نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 کارشناس ارشد کتابداری و اطلاعرسانی پزشکی، واحد توسعۀ تحقیقات بالینی بیمارستان شهید بهشتی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران
3 دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران. تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Objective: Journals indexed by the Clarivate Analytics’ Web of Science (WOS) are temporarily suppressed from the Journal Citation Reports, if they manipulate their impact factor and present extreme outliers in citation behavior through excessive self-citations and citation stacking with other journals. The current research aims to investigate the different characteristics of the suppressed journals by Clarivate Analytics, in a five-year time span (from 2010 to 2014).
Methodology: The current study is an applied research in terms of objectives while it is a descriptive study in terms of data analysis and conducted using scientometric indicators. Research population comprised of 225 suppressed journals from the Journal Citation Reports during 2010-2014. Data was collected from the Journal Citation Reports and Web of Science.
Findings: Results of the study revealed that at least one journal from 177 different subject categories were suppressed during 2010 to 2014. The highest number of title suppressions was belonging to electronics and electrical engineering, management and artificial intelligence. Of the interesting findings of the research is the low presence of medical journals in the suppressed lists. Investigating the share of world countries showed that the United States, United Kingdom, the Netherlands and Germany had the greatest number of suppressions. 41.3 percent and 38.2 percent of the journals were suppressed for one and two years, respectively. Moreover, 65 percent of the suppressed journals were ranked in the first and second quartiles of their subject categories a year before suppression. Even some journals were the first journals in their categorical ranking of JCR before suppression.
Conclusion: In the five-year period of this study, 32 countries were engaged in journal suppression by having at least one suppressed journal. Notably, the most frequent language of the suppressed journals was English that can be interpreted and about half of the suppressed journals belonged to authoritative international publications like Sage, Wiley-Blackwell, Taylor and Francis, Springer and Routledge. Of course, almost 80 percent of the suppressed titles could meet the Clarivate Analytics criteria again and remove the suppression after two years.Considering the fact that two Iranian journals had the record of suppression, awareness of the researchers and journals’ editorial board members of the country as well as regular monitoring of the journals’ citation performance may avoid occurrence of suppressions in the future.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
در دهههای پایانی سده بیستم و ابتدای سده بیست و یکم، مجلههای علمی بهعنوان یکی از مهمترین محملهای انتشار دستاوردهای بهروز علمی، نقش قابل توجهی در پیشبرد دانش بشر ایفا کردهاند. در سالهای گذشته، اقبال روزافزونی به استفاده از مجلههای علمی برای انتشار بروندادهای پژوهشی به ویژه در رشتههایی که با علم روز و فناوری بیشتر سروکار دارند، وجود داشته است (تصویری قمصری، 1384؛ پاکدامن و علوی، 1389؛ تیو و کار[1]، 2000؛ گورگاس و کولارس[2]، 2005). همین امر باعث شده روز به روز بر اهمیت مجلههای علمی افزوده شود.
امروزه ارزیابی کیفیت و عملکرد نشریات علمی از موضوعات بسیار مهم در مطالعات سنجش و ارزیابی علم و فناوری محسوب میشود. در این راستا، ابزار مختلفی برای ارزیابی عملکرد نشریات علمی به وجود آمده که نمایههای استنادی[3] از جمله این ابزار محسوب میشوند. پایگاه وب آو ساینس[4] از محصولات کلریویت انلیتیکس[5] (این پایگاه از سال 1964 تا 1992 به مؤسسه اطلاعات علمی[6] و از سال 1992 تا 2016 به مؤسسه تامسون رویترز[7] تعلق داشته و از سال 2016 متعلق به کلریویت انلیتیکس است)، پایگاه اسکوپوس[8] از محصولات مؤسسه الزویر[9]، پایگاه گوگل اسکالر[10] از محصولات گوگل و همچنین نمایه استنادی علوم جهان اسلام[11] از جمله مهمترین پایگاههای استنادی در سطح بینالمللی محسوب میشوند. اعتبار یک نمایه استنادی تا حد بسیار زیادی به کیفیت و اعتبار منابع نمایه شده در آن پایگاه بستگی دارد. از این رو هر یک از نمایههای فوق، معیارهایی را جهت بررسی درخواست عضویت مجلههای علمی و نمایهسازی محتوای آنها مد نظر قرار میدهند.
