نقش کتابداران، خدمات اطلاع‌رسانی و میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی آنان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 کارشناسی ارشد، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 استادیار، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

هدف: مقاله با هدف بررسی نقش کتابداران، خدمات اطلاع‌رسانی و میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی آنان نوشته شده است.
روش: پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و به روش پیمایشی انجام شده است. جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد بود. حجم کل جامعۀ آماری شامل12260 نفر متشکل از 8100 نفر کارشناسی ارشد و 4160 نفر دکتری بود. از این تعداد، 236 نفر از دانشجویان به روش نمونه‌گیری طبقه‌ای غیرنسبتی به‏عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار سنجش پرسش‏نامه بود. داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی و نرم افزار اس پی اس اس تجزیه و تحلیل گردید.
یافته‌ها: میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان در حد متوسط بود. همچنین وضعیت سواد اطلاعاتی دانشجویان، پایین‌تر از حد مطلوب بود. از سوی دیگر، میزان استفاده دانشجویان از خدمات اطلاع‌رسانی در سطح متوسط قرار داشت. بین میزان سواد اطلاعاتی و میزان اضطراب اطلاع‌یابی آنان رابطه معناداری وجود داشت. یافته‌ها نشان داد نقش کتابداران در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در سطح متوسط قرار دارد. همچنین شرکت در کارگاه‌های آموزشی نتوانسته تأثیری در میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان داشته باشد. بین نمره دانشجویان به مهارت‌های ارتباطی کتابداران و میزان اضطراب اطلاع‌یابی آنان، رابطه معنادار مثبتی وجود داشت. بین میزان استفاده از خدمات اطلاع‌رسانی و میان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی رابطه معنادار مثبتی برقرار بود. یافته‌ها نشان داد بین میانگین نمره‌های اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان و متغیر جنسیت و حوزه تحصیلی تفاوت معناداری وجود ندارد، در حالی که این تفاوت در مقطع تحصیلی مشاهده شد. در ادامه، تفاوت معناداری بین میانگین نمره‌های سواد اطلاعاتی و متغیرهای جنسیت، حوزه تحصیلی و مقطع تحصیلی مشاهده نشد.
اصالت/ارزش:  شناخت برخی از عوامل مختلف که می‌تواند فرایند اطلاع‌یابی افراد را تحت تأتیر قرار دهد تا جایی که آنان را دچار اضطراب کند، ضروری به نظر می‌رسد. نتایج این پژوهش با تأکید بر نقش کتابداران، میزان استفاده از خدمات اطلاع‌رسانی و سواد اطلاعاتی جامعه مورد پژوهش می‌تواند مورد توجه کتابداران و مسئولان دانشگاهی قرار بگیرد تا جایی که علاوه بر شناخت عؤامل تأثیرگذار، گام‌هایی در جهت رفع آن برداشته شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The role of librarians, information services and information literacy skills of Ferdowsi University of Mashhad (FUM) graduate students in decreasing their information seeking anxiety

نویسندگان [English]

  • Mohsen Nowkarizi 1
  • Zahra Kashi 2
  • Azam Sanatjoo 3
1 Associate Prof., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Ferdowsi University Of Mashhad, Mashhad, Iran.
2 MA, Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Ferdowsi University Of Mashhad, Mashhad, Iran.
3 Assistant Prof., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Ferdowsi University Of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Purpose: The present study aimed to investigate the role of librarians, information services and information literacy skills of graduate students of Ferdowsi University of Mashhad (FUM) in decreasing their information seeking anxiety.
Methodology: This was an applied study conducted through survey method. The statistical population included 12260 graduate students consisting of 8100 master’s students and 4160 doctoral students. Of these, 236 students were selected by non-proportional stratified random sampling method. Data were gathered using questionnaires and were analyzed through descriptive and inferential statistics using SPSS software.  
Results: The students’ information seeking anxiety level was moderate. In addition, students' information literacy status was lower than average. On the other hand, students' use of information services was moderate. There was a significant relationship between their information seeking anxiety and information literacy. The findings showed that the role of librarians in decreasing the information seeking anxiety of graduate students was at moderate level. Also, participation in related workshops did not have any effect on students’ information seeking anxiety. There was also a significant positive correlation between the students' score on librarians’ communication skills and their level of information anxiety. There was a significant positive correlation between the use of information services and the information seeking anxiety of graduate students. The findings also showed that there was no significant difference between the mean scores of students' information seeking anxiety and their gender and academic field, but their educational level. In addition, there was no significant difference between the mean scores of the students’ information literacy skills and their gender, academic field and educational level.
Conclusion: Awareness of the various factors that can affect the process of people’s informing seeking to the point where they are anxious is necessary. The results of this study, with emphasis on the role of librarians, the students’ use of information services and information literacy skills can be addressed by librarians and university authorities in order to recognize the effective factors and to take the needed steps for removing them.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Information literacy
  • Information services
  • Information seeking anxiety
  • Ferdowsi university of Mashhad
  • Graduate students
  • Librarians

مقدمه

حجم گسترده و بی‌شمار اطلاعات و به‏دنبال آن رشد سریع و پیشرفت‌های فناوری‌های اطلاعاتی سبب شده است افراد از هر سو، چه در محیط‌های کاری، تحصیلی و حتی شخصی خود در احاطه اطلاعات باشند. گوناگونی منابع اطلاعاتی مانند کتاب‌ها، رسانه‌ها، و به‏ویژه محیط‌های مجازی چون اینترنت و وب‌سایت‌ها سبب شده است افراد در معرض اطلاعات عموماً پالایش‏نشده‌ای قرار بگیرند که ممکن است دربارۀ درستی و نادرستی آن نتوان به یقین رسید. تعامل توأم با ابهام با هر پدیده‌ای از جمله اطلاعات، اضطراب‌زاست. از این‏رو، عصر اطلاعات پیامدهایی چون آلودگی اطلاعات[1]، سرریز اطلاعات[2] و اضطراب اطلاعات[3]  را به‏همر‌اه داشته است.

در واقع، اضطراب اطلاع‌یابی زمانی پدید می‌آید که افراد نتوانند اطلاعات موجود را به‏گونۀ مطلوبی گردآوری، پردازش، سازماندهی و دسترس‌پذیر کنند. بنابراین، به‏سبب تبعات ناشی از دسترسی‏نداشتن به اطلاعات مناسب و مورد نیاز و در نتیجه، ارضانشدن نیازهای اطلاعاتی مرتبط، به‏لحاظ روان‌شناختی، دچار اضطراب اطلاع‌یابی خواهند شد و نخواهند توانست از اطلاعات موجود به‏طور مناسب و اثربخش سود جویند.

