Document Type : Original Article
Authors
1 Prof., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Management, University of Qom, Qom, Iran.
2 MA., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Kharazmi University, Karaj, Iran.
Abstract
Keywords
مقدمه
مشارکت لازمۀ توسعه پایدار است. نوع مشارکت در جوامع مختلف متناسب با ارزش‌ها و عقاید موجود، متفاوت است. در جامعه ما بهدلیل وجود باورها و عقاید مذهبی، بیشتر مشارکت‌ها در بافت و ساختار ارزش‌های مذهبی شکل می‌گیرند (گنجی، نیازی و احسانی راد، 1394: 26). وقف یکی از نمودهای مهمّ مشارکت در کشور ماست که از دوران باستان وجود داشته و پس از اسلام گسترش یافته است.
وقف در لغت بهمعنای ایستادن و درنگکردن است (دهخدا، ذیل واژه). تعریف پذیرفته‌شده در بین غالب فقها از وقف عبارت است از: «حبس عین موقوفه و تسبیل و اجرای منافع آن» ( بیومیغانم، 1386: 55). وقف یکی از سنتهای رایج از صدر اسلام تاکنون است که به حلّ مشکلات اجتماعی و نیازهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی منجر می‌شود. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های وقف، پایدار بودن و ماندگاری آن است (زلالی و همکاران، 1394: 3).
پیشینۀ وقف کتاب به نیمۀ اول قرن اول هجری و در مساجد بازمیگردد. از مهم‌ترین این مساجد می‌توان به مسجد جامع ابوحنفیه در بغداد و مسجد جامع نیشابور و مسجدالنبی در مدینه اشاره کرد (معمار طلوعی، 1379: 19). از قرن چهارم هجری به بعد کتابخانههای وقفی در سراسر جهان اسلام رواج یافت که کتابخانه دارالعلم بغداد یکی از مهم‌ترین آنهاست. در این عصر کمتر شهری در بلاد اسلامی بود که خالی از کتابخانه باشد (ساعاتی، 1379: 35).
اهمیت وقف کتاب در نگاه علمای دینی و واقفان سبب شده است تا بسیاری از آنها به وقف کتاب بپردازند. همچنین در بسیاری از موارد مجموعه کتاب‌های یک عالم، پس از درگذشت او به یک کتابخانه وقف می‌شود. طبیعی است، هدف از وقف استفاده از کتاب‌ها و بهره‌مندشدن طالبان علم از آنهاست. باوجود این، در برخی موارد بهدلایلی مانند متناسبنبودن موضوع کتاب با اهداف کتابخانه، تعدد نسخه‌های موجود در کتابخانه، تعدد وقف کتاب برای یک کتابخانۀ خاص سبب شده است تا منظور واقف از وقف کتاب بهخوبی تأمین نشود.
همچنین کتاب‌های وقفی موجود در کتابخانه‌ها به مرور زمان ممکن است به دلایل مختلف قابلیت استفاده نداشته باشند. برخی از عوامل استفادهنشدن کتاب‌ها در کتابخانه‌ها عبارتند از:
1.ویرایش جدید منابع به تعداد کافی در کتابخانه موجود است و ویرایش قبلی کارایی خود را از دست داده است.
2.منابع فرسوده‌ای که دیگر قابل استفاده نیستند و معمولا هزینه صحافی آنها بیشتر از خرید نسخۀ جدید است.
3.منابعی که عمر متوسط و مفید آنها تمام و محتوای علمیشان کهنه شده است.
4.نسخه‌های تکراری و اضافیِ منابعی که دیگر مورد استفاده نیستند (محسنی،1391: 269).
از سوی دیگر، بر اساس قانون اول رانگاناتان (کتاب‌ها برای استفاده میباشند) لازم است کتاب‌های غیر قابل استفاده در کتابخانه حذف و کتاب‌های مفید دیگری جایگزین آنها شود. به این فرایند وجین گفته می‌شود. واژهنامه علوم کتابداری و اطلاعرسانی انجمن کتابداران آمریکا وجین را «انتخاب منابع اطلاعاتی از مجموعه کتابخانه بهمنظور حذف یا انتقال به انبار» تعریف کرده است (محسنی،1391: 267). کمبود فضا و کمک به افزایش استفاده از منابع اطلاعاتی را می‌توان دو هدف عمده از وجین منابع اطلاعاتی در کتابخانه دانست (محسنی، 1391: 269).
با توجه به افزایش انتشار منابع اطلاعاتی، همۀ کتابخانه‌ها با محدودیت فضا و امکانات برای حفظ منابع روبه‌رو هستند. در بازدید از برخی کتابخانههای اسلامی شهر قم در پاییز سال 1396 مشاهده شد انبار‌هایی برای کتاب‌های وقفی ایجاد شده است که مورد نیاز کتابخانه نبوده‌اند و فضای زیادی را از ساختمان کتابخانه اشغال کرده است. همچنین حفظ و نگهداری این کتاب‌ها از آفات و اشغال فضای کتاب‌های مفیدتر در کتابخانه، از دیگر مشکلات بهوجود آمده برای کتابخانه‌هاست.