مؤسسه کلریویت بهعنوان مهمترین و معتبرترین نمایهکننده مجلههای علمی؛ معیارهایی شامل زمانبندی دقیق انتشار مجله، وجود فرآیند همتراخوانی[12] دقیق، رعایت مقررات بینالمللی نشر، پیروی از دستورالعملهای اخلاق پژوهش و نشر، انتشار به زبانهای بینالمللی، کیفیت ناشر، تنوع بینالمللی نویسندگان، خوانندگان، اعضای هیئت تحریریه و داوران مجله و کیفیت و عملکرد استنادی مقالههای منتشر شده را در گزینش مجلههای علمی لحاظ میکند (صالحی و رحیمی، 1385). عملکرد مجلههای نمایه شده توسط مؤسسه کلریویت بهصورت سالانه از طریق پایگاه گزارش استنادی نشریات[13] مورد ارزیابی قرار گرفته و شاخصهایی مانند ضریب تأثیر[14]، شاخص آنی[15]، نمره تأثیرگذاری مقاله[16] و غیره برای هر مجله محاسبه و اعلام میگردد. نتایج رتبهبندی مجلهها در پایگاه گزارش استنادی نشریات مؤسسه کلریویت با حدود یک و نیم سال تأخیر منتشر میشود تا مقالههای منتشر شده در مجلهها از فرصت کافی برای دریافت استناد برخوردار باشند.
نحوه عملکرد مجلههای علمی نمایه شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات بهصورت منظم از سوی مؤسسه کلریویت رصد میشود. با این وجود، اطلاع دستاندرکاران مجلهها از سازوکار ردهبندی مجلهها و تأکید بیش از حد گزارش سالانه بر ضریب تأثیر و تعداد استناد دریافتی، باعث شده تعدادی از مجلهها از روشهای غیرمعمول برای افزایش امتیاز استنادی و در نتیجه بهبود رده کلی در حوزه موضوعی خود استفاده کنند. خوشبختانه پایش دائمی و کنترل مستمر مؤسسه کلریویت و استفاده از روشهای علمسنجی و تحلیل متن بسیار قوی باعث شده که روشهای غیرمعمول مجلهها به سرعت شناسایی شده و اقدامات لازم در خصوص آنها انجام گردد. یکی از این تصمیمات که از سال 2008 عملی شده، این است که اگر تشخیص داده شود، مجلهای با روش غیرمعمول توانسته در ردهبندی و کسب امتیاز جهش داشته باشد، به مدت یک سال از پایگاه گزارش استنادی نشریات کنار گذاشته میشود و پس از آن، مجدداً عملکرد آن مورد بررسی قرار میگیرد. این عمل با عنوان «تعلیق یا تعلیق مجله[17]» شناخته شده است و چنین مجلههایی را نشریات تعلیق شده یا تعلیق شده[18] مینامند. طی این فرآیند، مسئولان تهیه گزارش سالانه، بررسی میکنند که اگر یک مجله با بهرهگیری از خوداستنادیهای بیش از حد یا با تبادل استناد با مجلههای دیگر جهش استنادی داشته باشد و در واقع تشخیص داده شود که استنادها و در نتیجه ضریب تأثیر دستکاری شده باشد، برای یک سال از ردهبندی کنار گذاشته میشود. با وجود این که مجله تعلیق شده در مرحله اول به مدت یک سال از پایگاه گزارش استنادی نشریات کنار گذاشته میشود، اما مقالههای منتشر شده در آن مجله همچنان در پایگاه وب آو ساینس نمایه شده و پس از سپری کردن زمان یک ساله تعلیق، در صورتیکه عملکرد صحیح و اخلاقی مجله مورد تأیید قرار گیرد، مجدداً به پایگاه گزارش استنادی نشریات اضافه میگردد و ضریب تأثیر و سایر شاخصهای ارزیابی برای آن محاسبه میشود.
تعلیق مجلهها در دو مرحله انجام میگیرد. در ابتدا گروه فنی کلریویت از طریق مطالعات دقیق استنادی و آماری، فهرستی از مجلههای دارای عملکرد استنادی مشکوک را آماده میکنند. در مرحله بعد هر مجله در جلسه سردبیران کلریویت و با حضور متخصص موضوعی مطرح شده و با توجه به شواهد موجود، تصمیمگیری نهایی به عمل میآید. هر سال، فهرستی از مجلههای تعلیق شده توسط مؤسسه کلریویت منتشر میشود. بهطورکلی مجلهها به دو دلیل اصلی تعلیق میشوند. دلیل اول خوداستنادی مجله[19] در سطح بسیار بالا است. استناد مقالههای منتشر شده یک مجله به مقالههای قبلی همان مجله امری کاملاً شایع است و خصوصاً در مجلههای بسیار با کیفیت که اثرگذارترین پژوهشهای یک حوزه را منتشر میکنند، نویسندگان ناچارند تا به میزان بیشتری به مقالههای همان مجله استناد کنند؛ اما مشکل، زمانی ایجاد میگردد که یک مجله به صورت عمدی نویسندگان را ملزم نماید که به تعداد زیادی از مقالههای آن مجله استناد دهند تا از این طریق تعداد استنادهای دریافتی و ضریب تأثیر خود را به صورت ساختگی افزایش دهد. در این حالت تعداد کل استنادهای دریافتی مجله در پنجره دو ساله، ضریب تأثیر، رتبه مجله در حوزه موضوعی نمایه شده، تعداد و درصد خوداستنادی مجله و میزان تأثیر خوداستنادیها بر ضریب تأثیر و رتبه مجله به عنوان شاخصهای مهم در تصمیمگیری لحاظ میگردد. با توجه به دادههای هر ساله پایگاه گزارش استنادی نشریات و با توجه به تفاوتهای موضوعی، حد آستانهای[20] برای خوداستنادی مجلهها تعیین و عناوینی که درصد خوداستنادی بالاتری نسبت به حد آستانه داشته باشند، در لیست مجلههای تعلیق شده قرار میگیرند. عملکرد استنادی یکی از مجلههای تعلیق شده به دلیل خوداستنادی بالا در تصویر 1 قابل مشاهده است. همانطور که در این تصویر قابل مشاهده است،80 درصد از استنادهای دریافتی مجله در پنجره دو ساله محاسبه ضریب تأثیر (1308 استناد از مجموع 1619 استناد) به صورت خوداستنادی مجله بوده است. ضریب تأثیر کلی این مجله معادل 722/10 محاسبه شده، در حالی که ضریب تأثیر بدون در نظر گرفتن خوداستنادیها تنها معادل 060/2 بوده است. به بیان دیگر، خوداستنادهای زیاد باعث شده که ضریب تأثیر مجله به صورت ساختگی بیش از پنج برابر شود.