 این کیفیت ناپایدار و کمیّت وسیع اطلاعات، ضروری می‌نماید که افراد ملزم به یادگیری و کسب مجموعه‌ای از مهارت‌ها شوند که بتوانند به‏گونه‌ای مناسب به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی یابند، از درستی آن اطمینان حاصل کنند و در نهایت به رضایتمندی آنان از فرایند جستجو منتج شود.از ابزارهایی که می‌تواند کاربران را به‏نحو مطلوبی در کسب این مهارت‌ها یاری رساند، آموزش سواد اطلاعاتی به استفاده‌کنندگان در استفاده از منابع اطلاعاتی است. فرد با سواد اطلاعاتی می‌تواند افزون بر تشخیص نیاز اطلاعاتی خویش و شناخت منابع بالقوه اطلاعات، به منابع اطلاعاتی مشتمل بر منابع رایانه‌ای و دیگر فناوری‌ها دسترسی پیدا کند و با ارزیابی و سازماندهی اطلاعات به دانشی نو دست یابد (دویل[4]،1992).کتابداران و خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها و مراکزاطلاع‌رسانی از دیگر ابزارهایی هستند که می‌توانند دسترسی به اطلاعات، به‏ویژه اطلاعات مفید و متناسب با نیاز اطلاعاتی کاربران را فراهم آورند. این دسترسی به‏واسطۀ وجود کتابداران (به‏ویژه کتابداران بخش مرجع و اطلاع‌رسانی) از سرعت، کیفیت و اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود. بنابراین، کتابداران با درک درستی از جایگاه و اهمیت نقش خود و تلفیق برخی از مهارت‌های حرفه‌ای، از جمله مهارت‌های ارتباطی(کلامی و غیرکلامی)، مهارت‌های فناوری اطلاعات، تعهد و دانش موضوعی، و همچنین به‏عنوان آموزش‏دهند‌گان سواد اطلاعاتی، می‌توانند به‏گونه‌ای مؤثر کاربران را تا رسیدن به نتیجۀ مطلوب یاری برسانند.

اضطراب اطلاع‌یابی یکی از انواع اضطراب‌‌‌‌هایی است که می‌توان گفت پژوهشگران، دانشجویان و یا حتی اعضای هیئت علمی ممکن است کم‏وبیش به آن دچار شوند. از آنجا که افراد در جوامع آموزشی به ناچار در تعامل با اطلاعات و نیازمند جستجوی اطلاعات و ملزم به استفاده از منابع اطلاعاتی هستند، اضطراب ناشی از جستجوی اطلاعات را می‌توان یکی از شایع‌ترین انواع اضطراب در محیط‌های دانشگاهی دانست (کولثاو[5]، 1991؛ بوستیک[6]، 1992).

در نظریۀ کولثاو «اصل عدم اطمینان» جایگاه ویژه‌ای دارد. این اصل که مبیّن یک نوع وضعیت شناختی و عاطفی است، زمانی مطرح می‌شود که دانشجویان دربارۀ موضوع پژوهش خود مطمئن نیستند یا در فهم‌شان از موضوع نقص یا کاستی وجود دارد (نوکاریزی و داورپناه، 1385). در واقع، می‌توان گفت زمانی که فرد در مواجهه با حجم عظیمی از اطلاعات قرار می‌گیرد، دچار این تردید می‌شود. این احساس مربوط به زمانی است که جستجوگر اطلاعاتی، هنوز به درک صحیحی از اطلاعات مورد نظر خود نرسیده است.

از سوی دیگر «کولثاو» (1991) با مطرح‏کردن ناحیۀ مداخله[7] در فرایند جستجو، نقش کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی را به‏عنوان ابزارهای کمکی در فرایند جستجوی اطلاعات بیشتر مورد توجه قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که در این ناحیه هم کتابداران در جهت یاری به دانشجویانی که در پی اطلاعات بودند تلاش مؤثرتری داشتند و هم اطلاعات دریافتی از ربط موضوعی بیشتری برخوردار بود. حال، باید دید کتابداران که از آنها به‏عنوان افرادی که توانایی شناخت، ‌‌ارزیابی، سازماندهی و اشاعۀ منابع اطلاعاتی را دارند و نیز به‏عنوان مهم‌ترین و معتبرترین مشاوران اطلاعاتی و متولیان آموزش مهارت‌های اطلاعاتی یاد می‌شود (فتاحی،1383)، از چه راه‌هایی وتا چه میزان می‌توانند جستجوگران را از سردرگمی در شناسایی منابع اطلاعاتی رهایی بخشند و آنها را در شناسایی اطلاعات مفید یاری دهند؟ آیا ورود به ناحیۀ مداخله توسط کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی، می‌تواند اضطراب ناشی از عدم اطمینان را در کاربران کاهش دهد؟ در این زمینه، گذشته از خود کتابداران، برونداد عمل آنان، یعنی انواع خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها، نظیر فهرست‌های برخط و وب‌سایت‌های کتابخانه‌ای و آموزش سواد اطلاعاتی نیز باید مورد توجه قرار گیرد تا بتوان تأثیر هریک از این موارد را از جنبۀ نقش و تأثیرشان در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی کاربران بررسی کرد.

هدف پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد و نقش و کارکرد کتابداران و خدمات اطلاع‌رسانی و همچنین سواد اطلاعاتی در کاهش این اضطراب است.

پرسشهای پژوهش

1. دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی تا چه میزان از مهارت‌های سواد اطلاعاتی برخوردار هستند؟

2. دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی تا چه میزان از خدمات اطلاع‌رسانی در راستای رفع نیازهای اطلاعاتی خود استفاده می‌کنند؟

3. دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی تا چه حد در فرایند جستجوی اطلاعات دچار اضطراب اطلاع‌یابی می‌شوند؟

4. کتابداران تا چه میزان می‌توانند در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان‌ تحصیلات‌تکمیلی دانشگاه فردوسی مؤثر باشند؟

5. شرکت در کارگاه‌های آموزشی (سواد اطلاعاتی و مانند آن) تا چه میزان می‌تواند اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی را کاهش دهد؟

فرضیه‌های پژوهش

1.بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی و اضطراب اطلاع‌یابی آنها رابطه معناداری وجود دارد.

2. بین میزان استفاده دانشجویان تحصیلات تکمیلی از خدمات اطلاع‌رسانی و اضطراب اطلاع‌یابی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

3. بین نمرۀ دانشجویان تحصیلات تکمیلی به مهارت‌های ارتباطی کتابداران و اضطراب اطلاع‌یابی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

5. بین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی حوزه‌های تحصیلی مختلف (علوم انسانی، علوم، فنی و مهندسی، کشاورزی) تفاوت معناداری وجود دارد.

6. بین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری تفاوت معناداری وجود دارد.

8. بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی حوزه‌های تحصیلی مختلف (علوم انسانی، علوم‌ پایه، فنی و مهندسی، کشاورزی)تفاوت معناداری وجود دارد.

9. بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری تفاوت معناداری وجود دارد.

