حواشی دیگر، عنوان «هامش» را انتخاب می‏کنند.

بررسی فراوانی محتوای حاشیه‏ها در نسخه‌های منتخب

میزان فراوانی حاشیه‏ها و نوع ارتباط آنها با متن در 100 نسخۀ خطی اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانه آستان‏قدس‏رضوی، به شرح زیر ارائه می‏شود:

الف) فراوانی محتوای حاشیه‌ها

  میزان فراوانی محتوای حاشیه 100 نسخه خطی مورد تحقیق، در جدول و نمودار زیر نشان داده شده است:

جدول1. فراوانی محتوای حاشیه‏ها

محتوای حاشیه

فراوانی

درصد

معنی لغات واصلاحات

22

12.5

توضیح، نقد وشرح  مطالب

62

35.2

تصحیح متن

80

45.5

فهرست مطالب

12

6.8

جمع

176

100

 

 

نمودار1. فراوانی محتوای حاشیه‏ها

 

 چنان‏که درجدول و نمودار فوق مشاهده می‏شود، بیشترین فراوانی محتوای حاشیه‏ها مربوط به تصحیح متن در حاشیه با 80  نمونه(5/45%) وسپس توضیح، شرح و نقد عبارت‏های متن با 62 نمونه (2/35 %) و معنی لغات و اصطلاحات با 22 نمونه
(5/12%) و در آخر فهرست مطالب با 12 نمونه (8/6 %) است.

ب) فراوانی نوع ارتباط حاشیه و متن

 میزان فراوانی نوع ارتباط حاشیه 100 نسخه خطی مورد تحقیق با متن کتاب، در جدول و نمودار زیر نشان داده شده است:

جدول2.  فراوانی نوع ارتباط حاشیه و متن

نوع حاشیه

نوع حاشیه

فراوانی

درصد

معنی لغات و اصطلاحات به‏کار رفته در متن

با استناد به فرهنگ لغت

17

8.5

بدون استناد به فرهنگ لغت

5

2.5

توضیح، شرح و نقد عبارت‏های متن

با استناد به شخص درقیدحیات

28

14

با استناد به شخص فوت‏شده

26

13

با استناد به کتاب

20

10

بدون استناد به منبع

12

 

6

تصحیح متن

 

مقابله با نسخه مأخوذ با نشانه

13

6.5

مقابله با نسخه مأخوذ بدون نشانه

43

21.5

مقابله باسماع مؤلف

1

5./

مقابله با سماع عالمان

6

3

مقابله با نسخه خط مؤلف

5

2.5

مقابله با نسخه‌های دیگر

12

6

فهرست مطالب

 

12

6

جمع

 

200

100

 

 

 

 

نمودار 2: فراوانی نوع ارتباط حاشیه ومتن

 

  باتوجه به جدول ونمودار2، حاشیه‌های تصحیحی مقابله با نسخه مأخوذ بدون ذکر نشانه با 43 نمونه (5/21 %) بیشترین فراوانی را تشکیل می‏دهد.سپس حاشیۀ توضیحیِ استنادی به شخص در قید حیات با 14%، حاشیه توضیحی استنادی به شخص فوت‏شده 13%، حاشیۀ توضیحی استنادی به کتاب با 10%، حاشیه معنی لغات استنادی به فرهنگ لغت 5/8 %،حاشیۀ تصحیحی مقابله با نسخه مأخوذ با نشانه 5/6 %، حاشیه توضیحی بدون استناد، حاشیه تصحیحی مقابله با نسخه‌های دیگر و حاشیه فهرست مطالب هر کدام با 6 % به‏ترتیب بیشترین فراوانی را دارند. همچنان‏که حاشیه تصحیحی مقابله با سماع عالمان با 3%، حاشیۀ معنی لغات بدون استناد و حاشیۀ تصحیحی مقابله با نسخۀ خط مؤلف هر کدام با 5/2% و در آخر حاشیۀ تصحیحی مقابله با سماع مؤلف با 1 نمونه (5/0 %)کمترین فراوانی نحوه ارتباط مطالب متن وحاشیه را نشان می دهند.

ج) فراوانی حاشیه‌های دارای رقم محشی و یا نام کتاب مرجع  

 1. فراوانی حاشیه‌های دارای رقم محشی وتاریخ و فراوانی حاشیه‌های استنادی به نام کتاب در دو جدول جداگانه زیر ارائه شده است.