تصویر 1. نمونهای از تعلیق مجلههای علمی به دلیل خوداستنادی زیاد
دومین دلیل تعلیق مجلهها، وجود حجم بالای استنادهای قراردادی میان آن مجله و مجلههای دیگر است. در این حالت، مقالههای یک مجله به صورت گسترده از سوی مقالههای منتشر شده در مجله دیگر مورد استناد قرار میگیرند که در این حالت هم مجله استنادکننده یا بخشنده[21] و هم مجله استنادشونده یا پذیرنده[22] در لیست مجلههای تعلیق شده قرار میگیرند. استنادهای قراردادی میان دو مجله ممکن است به این دلیل که هر دو متعلق به مؤسسه انتشاراتی واحدی هستند، هیئت تحریریه مشترک در هر دو مجله وجود دارند و یا توافقی میان دو مجله انجام شده است، رخ دهد. عملکرد استنادی یکی از مجلههای تعلیق شده به دلیل استناد قراردادی در تصویر 2 قابل مشاهده است. مجله مذکور در سال 2012 در لیست مجلههای تعلیق شده قرار گرفته است. همانطور که در این تصویر مشخص است، مجموع استنادهای دریافتی مجله استنادشونده در سالهای 2010 و 2011 (پنجره زمانی محاسبه ضریب تأثیر 2012) معادل 86 استناد بوده که از این میان، 62 استناد (1/72 درصد) از سوی مجله استنادکننده اول دریافت شده است.
تصویر 2. نمونهای از تعلیق مجلههای علمی به دلیل استناد قراردادی
باید این مسئله را مد نظر داشت که اتفاقات فوق گاهی به صورت غیرعامدانه و بهدلیل عدم توجه دستاندرکاران، اعضای هیئت تحریریه و ناشران علمی به وقوع میپیوندد. اما به نظر میرسد این سازوکار با این که گاهی با انتقاداتی هم همراه شده است (مثلاً لزوم توجه به مجلههایی که به دلیل حیطه کاملاً تخصصی، ذاتاً مجبور به خوداستنادی هستند (کرل[23]، 2014)، باعث شده مجلههای علمی توجه مناسبی به اصول اخلاقی نشر داشته و از دستکاری شاخصهای عملکردی خود خودداری نمایند. بعد از گذشت 9 سال از عملی شدن ایده تعلیق مجلهها، بررسی مشخصات مجلههایی که طی این مدت تعلیق شدهاند و این که مدت زمان تعلیق آنها به چه میزان بوده، میتواند حاوی اطلاعات سودمندی باشد. به همین منظور در این پژوهش، ویژگی مجلههای تعلیق شده در یک بازه زمانی پنجساله (2010-2014) مورد مطالعه قرار میگیرد تا به پرسشهای زیر پاسخ داده شود:
پیشینه پژوهش
در جستجو برای مقالات مشابه در پایگاههای اطلاعاتی، پژوهشی در داخل یا خارج از کشور که مشخصاً به موضوع مورد بررسی در این پژوهش یعنی تعلیق مجلهها در گزارش استنادی مجلهها پرداخته باشد، یافت نشد. با این وجود، در ادامه تعدادی از پژوهشهای مرتبط انجام شده مورد اشاره قرار میگیرند.
کرل (2014) در پژوهشی به بررسی مجلههای تعلیق شده پرداخته تا درستی سازوکار مؤسسه کلریویت را برای حذف مجلههایی که بیش از حد معمول خوداستنادی داشتهاند، مورد واکاوی قرار دهد. او خوداستنادی بیش از حد را معلول دو علت میداند: یکی ماهیت موضوعی مجلهها که به سبب تخصصی بودن ناگزیر از خوداستنادی هستند و یکی انجام عملی غیراخلاقی و دستکاری استنادها برای افزایش ضریب تأثیر. در پایان، کرل هشدار میدهد که این سازوکار کلریویت در حذف مجلههایی که بیش از حد معمول خوداستنادی دارند، باعث میشود تا به قول معروف خشک و تر با هم سوزانده شود و مجلههایی که به سبب موضوع خود یا اتفاقاً بیش از حد به خود استناد کردهاند، در این بین متضرر میشوند.