پیشینه پژوهش

یافته‌های پژوهشی که به بررسی میزان اضطراب اینترنتی اعضای هیئت علمی دانشگاه بیرجند ‏پرداخت، حاکی از آن بود که پاسخگویان جامعۀ مورد بررسی بیش از حد متوسط (نمره87) اضطراب اینترنتی از خود بروز دادند. همچنین میان اعضای هیئت‌‌ علمی حوزه‌های مختلف، از نظر اضطراب اینترنتی تفاوت معناداری وجود نداشت و نیز بین میزان اضطراب اینترنتی اعضای هیئت‌‌علمی و میزان شناخت آنها از اینترنت، رابطۀ معناداری وجود نداشت. حجم نمونه این پژوهش شامل 187 نفر از اعضای هیئت‌‌علمی بودکه پنج‏سال از سابقۀ تدریس آنها می‏گذشت. این حجم نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای غیر‌نسبتی انتخاب شدند و از پرسش‏نامه به‏عنوان ابزار پژوهش استفاده شد (فرهادی، 1390).

«میهمانچی و دیگران» (1390) رابطۀ متغیرهای شخصیتی با اضطراب اینترنتی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی مازندران و آزاد اسلامی شهر ساری را مطالعه کردند. یافته‌های پژوهش آنان نشان داد دانشجویان مورد مطالعه از سطح اضطراب اینترنتی پایین‌تر از حد متوسط برخوردار بودند.

نتایج پژوهش «عرفان‏منش» (1391) که با  استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای و حجم نمونه‌ای شامل 357 نفر از دانشجویان ایرانی در حال تحصیل در دانشگاه مالزی انجام شد، نشان داد اضطراب آنان درحد متوسط قرار داشت. وی در این پژوهش بیش‌ترین میزان اضطراب را در عامل «موانع مربوط به منابع اطلاعاتی» و کم‌ترین میزان اضطراب را در «موانع مربوط به رایانه و اینترنت» گزارش کرد. در این پژوهش از کتابدار به‏عنوان یکی از عوامل اضطراب‌زا نام برده شد.

«خوشیان» (1392) در پژوهشی پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسش‏نامه، سنجش اضطراب اینترنتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی را در فرایند جستجوی اطلاعات بررسی کرد. نتایج حاکی از آن بود که تفاوت معناداری بین میانگین نمره‌های اضطراب اینترنتی جامعۀ مورد مطالعه و نمرۀ متوسط اضطراب اینترنتی (60) وجود داشت. همچنین مشخص شد که اضطراب آنها به‏طور معناداری در جامعه از سطح متوسط پایین‌تر بود.

«سروری، عالی‌پور و ریاحی‌نیا» (1393) در پژوهش خود میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی را بررسی کردند. نتابج این پژوهش که با حجم نمونه 100 نفر و با استفاده از ابزار پرسش‏نامه به‏دست آمد، میزان اضطراب در بین دانشجویان را 33/16 نشان داد. بالاترین میزان اضطراب مربوط به عامل موانع مربوط به «استفاده از مواد کتابخانه‌ای» با 12/3 % و کمترین میزان اضطراب مربوط به عامل «تعامل با کتابداران» با 32/2% بود. همچنین بین سن و جنس و میزان اضطراب رابطه معناداری وجود نداشت.

«دالریمپل و زوزینگ»[8] (1992) با بهره‌گیری از روش پژوهش کیفی(مطالعه موردی و مصاحبه) دیدگاه و احساسات چهل دانشجو دربارۀ فرایند جستجوی اطلاعات را پس از انجام جستجو در فهرست برگه‌ای و برخط کتابخانه‌ای بررسی کردند. نتایج این پژوهش نشانه‌هایی از ترس، تنش و اضطراب درخصوص جستجوی اطلاعات در دانشجویان را نشان می‌داد.

در پژوهش دیگری هیلگارد[9] (2006)  با استفاده از روش کیفی و در یک محیط آموزشی مبتنی بر گروه، رفتارهای اطلاع‌یابی گروهی از دانشجویان دکترای کتابداری و اطلاع‌رسانی را در مدرسۀ سلطنتی کتابداری و اطلاع‌رسانی دانمارک به مدت هفت‏هفته بررسی کرد و به این نتیجه رسید که دانشجویان در مراحل گوناگون فرایند جستجوی اطلاعات، نشانه‌هایی از اضطراب و نگرانی را از خود بروز دادند.

«چودوری و گیپ»[10] (2009)  در پژوهشی بر روی 668 نفر از اعضای هیئت علمی نشان دادند اضطراب ممکن است به‏دلایل بسیاری در طی فرایند اطلاع‌یابی به‏وجود آید و یا تشدید شود. برخی از مهم‏ترین دلایل عبارت بود از: انتخاب نادرست منابع اطلاعاتی و عبارت جستجو، تردید در قضاوت دربارۀ کیفیت و روزآمدی منابع اطلاعاتی و نیز تردید در تصمیم‌گیری دربارۀ ربط و تناسب منابع. همچنین مشکلاتی مانند عدم بازیابی منابع اطلاعاتی مورد نیاز، آگاهی‏نداشتن از منابع اطلاعاتی موجود در زمینۀ پژوهش، وجود حجم گسترده‌ای از منابع اطلاعاتی در نتایج بازیابی، وجود منابع اطلاعاتی پراکنده و  دسترسی‏نداشتن به متن کامل منابع مورد نیاز نیز ممکن بود سبب ایجاد و افزایش اضطراب حین فرایند جستجوی اطلاعات شود.

«سیناسمای»[11] (2013)  به بررسی ارتباط میان اضطراب کتابخانه‌ای، اضطراب ارتباطی و اضطراب زبان خارجی پرداخت. در این پژوهش که  در آمریکا با استفاده از روش نظرسنجی برخط و با بهره‌گیری از سه مقیاس اضطراب کتابخانه‌ای، اضطراب ارتباطی و اضطراب زبان‌خارجی با 438 نفر از دانشجویان سال آخر انجام شد، نشان داد بین این سه نوع اضطراب رابطه وجود دارد. مهم‌ترین عامل در ایجاد اضطراب کتابخانه‌ای، موانع عاطفی شناخته شد.

نتایج پژوهش‌های انجام‏گرفته در حوزۀ اضطراب و به‏طور خاص اضطراب اطلاع‌یابی نشان می‌دهد که عوامل گوناگونی در بروز این نوع خاص از اضطراب دخیل هستند. از آن جمله می‌توان به نقش کتابدار، فضای کتابخانه، نوع خدمات اطلاع‌رسانی و نظایر آن اشاره کرد. به‏نظر ضروری می‌رسد تا به نقش هر یک از این عوامل در کاهش اضطراب پرداخته شود تا در نهایت بتوان با شناخت هر یک از این عوامل، گام‌هایی در جهت رفع آن برداشته شود. از این‏رو، ضرورت بررسی نقش کتابداران و خدمات اطلاع‌رسانی به‏عنوان عوامل اضطراب‌زا احساس می‌شود تا بتوان به راهکارهایی رسید که از این عوامل نه به‏عنوان مؤلفه‌های اضطراب‌زا بلکه به‏عنوان عوامل مؤثر که نقش تعیین‏کننده‌ای در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی کاربران دارند، نام برد.