جدول 3. فراوانی حاشیه‌های دارای رقم محشی و تاریخ

نوع حاشیه

درصد

فراوانی

حاشیه‏های دارای رقم محشی

19

19

حاشیه‏های دارای تاریخ

21

21

حاشیه‏های فاقد تاریخ و رقم محشی

60

60

جمع

100

100

 

 

نمودار3. فراوانی حاشیه‌های دارای رقم محشی و تاریخ

 

  جدول و نمودار3 نشان می‌دهد حواشی 19 نسخه، معادل 19%، دارای رقم محشی و  حواشی 81 نسخه، معادل 81%، فاقد رقم محشی بوده است.

جدول 4. فراوانی حاشیه‏های استنادی به نام کتاب

نوع حاشیه

فراوانی

درصد

معنی لغات با استناد به فرهنگ لغت

17

5/8

حاشیه توضیحی با استناد به کتاب

20

10

حواشی بدون نام کتاب

163

5/81

جمع

200

100

 

 

نمودار4. فراوانی حاشیه‌های استنادی به نام کتاب

 

  جدول و نمودار4 نشان می‌دهد از مجموع 200 حاشیه نسخه‌های مورد تحقیق، 17 نمونه از حواشی (5/8  %) معنی لغات و اصطلاحات و20 نمونه از حواشی توضیحی معادل 10%، در مجموع 5/18 % حواشی با ذکر نام کتاب مرجع بوده است.

نتیجه‏گیری

  اگرچه کاتبان در چند سدۀ نخست هجری در حاشیه نویسی کتاب‏های خطی وحدت رویّه نداشته و هرکدام به سلیقه وذوق خویش مبادرت به ثبت مطالب در حاشیه‌های نسخه‌های خطی می‏کردند، با نگارش و تدوین اصول و روش‏های حاشیه‏نویسی در برخی از منابع گذشته، کاتبان در سده‏های بعدی در استنساخ  نسخه‌های خطی، خود را مقید به آداب کتابت و استنساخ می‏کردند که از جمله این آداب، اصول و روش حاشیه‏نویسی بود.

 با بررسی محتوای حاشیه‏ها در نسخه‌های مورد پژوهش، نتایج زیر به دست می‏آید:

 الف)حاشیه‌نویسی درگذشته میان کاتبان نسخه‌های خطی بسیار رواج داشته است.

ب) بیشترین فراوانی محتوای حاشیه‏ها مربوط به تصحیح متن در حاشیه و سپس توضیح، شرح و نقد عبارت‏های متن وسپس معنی لغات و اصطلاحات است.

 ج) حاشیه‌های تصحیحی مقابله با نسخه مأخوذ بدون ذکر نشانه، بیشترین فراوانی را تشکیل می‏دهد؛ سپس حاشیه توضیحی استنادی به شخص در قید حیات، حاشیۀ توضیحی استنادی به شخص فوت‏شده،حاشیۀ توضیحی استنادی به کتاب و حاشیۀ معنی لغات استنادی به فرهنگ لغت، به‏ترتیب در رتبه‏های بعدی فراوانی می‏باشند.

 د)تعداد کمی از حواشی نسخه‌های مورد تحقیق(19%) دارای رقم محشی و 5/18  % از حواشی نسخه‌ها با ذکر منبع است.

 

 

-       آقابزرگ طهرانی، محمدحسن (1378). الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
-      ابن جماعه، محمد(1353 ق). تذکره السامع و المتکلّم فی أدب العالم و المتعلّم، حیدرآباد دکن: دایره‏المعارف عثمانیه.
-      ابن‏منظور، محمد(1388ق). لسان العرب، به‏کوشش علی مشیری، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
-      ـ برگشتراسر،گوتهلف و عبدالسلام هارون (1370). روش تحقیق انتقادی متون، ترجمه جمال‌الدین شیرازیان، [تهران]: لک لک.
-      بشری، جواد(1390). آراستن آغاز و انجام دستنویس به خط مؤلف. نامه بهارستان، 12، دفتر 18-19، صفحه 93-100.
-      تفلیسی، ابوالفضل حبیش(1351). قانون أدب، به کوشش غلامرضا طاهر،جلد3، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-      حقیقی، محسن (1384). «پس از ده سال: شأن حاشیه نویسی»،آینه پژوهش،ش 39 .
-      رجبی، محمدحسن(1381). « حاشیه»، دایره المعارف کتابداری واطلاع رسانی، جلد1، انتشارات کتابخانه ملی ایران.
-      رودگر، قنبرعلی(1390). «حاشیه و حاشیه‏نویسی در نسخه‌های خطی»، نامه بهارستان،12،دفتر 18-19 ن صص 101 -114 .
-      صفری آل‏قلعه،علی(1390) .نسخه شناخت:پژوهشنامه نسخ خطی فارسی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
-      فراهیدی، خلیل(1405 ق). کتاب العین، به‏کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، جلد سوم، قم: دارالهجره.
-      مایل هروی، نجیب (1369). نقد و تصحیح متون، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.