شاهبداغی و همکاران (1395) در پژوهشی، وضعیت مجلههای علوم پزشکی کشور را بر اساس شاخصهای گزینش نمایهنامه مدلاین[24] مورد بررسی قرار دادند. نتایج این پژوهش نشان داد که 12 عنوان مجله داخلی که در مدلاین نمایه میشوند، از لحاظ رعایت بیشتر شاخصهای ساختاری در وضعیت قابل قبولی قرار دارند، اما از نظر میزان رعایت تنوع بینالمللی هیئت تحریریه مجله، حمایت انجمنهای علمی و درج تضاد منافع از سوی نویسندگان وضعیت مطلوبی ندارند. مرادی، جنوی و کاظمی (1396) در پژوهش خود با در نظر گرفتن مقالات سلب امتیاز شده[25] در پایگاه وب آو ساینس به عنوان شاخص سوءرفتار علمی[26]، به مطالعه تطبیقی وضعیت کشورهای جهان پرداخته و گزارش کردهاند که بیشترین نوع بد اخلاقی علمی، مربوط به سرقت علمی است. نتایج این پژوهش نشان داد که بیشترین مقالات تعلیقشده به کشور چین تعلق دارد و کشورهای ایران، هند و پاکستان بیشترین میزان سوء رفتار علمی را نسبت به کل تولیدات علمیشان داشتهاند. با اینکه در حال حاضر، با این واقعیت روبهرو هستیم که سلب امتیاز مقالات بهعنوان شاخص مهمی برای بررسی سوءرفتارهای پژوهشی در نظر گرفته میشود و عدهای با این توجیه که فعلاً معیار بهینهتری به عنوان شاخصی برای سوءرفتار پژوهشی وجود ندارد، از آن استفاده میکنند (هسلمن[27]، گرف[28]، اشمیت[29] و رینهارت[30]، 2017)، به نظر میرسد باید هم در پژوهش و هم در کاربرد این معیار در زمینه سوءرفتارهای پژوهشی با احتیاط بیشتری عمل کرد. آبریتیس[31] (2015) در پژوهش خود به بررسی مقالههای سلب امتیاز شده به عنوان شاخص سوءرفتارهای پژوهشی در حوزه موضوعی سلامت پرداخت. نتایج نشان داد که در نظر گرفتن مقالههای سلب امتیازشده به عنوان شاخص میزان سوءرفتارهای پژوهشی ایرادهایی اساسی دارد: 1- سوءرفتارهای پژوهشی در عرصههایی غیر از انتشار مقالات هم نمود دارند؛ 2- اگر مقالهای حاوی دادههای نادرست و در نتیجه مصداق سوء رفتار پژوهشی باشد، لزوماً سلب امتیاز نمیشود؛ شاید اصلاح شود و شاید اصلاً این فریبکاری تشخیص داده نشود. 3- یادداشتهای سلب امتیاز و تصحیح که در نشریات منتشر میشوند، بیشتر به تصحیح اطلاعات مقالهها مربوط میشوند تا اعلام فریبکاری و سوءرفتار پژوهشی. با این حال، وی تأکید میکند که ما همچنان به معیارهایی نیاز داریم که مشخص کند حجم و گستره سوءرفتارهای پژوهشی در فضای پژوهشی و دانشگاهی چقدر است و وجود آمار دقیق و درست از این پدیده کمک شایان توجهی به برنامهریزی و مقابله با آن خواهد کرد.