روششناسی پژوهش

پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و به‏روش پیمایشی انجام شد. جامعۀ آماری شامل کلیۀ دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد بود. حجم کلّ جامعۀ آماری شامل12260 نفر متشکل از 8100 نفر کارشناسی ارشدو 4160 نفر دکتری بود.جامعۀ آماری به طبقات متمایز(علوم‌انسانی، علوم‌پایه، فنی و مهندسی و کشاورزی) تقسیم شدند و سپس از هر طبقه به‏روش نمونه‌گیری تصادفی غیرنسبتی، 236 نفر از دانشجویان به‏عنوان نمونه انتخاب شدند.

برای گرد‌آوری اطلاعات از پرسش‏نامه استفاده شد. پرسش‌های مطرح‏شده در پرسش‏نامه شامل دو بخش بود. در بخش نخست، پرسش‏نامه اضطراب اطلاع‌یابی «عرفان‌منش، کریم  و ابریزاه» [12] (2012) با انجام تغییراتی (برخی از گویه‌ها حذف و برخی دیگر اضافه شد) به‏منظور تطابق بیشتر با هدف‏های پژوهش به‌کارگرفته شد و شامل 34گویه بود. در بخش‌دوم، پرسش‏نامه سواداطلاعاتی برگرفته از پرسش‏نامه «سیامک و داورپناه» (1387) و «نصیرپور» (1393) نیز با انجام تغییراتی استفاده شد که شامل 20 پرسش بود. به‏منظور سنجش روایی صوری و محتوایی پرسش‏نامه در اختیار برخی از اعضای هیئت‏علمی  و تعدادی از دانشجویان علم اطلاعات و دانش‌شناسی قرار گرفت. پایایی پرسش‏نامه  نیز به‏وسیلۀ ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد.

یافته‌های پژوهش

یافته‌های حاصل از متغیرهای جمعیت‌شناختی پاسخگویان، درجدول1 آمده است. در این جدول به توصیف داده‌های جمعیت‌شناختی مانند جنسیت، مقطع‌تحصیلی و حوزه‌ تحصیلی پرداخته شده است.

جدول 1 . توزیع فراوانی جنسیت، حوزه تحصیلی، و مقطع تحصیلی دانشجویان

متغیر

فراوانی

درصد

جنسیت

زن

83

8/48

مرد

87

2/51

جمع

170

100

حوزه تحصیلی

علوم انسانی

47

6/27

علوم پایه

40

5/32

فنی و مهندسی

43

3/25

علوم کشاورزی

40

5/32

جمع

170

100

مقطع تحصیلی

کارشناسی ارشد

115

6/67

دکتری

55

4/32

 

پرسش‏های پژوهش در ادامه پاسخ داده شده است:

1_ دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی تا چه میزان از مهارت‌های سواد اطلاعاتی برخوردار هستند؟

به‏منظور تعیین میزان سطح سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد لازم بود در ابتدا میانگین نمره‌های سواد اطلاعاتی دانشجویان، از 22 سؤالی که در پرسش‏نامه سواد اطلاعاتی در نظر گرفته شد محاسبه و سپس با نمرۀ متوسط مقایسه شود تا وضعیت سواد اطلاعاتی دانشجویان در سطح جامعه هم مشخص گردد. در جدول2 میانگین سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد ارائه شده است.                             

جدول 2. میانگین نمره‌ها  و نتایج تی یک‏نمونه‏ای مربوط به سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد

متغیر

میانگین

انحراف معیار

آماره تی

درجه آزادی

p-value

اختلاف میانگین

سواداطلاعاتی

364/9

766/2

707/7-

169

000/0

635/1-

 

با توجه به توزیع نرمال متغیر سواد اطلاعاتی، از آزمون پارامتری تی یک‏نمونه‏ای استفاده شد.

در جدول2 نتایج آزمون تی یک‏نمونه‌ای برای مقایسۀ میانگین سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی با سطح متوسط (نمره3) نشان داده شده است.

همان‌گونه که یافته‌های جدول 2 نشان می‌دهد، سطح معناداری برای سواد اطلاعاتی دانشجویان، کمتر از 05/0 (000/0=p) و به‏طور معناداری کمتر از سطح متوسط بود.

2_ دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی تا چه میزان از خدمات اطلاع‌رسانی در راستای رفع نیازهای اطلاعاتی خود استفاده میکنند؟

هدف این پرسش، تعیین میزان استفادۀ دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد از خدمات اطلاع‌رسانی در راستای رفع نیازهای اطلاعاتی آنان بود. بدین منظور، گویه‌هایی نشان‏دهندۀ میزان استفادۀ دانشجویان از خدمات اطلاع‌رسانی گزینش شد. پس از محاسبۀ میانگین این گویه‌ها، میانگین به‏دست‏آمده با نمرۀ متوسط (نمره 3) مقایسه شد. در جدول 3 نمرۀ میانگین و نتایج آزمون تی ‌یک‏‏نمونه‏ای خدمات اطلاع‌رسانی آن نشان داده شده است.

جدول3 . میانگین نمره‌ها و  آزمون تییک‏نمونهای مربوط به خدمات اطلاع‌رسانی دانشجویان

متغیر

میانگین

انحراف معیار

آماره تی

درجه آزادی

p-value

اختلاف میانگین

خدمات اطلاع‌رسانی

697/2

792/0

895/4-

169

000/0

302/0-

 

همان‌طورکه یافته‌های جدول3 نشان می‌دهد، سطح معناداری برای میزان استفادۀ دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد از خدمات اطلاع‌رسانی کمتر از 05/0 (000/0p=) بود. در نتیجه، بین میانگین استفادۀ دانشجویان از خدمات اطلاع‌رسانی با میانگین متوسط آن (نمره 3) تفاوت معنا‌دار وجود داشت و این میانگین پایین‏تر از سطح متوسط بود.

3_ دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی تا چه حد در فرایند جستجوی اطلاعات دچار اضطراب اطلاع‌یابی میشوند؟

هدف از طرح این پرسش، تعیین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات‌تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد بود. بدین‏منظور، ابتدا لازم بود تا میانگین اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد محاسبه و سپس با نمرۀ متوسط مقایسه شود. در این پژوهش به‏منظور سنجش اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان از پرسش‏نامه استفاده شد. این پرسش‏نامه دارای 34 گویه بود. پاسخ گویه‌های آن به‏صورت طیف پنج ارزشی لیکرت در نظر گرفته شد و به هر گویه از 1 تا 5 (کاملا مخالفم= 1، مخالفم= 2، نظری ندارم=3، موافقم= 4، کاملا موافقم= 5) امتیاز تعلق گرفت. در جدول 5 میانگین و انحراف‏معیار نمره‌های اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد ارائه شده است.

جدول4. میانگین نمره‌ها  و نتایج آزمون تی یک‏نمونه‏ای اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان

متغیر

میانگین

انحراف معیار

آماره تی

درجه آزادی

p-value

اختلاف میانگین

اضطراب اطلاع یابی

717/2

597/0

159/6-

169

000/0

282/0

 

در جدول4 نتایج آزمون تی‌یک‏نمونه‌ای برای مقایسه میزان میانگین اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد با نمره متوسط (3)  نشان داده شده است.

یافته‌ها نشان می‌دهد سطح معناداری برای اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد، کمتر از  05/0(000/0p=) و درسطح متوسط بود.