با وجود این، بهدلیل قوانین وقف (حبس مال) که شامل کتاب‌های وقفی نیز می‌شود، خارجکردن شیءِ وقف‌شده از محلّ وقف جایز نیست. مفهوم حسبیبودن در وقف بدینمعناست که نمی‌توان از شرایط عقد وقف خارج شد و کاری مغایر با آن انجام داد، زیرا رجوع از شرایط واقف با معنای مورد نظر وقف منافات دارد و بهمنزلۀ هبه یا هدیه است (بیومیغانم، 1386: 57). حساسیت این قانون گاه تاحدی است که اگر شیءِ وقفی دچار خرابی نیز شود، احتیاط بر آن است که تعمیرکار به محل وقف بیاید و آن را تعمیر کند، تا آنکه شیءِ وقف‌شده از محل خارج شود. این موضوع در مصاحبه‌های انجام‌شده با بسیاری از مدیران کتابخانه‌ها نیز از مشکلات مهمّ آنها ذکر شد. متأسفانه وجود این مشکلات در وقف کتاب سبب شده است تا میل و رغبت کتابداران برای قبول کتاب‌های وقفی بهجز در شرایط خاص بسیار کم باشد که این موضوع میتواند بر وقف کتاب تأثیر بگذارد.
پژوهش حاضر با درک این مشکل، در پی پاسخگویی به این مسئله است که مهم‌ترین مشکلات موجودکتاب‌های وقفی در کتابخانه‌ها چیست و از منظر مراجع عظام، متخصصان و منابع حقوقی وجین کتاب‌های وقفی در کتابخانه‌ها را با استفاده از چه راهکارهایی می‌توان انجام داد؟
هدف اصلی پژوهش
مشخصکردن جایگاه وقف در وجین منابع مکتوب از دیدگاه مراجع عظام تقلید، حقوق موضوعه ایران و صاحب‌نظران.
اهداف فرعی:
1. شناسایی وضعیت آماری کتاب‌های وقفی در میان کتابخانههای علوم اسلامی شهر قم.
2. شناسایی رویکرد کتابخانههای اسلامی نسبت به منابع وقفی.
3. شناسایی موانع موجود دربارۀ وضعیت وجین کتاب‌های وقفی.
4. شناسایی و ارائه راهکارهای مناسب جهت برون‌رفت از مشکلات موجودِ وجین کتاب با توجه به منابع حقوقی.
5. شناسایی و ارائۀ راهکارهای مناسب جهت برون‌رفت از مشکلات موجود وجین با توجه به دیدگاه متخصصان.
6. شناسایی و ارائه راهکارهای مناسب جهت برون‌رفت از مشکلات موجود وجین با توجه به نظر مراجع عظام.
روش پژوهش
با توجه به اینکه این تحقیق از چندین زاویه به مشکلات پیشِرو توجه کرده است، روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش از نوع کاربردی است و به روش کتابخانه‌ای و پیمایشی انجام شده است. برای گردآوری داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای، پرسشنامۀ محققساخته و فنّ مصاحبۀ ساختاریافته استفاده شده است. نخست با روش کتابخانه‌ای و مصاحبه با کارشناسان موضوعی، مشکلات، موانع و راهکارهای وجین کتاب در کتابخانههای اسلامی شناسایی شد. سپس بر اساس نظر ده نفر از کتابداران و استادان رشتۀ علم اطلاعات و دانششناسی بر پایه مشکلات و راهکارهای شناساییشده دو پرسش‌نامه برای متخصصان و آیات عظام تنظیم گردید. در بخش پرسش‌نامه متخصصان، برای شناسایی وضعیت آماری، رویکردهای کتابخانههای اسلامی، موانع موجود و همینطور بهرهگیری از تجارب این افراد در کتابخانه‌ها در وجین کتاب، پرسش‌ها بر اساس مصاحبه نیمهساختمند تدوین گردید. پس از اینکه مصاحبه‌ها در دیماه 1396 انجام شد، متن مصاحبه‌ها بعد از چندینبار بازخوانی دقیق توسط پژوهشگران، با استفاده از رویکرد تحلیل محتوای کیفی به روش استقرایی و به‌صورت مقوله‌های استقرایی محوریِ ایجادشده، تجزیهوتحلیل شد. در پرسشنامۀ دوم با هدف راهکارهای مشکلات وجین کتاب بر اساس نظرهای آیات عظام حضرات آیات خامنه‌ای، شبیری زنجانی، سیستانی، مکارم شیرازی، نوری همدانی، سبحانی تبریزی و صافی گلپایگانی، عین جواب‌ها آورده شده است. اما در پاسخ به پرسش چهارم پژوهش، راهکارها با توجه حقوق موضوعی ایران به روش کتابخانه‌ای آورده شده است. برای تعیین روایی، پس از تهیۀ پرسشنامهها تعدادی از آنها بین چند تن از متخصصان حوزۀ علم اطلاعات و دانششناسی توزیع و بر حسب پیشنهادهای آنان، تصحیح گردید. جامعۀ آماری پژوهش شامل هفت نفر از مدیران کتابخانههای اسلامی آیهالله مرعشی نجفی، کتابخانه آیهالله بروجردی، کتابخانه فیضیه، کتابخانۀ محقق طباطبایی،کتابخانۀ آستان مقدسه حضرت معصومه(س)، کتابخانه تاریخ اسلام و کتابخانه فقه و حقوق قم است. ملاک گزینش این افراد سابقۀ خدمت چندینساله و وجود تعداد زیادی از کتاب‌های وقفی در مجموعه آنها نسبت به کتابخانههای دیگر قم بوده است.