مرور مطالعات پیشین نشان میدهد که علیرغم اهمیت زیاد بحث تعلیق مجلههای علمی، تاکنون پژوهشهای بسیار محدودی در این زمینه در داخل و خارج از کشور انجام شده است. پژوهش حاضر در وهله اول در صدد آشنایی جامعه علمی کشور با مفهوم تعلیق مجلهها، ویژگی این قبیل مجلهها و دلایل تعلیق آنها میباشد. همچنین یافتههای این پژوهش میتواند از سوی دستاندرکاران نشریات علمی کشور که در پایگاههای بینالمللی نمایه میشوند نیز مورد استفاده قرار گیرد تا با آشنایی بیشتر با مفاهیم مربوطه، بتوانند از وقوع اتفاقات مشابه برای مجلههای ایرانی جلوگیری نمایند.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر رویکرد، نوعی مطالعه توصیفی است که با استفاده از شاخصهای علمسنجی انجام شده است. جامعه پژوهش شامل 225 مجله تعلیق شده از پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا انتهای 2014 میلادی است. تمامی 225 مجله در پژوهش حاضر مورد مطالعه قرار گرفتند و نمونهگیری انجام نشد. علت انتخاب بازه زمانی مذکور به این دلیل است که نتایج ارزیابی سالانه پایگاه گزارش استنادی نشریات با یک و نیم سال تأخیر منتشر میشود. در حالیکه در ابتدای سال 2018 میلادی هستیم، آخرین نسخه منتشر شده این ارزیابی به سال 2016 تعلق دارد. همچنین آخرین لیست اعلام شده از سوی مؤسسه کلریویت در مورد مجلههای تعلیق شده مربوط به سال 2015 میلادی است. دادههای پژوهش در مرداد و شهریور سال 1396 گردآوری شد. در آن زمان آخرین گزارش استنادی ارائه شده، مربوط به سال 2015 بود که عملکرد مجلهها در سال 2014 را در اختیار قرار میداد. به همین دلیل بازه زمانی پنج ساله طی سالهای 2010 تا انتهای 2014 در این پژوهش لحاظ گردید. ابتدا لیست مجلههای تعلیق شده از طریق بخش مجلههای تعلیق شده از وبسایت مؤسسه کلریویت به آدرس زیر استخراج شد[32]. سپس اطلاعات مربوط به هر مجله با مراجعه به پایگاههای وب آو ساینس و گزارش استنادی نشریات جمعآوری و در فایل صفحه گسترده اکسل ذخیره و مورد تحلیل قرار گرفت.
یافتهها
پرسش اول. روند زمانی تعلیق مجلهها در بازه زمانی 2010 تا 2014 چگونه بوده است؟
مطالعه پراکندگی تعداد مجلههای تعلیق شده در هر سال نشان میدهد که بیشترین تعداد تعلیق مجلهها در سالهای 2012 (65 عنوان) و 2011 (50 عنوان) به وقوع پیوسته است. همچنین تعداد 39 عنوان مجله در سال 2014، تعداد 38 عنوان مجله در سال 2013 و تعداد 33 عنوان مجله در سال 2010 در لیست مجلههای تعلیق شده قرار داشتهاند.
جدول 1. تعداد مجلههای تعلیق شده طی سالهای 2010 تا 2014
سال |
تعداد مجلههای تعلیق شده |
2010 |
33 |
2011 |
50 |
2012 |
65 |
2013 |
38 |
2014 |
39 |
پرسش دوم. مجلههای تعلیق شده متعلق به کدام یک از حوزههای موضوعی بودهاند؟
بررسی حوزه موضوعی 225 مجله تعلیق شده پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014 نشان میدهد که 6/78 درصد این مجلهها مربوط به نسخه علوم پایگاه جی .سی. آر.[33] و 4/21 درصد نیز مربوط به نسخه علوم اجتماعی[34] این پایگاه بودهاند. بدیهی است ازآنجا که مجلههای نمایه شده در نمایه استنادی هنر و علوم انسانی[35] در پایگاه گزارش استنادی نشریات لحاظ نمیگردند و ضریب تأثیر برای آنها محاسبه نمیشود، به همین دلیل مجله تعلیق شدهای نیز در این زمینه وجود ندارد. مطالعه جزئیتر حوزه موضوعی مجلهها نشان میدهد که بیشترین تعداد مجلههای تعلیق شده به ترتیب به دستههای موضوعی مهندسی برق و الکترونیک (11 عنوان)، مدیریت، هوش مصنوعی و سیستمهای اطلاعاتی (9 عنوان) و مهندسی مکانیک (8 عنوان) اختصاص داشته است (جدول 2). به طور کلی از 263 حوزه موضوعی در پایگاههای مؤسسه کلریویت، 117 حوزه موضوعی (5/44 درصد) طی سالهای 2010 تا 2014 دارای حداقل یک مجله تعلیق شده بودهاند. همچنین نام سه مجله حوزه علم اطلاعات و دانششناسی تحت عنوان مدیریت و فناوری اطلاعات[36](در سال 2014)، امانت بینکتابخانهای و فرآهمآوری مدارک[37] (در سال 2014) و مجله کتابخانه حقوق[38] (در سالهای 2011، 2012و 2013) در میان مجلههای تعلیق شده قرار داشتهاند. نکته حائز اهمیت این است که هر مجله ممکن است با توجه به پوشش موضوعی و همچنین ماهیت میانرشتهای، در بیش از یک حوزه موضوعی نمایه شود و در این حالت در هر یک از دستههای موضوعی بهصورت جداگانه لحاظ شده است.