4_ کتابداران تا چه میزان میتوانند در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مؤثر باشند؟

این پرسش به‏منظور تعیین نقش کتابداران در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد طراحی شد. نخست لازم بود تا گویه‌های مربوط به تعامل با کتابداران انتخاب و میانگین آنها محاسبه شود. یافته‌های جدول 5 میانگین نمره‌های مربوط به کتابداران را نشان می‏دهد.

جدول5. نتایج آزمون تی یک‏نمونهای برای تعیین نقش کتابداران در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی

متغیر

میانگین

انحراف معیار

آماره تی

درجه آزادی

p-value

اختلاف میانگین

کتابداران

97/2

50/0

035/1-

169

302/0

0389/0

 

در جدول5 نتایج آزمون تی یک‏نمونه‌ای برای تعیین میزان تأثیر کتابداران در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد با نمره متوسط (3) نشان داده شده است.

یافته‌های جدول5 نشان می‌دهد، سطح معناداری برای تعیین میزان نقش کتابداران در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی، بیش‌تر از 05/0(302/0=p) بود. در نتیجه، بین میانگین نمره‌های مربوط به کتابداران با نمره متوسط آنان تفاوت معنادار وجود نداشت. بنابراین با اطمینان 95% می‌توان گفت نقش کتابداران در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در سطح متوسط قرار دارد.

5_ شرکت در کارگاه‌های آموزشی (سواد اطلاعاتی و مانند آن) تا چه میزان می‏تواند اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی را کاهش دهد؟

این پرسش به‏منظور سنجش تأثیر کارگاه‌های آموزشی برگزارشده مانند کارگاه‌های سواد اطلاعاتی طراحی شد تا بتوان میزان تأثیر این دوره‌های آموزشی را مشخص کرد. بدین‏منظور، پرسشی در این رابطه مبنی بر حضور یا عدم حضور در این کارگاه‌های آموزشی در پرسش‏نامه سواد اطلاعاتی در نظر گرفته شد.

میانگین نمرۀ اضطراب اطلاع‌یابی افرادی که در جلسات کارگاه‌های آموزشی شرکت کرده‌اند (660/2) و افرادی که در این دوره‌های آموزشی شرکت نکرده‌اند (726/2)، بسیار به هم نزدیک بود. در ادامه و به‏منظور مقایسه میان دو گروه (جامعه) از آزمون تی دو نمونه‌ای مستقل استفاده شد.

جدول6 نتایج آزمون تی مستقل برای مقایسۀ میانگین نمره‌های اضطراب اطلاع‌یابی افرادی را که در کارگاه‌های آموزشی شرکت کرده‌اند و افرادی را که در این دوره‌های آموزشی شرکت نکرده‌اند، نشان می‌دهد.

جدول6. نتایج آزمون تی دونمونهای مستقل برای مقایسه میانگین نمره‌های افراد دو گروه شرکتکننده درکارگاه‌های آموزشی و گروه بدون شرکت در آن

متغیر

آزمون لوین برای برابری واریانسها

t

درجه آزادی

p-value

شرکت درکارگاه

عدم شرکت درکارگاه

F

Sig

480/0-

464/0-

168

029/ 27

632/0

646/0

148/0

668/0

 

 یافته‌های جدول6 نشان می‌دهدsig  مربوط به آزمون لوین[13] برابر با 668/0 است و بزرگ‌تر از سطح معناداری 05/0 است. در نتیجه، فرض برابری واریانس‌ها (0H) رد می‌شود. بنابراین اطلاعات سطر اول را برای نتیجه‌گیری دربارۀ میانگین بررسی می‏کنیم. با مشاهدۀ سطر اول می‌توان به این نتیجه رسید که سطح معناداری برای تعیین میزان تأثیر شرکت در کارگاه‌های آموزشی بیشتر از 05/0(632/0=p) بود و تفاوت معناداری بین نمره‌های دو گروه مشاهد نشد.

    در ادامه نیز فرضیه‌های پژوهش مطرح و سپس تحلیل آماری شد که در ادامه به آن پرداخته شده است:

6_ بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی و اضطراب اطلاع‌یابی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

برای بررسی این رابطه از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. مشاهده یافته‌ها نشان داد ضریب همبستگی (158/0-) و سطح معناداری (04/0) کوچک‌تر از عدد 05/0 بود و در نتیجه رابطه معنادار منفی بین دو متغیر وجود داشت، یعنی با افزایش سواد اطلاعاتی اضطراب آنها کمتر شده بود.

7_  بین نمره دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی به مهارتهای ارتباطی کتابداران و اضطراب اطلاع‌یابی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

نتایج مربوط به آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه یاد شده نشان داد بین این دو متغیر رابطه معنادار مثبتی وجود داشت (07/0=r؛ 000/0=p).

بین میزان استفاده دانشجویان تحصیلات تکمیلی از خدمات اطلاع‌رسانی و اضطراب اطلاع‌یابی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

در این آزمون نیز نتایج مربوط به آزمون همیستگی پیرسون نشان داد بین دو متغیر یادشده رابطه مثبت معناداری وجود داشت (09/0 =r ؛ 000/p=).

8_ بین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی حوزه‌های تحصیلی مختلف (علوم انسانی، علومپایه، فنی و مهندسی، کشاورزی) تفاوت معناداری وجود دارد.

برای تعیین این تفاوت فرضیۀ4 این پژوهش طراحی شد. بدین‏منظور، برای تعیین هرگونه تفاوت معنادار بین حوزه‌های مختلف از آزمون تحلیل واریانس یک‏طرفه استفاده شد. در جدول7 نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‏طرفه اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان ارائه شده است.

جدول7. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‏طرفه اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان درحوزه‌های مختلف

متغیر

منبع تغییرات

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذور

F

p-value

اضطراب اطلاع‌یابی

بین گروه‌ها

034/0

3

678/0

929/1

127/0

درون گروه‌ها

354/58

166

352/0

جمع

388/60

169

 

 

یافته‌های به‏دست‏آمده از انجام آزمون تحلیل واریانس یک‏طرفه نشان داد سطح معناداری به‏دست‏آمده در این آزمون (127/0=p) بیش‌تر از عدد 05/0 بود. به بیانی دیگر، با اطمینان 95% می‌توان گفت بین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد در حوزه‌های مختلف تفاوت معنادار وجود نداشت.

9_ بین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری تفاوت معناداری وجود دارد.

به‏منظور بررسی این تفاوت، از آزمون تی دو نمونه‌ای مستقل استفاده شد. در جدول8 می‌توان توصیف برخی از شاخص‌های مرکزی و پراکندگی متغیرهای فرضیۀ فوق را مشاهده کرد.

جدول8. آماره‌های توصیفی اضطراب اطلاع‌یابی بر اساس مقطع تحصیلی دانشجویان

متغیر

مقطع تحصیلی

تعداد

میانگین

انحراف معیار

اضطراب اطلاع‌یابی

کارشناسی ارشد

115

802/2

579/0

دکتری

55

541/2

564/0

 

پس از اجرای آزمون، نتایج زیر به‏دست آمد که در جدول 9 ارائه شده است.