جدول 2. حوزه موضوعی مجلههای تعلیق شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014
پرسش سوم. توزیع جغرافیایی مجلههای تعلیق شده بر اساس محل انتشار آنها چگونه بوده است؟
مطالعه محل نشر مجلههای تعلیق شده نشان میدهد که بیشترین تعداد مجلهها به ترتیب به ایالات متحده (54)، انگلستان (35)، هلند (14)، برزیل (14) و لهستان (11) تعلق داشتهاند. به طور کلی، 32 کشور جهان دارای حداقل یک مجله تعلیق شده بودهاند. یافتههای پژوهش نشان میدهد که دو مجله ایرانی نیز در لیست مجلههای تعلیق شده قرار داشتهاند. مجله بینالمللی پژوهشهای محیطی[39] از انتشارات دانشگاه تهران در سال 2013 و مجله ایرانی سیستمهای فازی[40] از انتشارات دانشگاه سیستان و بلوچستان در سالهای 2012 و 2013 در لیست مجلههای تعلیق شده قرار داشتهاند (تصاویر 3 و 4). همانطور که در تصاویر قابل مشاهده است، در سالهایی که مجلهها تعلیق شدهاند، ضریب تأثیر برای آنها محاسبه نشده است. اسامی ده کشور دارای بیشترین تعداد مجلههای تعلیق شده در جدول 3 ارائه شده است.
جدول 3. کشور مجلههای تعلیق شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014
تصویر 3. تعلیق مجله بینالمللی پژوهشهای محیطی در سال 2013
تصویر 4. تعلیق مجله ایرانی سیستمهای فازی در سالهای 2012 و 2013
پرسش چهارم. مجلههای تعلیق شده به چه زبانهایی منتشر شدهاند؟
مطالعه زبان مجلههای تعلیق شده نشان میدهد که حدود 78 درصد از مجلههای مورد بررسی به زبان انگلیسی منتشر شدهاند. از آنجا که زبان انگلیسی زبان اصلی علمی دنیا محسوب میشود، تعداد بالای مجلههای تعلیق شده انگلیسی قابل پیشبینی است. مجلههای چندزبانه (15)، پرتغالی (9) و آلمانی (6) با اختلاف زیاد از زبان انگلیسی در رتبههای بعدی قرار دارند. اطلاعات مربوط به زبان مجلههای تعلیق شده در جدول 4 قابل مشاهده است.
جدول 4. زبان مجلههای تعلیق شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014
پرسش پنجم. مجلههای تعلیق شده توسط کدام مؤسسات نشر بینالمللی منتشر شدهاند؟
اسامی ده مؤسسه انتشاراتی بینالمللی دارای بیشترین تعداد مجلههای تعلیق شده طی سالهای 2010 تا 2014 در جدول 5 ارائه شده است. نتایج نشان میدهد که سیج[41] (17 عنوان)، وایلی-بلکول[42] (16 عنوان)، تیلور اند فرنسیس[43] (13 عنوان)، اشپرینگر[44] (12 عنوان) و راتلج[45] (12 عنوان) بیشترین سهم را از انتشار مجلههای تعلیقشده داشتهاند. ناشران مذکور همگی در زمره معتبرترین مؤسسات انتشاراتی جهانی محسوب میشوند و بیشترین تعداد مجلههای بینالمللی را منتشر میکنند.
جدول 5. ناشر مجلههای تعلیق شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014
پرسش ششم. مجلههای تعلیق شده چند سال در حالت تعلیق به سر بردهاند؟
بررسی عملکرد مجلههای تعلیق شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2015 نشان میدهد که 3/41 درصد از این مجلهها به مدت یک سال و 2/38 درصد نیز به مدت دو سال در حالت تعلیق قرار داشتهاند. همچنین 7/14 درصد از نشریات به مدت سه سال، 6/3 درصد به مدت چهار سال و 2/2 درصد نیز به مدت پنج سال تعلیق شدهاند (جدول 6). مسلماً اگر مجلهای برای چند سال متوالی در لیست مجلههای تعلیق شده قرار داشته باشد و نتواند استانداردهای مورد نظر مؤسسه کلریویت را به دست آورد، از پایگاههای این مؤسسه کنار گذاشته میشود.
جدول 6. مدت تعلیق مجلههای تعلیق شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014
پرسش هفتم. مجلههای تعلیق شده از چه سطح کیفی در حوزه موضوعی خود برخوردار بودهاند؟
جهت پاسخگویی به سؤال فوق، عملکرد مجلهها یک سال قبل از تعلیق شدن در پایگاه گزارش استنادی نشریات مورد مطالعه قرار گرفت. از آنجا که مجلههای تعلیق شده به حوزههای موضوعی مختلف تعلق دارند و امکان مقایسه ضریب تأثیر آنها وجود ندارد، جهت پاسخگویی به این سؤال از شاخص چارک ضریب تأثیر[51] استفاده شد. در خصوص مجلههایی که در بیش از یک حوزه موضوعی نمایه شدهاند، شاخص چارک ضریب تأثیر برای هر حوزه موضوعی بهصورت جداگانه محسوب شد. نتایج پژوهش نشان میدهد که 4/32 درصد مجلههای تعلیق شده، یک سال قبل از زمان تعلیق در چارک اول (25 درصد برتر مجلههای رشته بر اساس ضریب تأثیر)، 8/32 درصد مجلهها در چارک دوم، 7/26 درصد مجلهها در چارک سوم و تنها 1/8 درصد مجلهها در چارک چهارم حوزه موضوعی خود قرار داشتهاند. در میان مجلههای تعلیق شده نام مجله آموزش علوم کالبدشناسی[52] از انتشارات وایلی دیده میشود که در سال قبل از تعلیق، با درصد ضریب تأثیر[53] معادل 485/98، برترین مجله حوزه موضوعی خود بوده است. مجلههای مدلسازی رایانهای در مهندسی و علوم[54] با درصد ضریب تأثیر معادل342/99، سیستمهای اطلاعات تجاری[55] با درصد ضریب تأثیر معادل 621/99، انفورماتیک صنعتی آیتریپلای با درصد ضریب تأثیر معادل 153/99 و حمل و نقل[56] با درصد ضریب تأثیر معادل 077/98، همگی در سال قبل از تعلیق، بهترین مجله حوزه موضوعی خود بوده و بالاترین ضریب تأثیر را داشتهاند اما در سال بعد در لیست مجلههای تعلیق شده قرار گرفتهاند.
بحث و نتیجهگیری
پژوهش حاضر یکی از اولین مطالعات انجام شده در زمینه مجلههای تعلیق شده محسوب میشود. در این راستا، تعداد 225 مجله تعلیق شده از پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014 مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج پژوهش نشان داد که 117حوزه موضوعی پایگاه گزارش استنادی نشریات، حداقل دارای یک نشریه تعلیق شده در بازه زمانی مورد مطالعه بودهاند. بیشترین عنوان مجلهها به حوزههای موضوعی مهندسی برق و الکترونیک، مدیریت، هوش مصنوعی و سیستمهای اطلاعاتی و مهندسی مکانیک اختصاص داشته است. نتایج پژوهش نشان داد که بیشترین تعداد مجلههای تعلیق شده مربوطه به علوم پایه و سپس در علوم اجتماعی بودهاند، این در حالی است که بیشترین بداخلاقیهای علمی نیز در علوم پایه گزارش شده است (مرادی، جنوی و کاظمی، 1396). از یافتههای قابل توجه پژوهش، حضور اندک مجلههای حوزه علوم پزشکی در میان مجلههای تعلیق شده بود. دلیل این مسئله ممکن است توجه بیشتر مجلههای این حوزه به مبانی اخلاق پژوهش و نشر باشد. مطالعه محل نشر مجلهها نشان داد که 32 کشور جهان دارای حداقل یک عنوان در میان مجلههای تعلیق شده بودهاند و بیشترین تعداد عناوین به ایالاتمتحده، انگلستان و هلند تعلق داشته است. سه کشور دارای بیشترین تعداد مجلههای تعلیق شده، به همراه آلمان بیشترین تعداد مجلههای علمی بینالمللی را نیز منتشر میکنند و محل فعالیت بزرگترین مؤسسات انتشاراتی دنیا محسوب میشوند. مرور کشورهای مذکور نشان میدهد که مجلههایی وابسته به کشورهای پیشرو علمی مانند آلمان، فرانسه، چین و ژاپن نیز در لیست مجلههای تعلیق شده قرار داشتهاند. اگرچه کشور چین در زمینه تعداد مقالات سلب امتیاز شده در رتبه اول جهان قرار داشته (مرادی، جنوی و کاظمی، 1396)، اما در خصوص تعداد مجلههای تعلیق شده در رتبه هشتم قرار داشته و تنها هشت مجله این کشور از سابقه تعلیق برخوردار بودهاند. حضور دو مجله ایرانی در لیست مجلههای تعلیق شده، از یافتههای قابل تأمل این پژوهش است و لزوم توجه بسیار زیاد اعضای هیئت تحریریه و دانشگاههای کشور در زمینه رصد دائمی وضعیت مجلههای علمی را نشان میدهد.