جدول9. نتایج آزمون تی دونمونهای مستقل برای مقایسه میانگین نمرات اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان بر اساس  مقطع تحصیلی

متغیر

مقطع تحصیلی

آزمون لوین برای برابری واریانس‌ها

t

درجه آزادی

p-value

 

اضطراب اطلاع‌یابی

کارشناسی ارشد

F

Sig

711/2

 

765/2

168

 

982/111

007/0

 

007/0

 

295/0

588/0

 

دکتری

 

 

یافته‌های به‏دست‏آمده از اجرای این آزمون نشان می‌دهد سطح معناداری مربوط به آزمون لوین برای برابری واریانس‌ها از عدد 05/0بیش‌تر است (588/0). بنابراین اطلاعات سطر نخست برای نتیجه‏گیری دربارۀ میانگین بررسی شد. با مشاهدۀ نخستین سطر و اینکه سطح معناداری کمتر از 05/0است، فرضیه صفر (0H) مبنی بر ادعای نبود تفاوت میزان اضطراب اطلاع‌یابی در بین دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری پذیرفته نمی‌شود. بنابراین با اطمینان 95% می‌توان گفت بین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری تفاوت معنادار وجود دارد؛ به این صورت که اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان دکتری از دانشجویان کارشناسی ارشدبیشتر است. در نتیجه فرضیه 5 پژوهش تأیید شد.

10_ بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی حوزه‌های تحصیلی مختلف (علوم انسانی، علومپایه، فنی و مهندسی، کشاورزی) تفاوت معناداری وجود دارد.

بدین‏منظور، برای تعیین هرگونه تفاوت معنادار بین حوزه‌های مختلف، از آزمون تحلیل واریانس یک‏طرفه استفاده شد. در جدول10 نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‏طرفه سواد اطلاعاتی دانشجویان ارائه شده است.

جدول10. نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه سواد اطلاعاتی دانشجویان درحوزه‌های مختلف

متغیر

منبع تغییرات

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذور

F

p-value

سواد اطلاعاتی

بین گروه‌ها

439/21

3

146/7

 

933/0

 

426/0

درون گروه‌ها

949/1271

166

662/7

جمع

388/1293

169

 

 

یافته‌های به‏دست‏آمده از انجام آزمون تحلیل واریانس یک‏طرفه نشان داد سطح معناداری به‏دست‏آمده در این آزمون (426/0=p) بیشتر از عدد 05/0 بود. به بیانی‏دیگر، با اطمینان 95% می‌توان گفت بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد در حوزه‌های مختلف تفاوت معنادار وجود ندارد. در نهایت، فرضیه 6 پژوهش تأیید نمی‏شود.

11_ بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری تفاوت معناداری وجود دارد.

به‏منظور بررسی این تفاوت، از آزمون تی دونمونه‌ای مستقل استفاده شد. در جدول11 می‌توان توصیف برخی از شاخص‌های مرکزی و پراکندگی متغیرهای فرضیۀ فوق را مشاهده کرد.

جدول11. آماره‌های توصیفی سواد اطلاعاتی بر اساس مقطع تحصیلی دانشجویان

متغیر

مقطع تحصیلی

تعداد

میانگین

انحراف معیار

سواد اطلاعاتی

کارشناسی ارشد

115

252/9

688/2

دکتری

55

600/9

935/2

 

پس از اجرای آزمون تی دونمونه‌‌ا‌ی مستقل، نتایج زیر به‏دست آمد که در جدول 12 ارائه شده است.

جدول12. نتایج آزمون تی دونمونهای مستقل برای مقایسۀ میانگین نمره‌های سواد اطلاعاتی دانشجویان براساس مقطع تحصیلی

متغیر

مقطع تحصیلی

آزمون لوین برای برابری واریانسها

t

درجه آزادی

p-value

 

سواد اطلاعاتی

کارشناسی ارشد

F

Sig

766/0-

742/0-

168

502/98

445/0

460/0

 

790/1

183/0

 

دکتری

 

 

یافته‌های به‏دست آمده از اجرای این آزمون نشان می‌دهد سطح معناداری مربوط به آزمون لوین برای برابری واریانس‌ها از عدد 05/0 بیشتر است (183/0). بنابراین اطلاعات سطر نخست برای نتیجه‏گیری دربارۀ میانگین بررسی شد. با مشاهدۀ نخستین سطر و اینکه سطح معناداری بیشتر از 05/0 است، فرضیۀ صفر (0H) مبنی بر ادعای نبود تفاوت میزان سواد اطلاعاتی در بین دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری تأیید می‌شود. بنابراین، با اطمینان 95% می‌توان گفت بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان کارشناسی ارشدو دکتری تفاوت معنادار وجود ندارد.

 بحث و نتیجهگیری

 پس از تعیین سطح سواد اطلاعاتی جامعۀ مورد بررسی، مشخص شد میانگین سواد اطلاعاتی آنان به‌طور معناداری پایین‌تر از سطح متوسط است. نتایج این پژوهش با یافته‌های پژوهش «سیامک و دیگران» (1392)، «سیامک» (1388)، «شیبانی و دیگران» (1390) مطابقت دارد. از سوی دیگر، یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های مشابه مغایر است. برای نمونه می‌توان به پژوهش‌های «پندپذیر و چشمه‌سهرابی» (1389)، «ترک و دیگران» (1392) و «امیری» ( 1389) اشاره کرد. 

نتایج پژوهش «عرفان‌منش» (1390) مبنی بر وجود سطح متوسط اضطراب اطلاع‌یابی در دانشجویان تحصیلات تکمیلی ایرانی در کشور مالزی، تا حدودی با نتیجه این پژوهش مطابقت داشت. یافته‌های پژوهش «سروری و دیگران» (1393) نیز با این نتیجه هم‌سو بود. در این پژوهش مشخص شد دانشجویان در فرایند اطلاع‌یابی سطحی از اضطراب را تجربه کرده‌اند.

سنجش تأثیر کارگاه‌های آموزشی برگزارشده مانند کارگاه‌های سواد اطلاعاتی در میزان اضطراب اطلاع یابی دانشجویان، نشان داد بین میانگین نمره‌های افراد شرکت‌کننده در کارگاه‌های آموزشی و دیگران تفاوت معناداری مشاهده نشد. بنابراین مشخص شد شرکت در کارگاه‌های آموزشی تأثیری در میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی نداشته است.

در همین راستا نتایج پژوهش «عرفان‌منش» (1393) نیز نشان‌دهندۀ نبود تفاوت آماری معنادار میان اضطراب دانشجویانی که در دوره‌های آموزشی مهارت سواد اطلاعاتی شرکت کرده‌اند و دانشجویانی که در دوره‌های مذکور شرکت نکرده‌اند، بود. این در حالی است که پژوهش «جیائو و دیگران» (1997) و «عرفان‌منش و جهرمی» (1390) تأثیر معنادار دوره‌های آموزشی سواد اطلاعاتی، مهارت‌های کتابخانه‌ای و تورهای آشنایی با کتابخانه را بر اضطراب کتابخانه‌ای دانشجویان نشان داده است.

نتایج این پژوهش و پژوهش‌هایی از این دست نشان داد اگرچه تجربه اضطراب (اضطراب کتابخانه‌ای، اضطراب رایانه‌ای و اضطراب اطلاع‌یابی) در میان یک جامعه اطلاعاتی ناگریز است، اما راه‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان تجربه این احساس منفی را نه به‌طور کامل اما تا حد بسیار زیادی کاهش داد.

برای نمونه، تجربه اضطراب اطلاع‌یابی در یک جامعه پژوهشی مانند دانشگاه که دانشجویان آن به‌ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی به‌طور متناوب در حال انجام امور پژوهشی هستند و با انواع منابع اطلاعاتی از جمله کتاب‌ها، مجله‌ها، وب‌سایت‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی مواجهند، بعید به‌نظر نمی‌رسد. به‌نظر می‌رسد افراد تحت تأثیر عوامل مختلف (زمانی، مکانی، موقعیتی و روان‌شناختی) رفتارهای اطلاع‌یابی گوناگونی از خود بروز می‌دهند. کتابداران و واسطه‌های اطلاعاتی موظفند با بهره‌گیری از روش‌های مختلف مانند ارتقای سطوح مهارتی خود از جمله مهارت‌های حرفه‌ای و ارتباطی، درک صحیح از نیاز اطلاعاتی کاربر، آشنایی با عوامل اضطراب‌زا در حین فرایند جستجوی اطلاعات و درک احساس کاربر و همگامی با وی تا رسیدن به یک نتیجه مطلوب، به کنترل عوامل تأثیرگذار بپردازند تا در نهایت بتوانند جستجوگران را تا حدّ زیادی به مسیرهای مشخص و هدفمند هدایت کنند.

از سوی دیگر، ضروت آموزش سواد اطلاعاتی در یک جامعۀ پژوهشی مانند دانشگاه اجتناب‌ناپذیر است، زیرا می‌تواند فرایند جستجوی اطلاعات یک جستجوگر را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد. در این میان، نقش کتابداران به‌عنوان افرادی که می‌توانند سهمِ بسزایی در تحقق سواد اطلاعاتی داشته باشند، مورد توجه است. نکتۀ قابل تأمل این است که چنانچه کتابداران سواد اطلاعاتی مطلوبی نداشته باشند، چگونه می‌توانند به ایفای این نقش بپردازند.

برخلاف پژوهش‌های دیگر که از روش خودارزیابی برای سنجش مهارت‌های سواد اطلاعاتی استفاده شده بود، در این پژوهش به شیوۀ ارزیابی عینی (پرسش‌نامه)[14] دانشجویان مورد سنجش قرار گرفتند. یافته‌ها حاکی از آن بود که  وضعیت سواد اطلاعاتی دانشجویان پایین‌تر از سطح مطلوب بود و شرکت در کارگاه‌های آموزشی نتوانسته بود در کاهش اضطراب اطلاع‌یابی آنان نقش مؤثری ایفا کند. این در حالی است که یافته‌ها نشان داد بین میزان سواد اطلاعاتی و میزان اضطراب اطلاع‌یابی رابطۀ معناداری وجود دارد.

در ادامه مشخص شد میزان استفادۀ دانشجویان تحصیلات تکمیلی از خدمات اطلاع‌رسانی و میزان اضطراب اطلاع‌یابی آنان در فرایند جستجوی اطلاعات، پایین‌تر از سطح متوسط و نقش کتابداران در کاهش  این اضطراب در سطح متوسط قرار دارد. پس از بررسی هریک از عوامل مؤثر در ایجاد اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان، مشخص شد میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان در موانع مربوط به کتابداران و درخواست کمک از آنان در رتبۀ اول قرار دارد و استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی به‌عنوان دومین عامل اضطراب‌زا در جامعه مورد نظر شناخته شد.

در ادامه، رابطه بین متغیرهای مهارت ارتباطی کتابداران و میزان استفاده از خدمات اطلاع‌رسانی بررسی شد. یافته‌ها نشان داد در هریک از موارد فوق رابطه معناداری وجود دارد.

نتایج آزمون‌های فرضیه نشان داد بین میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان و متغیر حوزه‌های مختلف تحصیلی تفاوت معناداری وجود نداشت، اما این تفاوت در مقطع تحصیلی (کارشناسی ارشدو دکتری) معنادار بود. همچنین نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن بود که بین میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و متغیرهای حوزه‌های تحصیلی مختلف و مقاطع تحصیلی، تفاوت معناداری وجود نداشت. 

به‌طور کلی، پژوهش حاضر بر آن بود تا ضمن مشخص‌کردن میزان اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد، بتواند به تعیین نقش کتابداران، خدمات اطلاع‌رسانی و میزان سواد اطلاعاتی جامعۀ مورد نظر بپردازد و به تفکیک، تأثیر هر یک از آنها را بررسی کند. اکنون نتایج این پژوهش می‌تواند علاوه بر آگاهی مسؤلان و کتابداران از میزان اضطراب اطلاع‌یابی و سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تلاش هریک از آنها در راستای کاهش این اضطراب و ارتقای سطح سواد اطلاعاتی دانشجویان، به آگاهی خود دانشجویان نیز منجر شود تا آنان نیز با شناخت صحیح  هریک از این عوامل اضطراب‌زا و توجه به بالابردن مهارت‌های سواد اطلاعاتی خود، تا حدودی بتوانند به نقش قابل توجهی از خودکارآمدی در فرایند جستجوی اطلاعات دست پیدا کنند.

این پژوهش تأکید می‌کند که کتابداران علاوه بر شناخت جایگاه و اهمیت نقش خود و ارتقای سطوح مهارتی خویش به‌عنوان واسطه‌های اطلاعاتی، باید تلاش بیشتری را برای شناسایی هر یک از عوامل اضطراب‌زا و موانع دسترسی به اطلاعات انجام دهند، زیرا با شناخت روش‌های مورد استفاده کاربران و آگاهی از شرایط و ویژگی‌های شخصی، اجتماعی و روان‌شناختی آنان می‌توان تا حد زیادی به عوامل مؤثر بر رفتار اطلاع‌یابی کاربران پی‌برد.

در نهایت، مسئولان نیز باید در تدوین برنامه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها به الگوهای آموزشی با رویکرد توسعه و بهبود مهارت‌های سواد اطلاعاتی توجه ویژه‌ای داشته باشند.



[1]. Information pollution

[2]. InformationOverload

[3]. Information Anxiety

[4]. Doyle

[5]. Kuhlthau

[6]. Bostic

[7]. Zone of Intervention

[8]. Dalrymple&Zweizing

[9]. Hylgard

[10]. Chowdhury&Gibb

[11]. Synasmay

[12]. Erfanmanesh., Abrizah & Noor

[13]. Levene

[14].  برخلاف شیوه خوداظهاری که در آن فرد به روشی که تاحدود زیادی ذهنی است و در آن دست به خودارزیابی زده و سطح سواد اطلاعاتی خود را به طور کامل بیان می‌کند در این روش از پرسش شوندگان خواسته شده است تا به روشی عینی‌تر پرسش‌نامه‌ای را تکمیل کنند که در آن پرسش‌هایی طراحی شده است که به روش عینی‌تر مشخص و نمره سواد اطلاعاتی آن‌ها نشان داده شده است. مانند سطح مهارت افراد در استفاده از موتورهای جستجو.