این یافته که بیشترین تعداد مجلههای تعلیق شده به زبان انگلیسی منتشر میشوند، با توجه به این مسئله که انگلیسی زبان علم جهانی محسوب شده و تمرکز اصلی مؤسسه کلریویت نیز بر نشریات انگلیسی زبان معطوف است (تستا[57]، 2018)، قابل تفسیر است. مطالعه ناشران مجلههای تعلیق شده نشان میدهد که مجموع بیش از 31 درصد از این مجلهها توسط پنج مؤسسات انتشاراتی بزرگ و معتبر بینالمللی شامل سیج، وایلی-بلکول، تیلور اند فرنسیس، اشپرینگر و راتلج منتشر میشوند. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که حدود نیمی از کل مجلههای علمی جهان نیز از سوی این مؤسسات انتشاراتی چاپ میشوند. نتایج پژوهش انجام گرفته از سوی یونسکو نشان میدهد که 42 درصد مقالههای علمی جهان تنها توسط سه مؤسسه انتشاراتی شامل الزویر، اشپرینگر و وایلی-بلکول منتشر میشوند (ارتباطات علمی، 2015). نتایج پژوهش نشان داد که حدود 80 درصد مجلههای تعلیق شده، پس از دو سال توانستهاند مجدداً معیارهای مؤسسه کلریویت را به دست آورده و از حالت تعلیق خارج شوند. از این رو میتوان بیان نمود که بیشتر مجلههای تعلیق شده برای ماندگاری در پایگاه گزارش استنادی نشریات، مجبور به اصلاح روند انتشار و توجه بیشتر به اصول اخلاقی نشر شدهاند. همچنین بررسی کیفیت مجلههای تعلیق شده نشان داد که پنج عنوان از مجلههای مذکور، در سال قبل از تعلیق، دارای بالاترین ضریب تأثیر در رشته تخصصی خود بودهاند. به طور کلی، 3/65 درصد مجلههای تعلیق شده در سال قبل از تعلیق، در میان 50 درصد مجلههای برتر رشته خود (چارک اول و دوم) قرار داشتهاند. این مسئله را به دو صورت میتوان تفسیر نمود. از یک سو، ممکن است جایگاه مناسب مجلهها به دلیل عملکرد استنادی نادرست آنها بوده که این مسئله از سوی مؤسسه کلریویت شناسایی و منجر به تعلیق مجله مربوط شده است. از سوی دیگر، ممکن است مجلههای مذکور از روال منطقی و کیفیت بالایی برخوردار بودهاند، اما عدم توجه به عملکرد استنادی آنها در سالهای منجر به تعلیق، باعث تعلیق آنها شده است. بنابراین، حتی مجلههای علمی معتبر و با کیفیت نیز باید توجه دائمی به کیفیت و عملکرد استنادی مقالههای منتشر شده خود داشته و از اصول اخلاق نشر تبعیت نمایند.
پژوهش حاضر با محدودیتهایی نیز همراه بوده است. در این پژوهش تنها مجلههای تعلیق شده در پایگاه گزارش استنادی نشریات طی سالهای 2010 تا 2014 میلادی مورد مطالعه قرار گرفتهاند. یکی از مهمترین انگیزههای انجام این پژوهش، آشنایی هر چه بیشتر جامعه علمی کشور و خصوصاً سردبیران و اعضای هیئت تحریریه نشریات علمی با مفهوم تعلیق مجلهها، شرایط وقوع آن و ویژگی مجلههای تعلیق شده بود. با توجه به اینکه دو نشریه علمی کشور از سابقه حضور در لیست مجلههای تعلیق شده برخوردار بودهاند، آگاهی بخشی به پژوهشگران و دستاندرکاران نشریات علمی در کنار رصد منظم عملکرد استنادی مجلهها میتواند از وقوع رخدادهای مشابه در آینده جلوگیری نماید. پژوهشهای آینده میتوانند دلایل تعلیق و همچنین اثر تعلیق بر عملکرد استنادی، شاخصهای کاربرد و آلتمتریک مجلههای علمی را بررسی نمایند.
[1]. Tiew & Kaur
[2]. Georgas & Cullars
[3]. Citation Indices
[4]. Web of Science (WoS)
[5]. Clarivate Analytics
[6]. Institute for Scientific Information (ISI)
[7]. Thomson Reuters
[8]. Scopus
[9]. Elsevier
[10]. Google Scholar
[11]. Islamic World Science Citation Index (ISC)
[12]. Peer-review
[13]. Journal Citations Report (JCR)
[14]. Impact Factor (IF)
[15]. Immediacy Index
[16]. Article Influence Score
[17]. Title Suppression
[18]. Suppressed Journals
[19]. Journal Self-citation
[20]. Threshold
[21]. Donor Journal
[22]. Recipient Journal
[23]. Krel
[24]. Medline
[25]. Retracted Articles
[26]. Scientific Misconduct
[27]. Hesselmann
[28]. Graf
[29]. Schmidt
[31]. Abritis
[32]. http://ipscience-help.thomsonreuters.com/incitesLiveJCR/JCRGroup/titleSuppressions.html
[33]. JCR- Science Edition
[34]. JCR-Social Science Edition
[35]. Art & Humanities Citation Index
[36]. Information Technology & Management
[37]. Interlending & Docuent Supply
[38]. Law Library Journal
[39]. International Journal of Environmental Research
[40]. Iranian Journal of Fuzzy Systems
[41]. Sage
[42]. Wiley-Blackwell
[43]. Taylor & Francis
[44]. Springer
[45]. Routledge
[46]. Elsevier
[47]. World Scientific Publication
[48]. Inderscience Publishers
[49]. Science Press
[50]. Verlag Hans Huber
[51]. Impact Factor Quartile
[52]. Anatomical Sciences Education
[53]. Impact Factor Percentile
[54]. Computer Modeling in Engineering & Sciences
[55]. Enterprise Information Systems
[56]. Transport
[57]. Testa