-       امیری، زهرا (1389). «بررسی سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهرکرد»،  ماهنامهالکترونیکیارتباطعلمی، (15).
-     پندپذیر، معصومه؛ چشمه‌سهرابی، مظفر(1389). «بررسی سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه بر اساس مدل شش مهارت بزرگ آیزنبرگ و برکویتز»، فصلنامهتحقیقاتاطلاع‌رسانیوکتابخانه‌هایعمومی (پیامکتابخانه)، 2 (16). 125- 137.
-     ترک، معصومه؛ موسوی‌چلک، افشین؛ حاجی‌زین‌العابدینی، محسن(1393). «ارزیابی میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس برمبنای« استاندارد قابلیت‌های سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی»، فصلنامه مدیریت اطلاعات و دانششناسی، 1 (1). 46- 55.
-     سروری، لیلا؛ عالی‌پور، فهیمه؛ ریاحی‌نیا، نصرت(1393). «بررسی اضطراب اطلاع‌یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی: مطالعه موردی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه خوارزمی»، در: مجموعه مقالات اولین همایش ملی تعامل انسان و اطلاعات، تهران: چاپار (1393).97- 116.
-     سیامک، مرضیه ؛ داورپناه، محمدرضا (1388). «ساخت و اعتباریابی پرسش‌نامه سنجش سواد اطلاعاتی پایه و واقعی دانشجویان  مقطع کارشناسی»،  فصلنامهکتابداریواطلاع‌رسانی، 12 (45). 199- 244.
-       شیبانی، بهناز؛ جمالی‌مهموئی، حمیدرضا؛ اصنافی، امیر(1390). رابطۀ محیط اطلاعاتی و سواد اطلاعاتی: مطالعۀ موردی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز، 44 (55). 27- 48. 
-     خوشیان، ناهید(1392). «سنجش اضطراب اینترنتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه های شیراز و علوم پزشکی شیراز در فرایند جستجوی اطلاعات»، فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی، 8 (4).43- 52.
-       عرفان منش، محمدامین(1391). «مطالعه میزان اضطراب اطلاع یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی: مطالعه موردی دانشجویان ایرانی در کشور مالزی»، پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی 2(2). 53- 72.
-       ـــــــــــــــــــــــــــــ (1390). «ساخت، اعتباریابی و پایایی‌سنجی مقیاس سنجش اضطراب اطلاع‌یابی»، فصلنامه کتابداری واطلاع‌رسانی، 14(4). 115- 140.
-     ـــــــــــــــــــــــــــــ (1391). «مطالعه میزان اضطراب اطلاع یابی دانشجویان تحصیلات تکمیلی: مطالعه موردی دانشجویان ایرانی در کشور مالزی»، پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی 2(2). 53- 72
-     عرفان‌منش، محمدامین؛ بصیریان‌جهرمی، رضا (1390). « مطالعه تأثیر آموزش مهارت‌های کتابخان های و تورهای آشنایی با کتابخانه بر اضطراب کتابخانه‌های دانشجویان»، دانششناسی، 15: 43- 52
-       فتاحی، رحمت‌الله (1383). «تحلیل و بازآفرینی نقش کتابداران و اطلاع‌رسانان در عصر تحول»، در: مجموعه مقالاتهفتمینهمایش کتابدارانسازمانمدیریتوبرنامهریزیکشور، تهران: مرکز مدارک علمی و انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی (1382).19-21.
-     فرهادی، فائزه (1390). بررسی میزان اضطراب اینترنتی اعضای هیئت‌علمی دانشگاه بیرجند در فرایند جستجوی منابع اطلاعاتی. پایاننامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند.
-     کولثاو، کارول (1387). فرایند جستجوی اطلاعات کولثاو، ترجمۀ فیروزه زارع فراشبندی. در: کرن ای فیشر، ساندا اردلز، لین مک کچنی: نظریه‌های رفتار اطلاعاتی. ویراستۀ زاهد بیگدلی، تهران: نشر کتابدار.  273-277.
-     میهمانچی، بهناز و دیگران (1391) «بررسی رابطه متغیرهای شخصیتی با اضطراب اینترنتی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی مازندران و آزاد اسلامی شهر ساری در سال ۱۳۹۰». مجله پزشکی ارومیه، ۲۳ (۶) :۶۷۶-684
-     نصیرپور، نسرین (1393). رابطه میان سواداطلاعاتی و خودکارآمدی کتابداران دانشگاه های فردوسی مشهد و علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی مشهد، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
-       نوکاریزی، محسن؛ داورپناه، محمدرضا (1385). «تحلیل الگوهای رفتار اطلاع‌یابی»، کتابداری و اطلاع‌رسانی، 9 (2). 121- 155.
-      Bostick, S. L. (1992). The development and validation of the Library Anxiety Scale.PhD dissertation.Wayne StateUniversity, USA.
-      Chowdhury, S.; F. Gibb.(2009).Relationship among activities and problems causing uncertainty in information seeking and retrieval, Journal of Documentation, 65(3) 470-499.
-      Dalrymple, P. W.; D. L. weizig .(1992). Users’ experience of information retrieval systems:  An exploration of the relationship between search experience and affective measures, Library & Information Science Research, 14(2). 167-181.
-      Doyle, Christina (1992). "Outcome measures for information literacy within the national education goals of 1990". Final Report to the national Forum on Information Literacy.Summary of Findings. ED 351033.
-       Jiao, Q. G. & Onwuegbuzie, A. J. (1997). Factors associated with library anxiety. American Educational Research Association conference.chicago.
-      Erfanmanesh, M.A., Abrizah, A. & Noor, H.A.K.(2012). The Information Seeking Anxiety Scale:
-      Development & Validation. Malaysian Journal of
-      Library & Information Science, 17(1), 21-39.
-      Hyldegard, J. (2006). ss: Exploring Kuhlthau’s Information Search Process model in a group-based educational setting, Information Processing & Management, 42(1). 276-298.
-      Kuhlthau, C. C. (1991). Inside the search process: Information seeking from the user's perspective,
-       JASIS, 42(5). 361-371.
-      Kuhlthau, C. C. et al. (1990). Validating a model of the search process: A comparison of academic, public, and school Library users, Library and Information Science Research, 12 (1). 5-31.
-      Kuhlthau, Carol C. (1993). Seeking meaning: A process approach to library and information services . Nordwood: Ablex.
-      Kuhlthau, Carol C. (2004). Seeking meaning: A process approach to library and information services (2 edition). Westport , CT: libraries Unlimited.
-      Sinnasamy, Janaki. (2013). Library anxiety communication anxiety and foreign language anxiety: a correlative study.  Asia Pacific Journal of Library and Information Science. Vol.3 No.2 (Jul –Dec 2013).