پیشینۀ پژوهش
به دلیل پیشینۀ طولانی وقف در ایران که به زمان پیش از اسلام نیز برمیگردد، وقف یکی از موضوعات مهمّ اجتماعی در زمانهای مختلف بوده است. در زمینۀ وقف کتاب و کتابخانه نیز پژوهشهای زیادی بهشکل مروری انجام گرفته است که به تاریخچۀ وقف کتاب و شکلگیری کتابخانههای وقفی در ایران میپردازند. با این‌حال، با وجود چالشها و مشکلاتی که بر سر راه وقف کتاب و همچنین وجین آن وجود داشته است، پژوهشهای کمی در این زمینه انجام شده است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
«شهریاری و همکاران» (1394) در پژوهشی به بررسی عوامل مؤثر بر وقف کتاب به سازمان کتابخانه‌ها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی پرداختهاند. این پژوهش به روش پیمایشی و با استفاده از دو پرسشنامۀ محققساخته انجام شده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند مهم‌ترین انگیزههای واقفان از وقف کتاب، انگیزههای دینی، خدمت به مردم و همنوع و گسترش علم و دانش در جامعه است. همچنین، طبق یافته‌های این پژوهش، مهم‌ترین موانع وقف کتاب، آگاهی نداشتن جامعه از اهمیت و ضرورت مشارکت در کتابخانه‌ها و نبود فرهنگ وقف در جامعه و تورم موجود در جامعه است.
«دیلوکو و گوتلیو» (2003) در پژوهشی با عنوان «وجین کردن: بخش اصلی مأموریت کتابخانه عمومی» دیدگاههای کتابداران را دربارۀ وجین و همچنین روشهای وجین منابع در مؤسسه آنها بررسی کردند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد سه معیار رایج برای وجین عبارتند از: تعدد نسخهها، وضعیت فیزیکی و صحت اطلاعات. همچنین، کتابداران معتقدند وجین باعث افزایش استفاده از کتاب‌ها و رضایت کاربران می‌شود. بهعلاوه، وجین در کتابخانه‌ها پویایی را برای آنها به ارمغان میآورد.
«اکرمن و دلوکا» (2017) در پژوهشی با موضوع «وجین و مجموعه‌سازی منابع علوم سیاسی» تجربیات، دیدگاهها و شیوههای وجین کتابدارانی را که مسئولیت مدیریت مجموعههای کتاب درحوزه علوم سیاسی و رشتههای مرتبط را دارند، بررسی کردند. یافته‌های پژوهش آنان نشان داد بیشتر کتابداران مجموعۀ کتابخانه را بهطور سالانه و یا هر دو یا سهسال وجین می کنند. همچنین در مقایسه بین وجین کتاب‌ها و مجلهها، نشان دادهشد که کتابداران وجین کتاب‌ها را مهمتر از وجین مجلهها می‌دانند. بهعلاوه، کتابداران نسبت به توانایی وجین خود احساس اطمینان داشته‌اند. همچنین آنان معتقدند در صورتی‌که کتابی در کتابخانههای کنسرسیوم آنها موجود باشد، احتمال وجین آن بیشتر است.
با مروری بر ادبیات پژوهش این حوزه درمییابیم که بسیاری از متون به روش تاریخی و مروری بر اسناد وقفی نوشته شده‌اند و پژوهشی پیرامون چالش‌های وقف در وجین و مجموعه‌سازی کتابخانه‌ها انجام نشده است. از این‌جهت می‌توان این پژوهش را بدیع دانست.
یافته‌های پژوهش
1. وضعیت آماری کتاب‌های وقفی در میان کتابخانههای اسلامی شهر قم چگونه است؟
پیش از پرداختن به آمار کتاب‌های وقفی، توجه به دو نکته ضروری بهنظر می‌رسد. نخست، با توجه به ثبتنشدن و تفکیک کتاب‌های وقفی نسبت به سایر کتاب‌های کتابخانه، آمار دقیقی از کتاب‌های وقفی وجود ندارد. با این‌حال، آمار‌های ارائه‌شده حدودی و بر اساس تجربۀ کتابداران و مدیران بوده است. همچنین، با توجه به اینکه بخشی از کتاب‌های وقفیِ وارد شده به کتابخانه‌ها تکراری و یا مورد نیاز کتابخانه نبوده‌اند، این کتاب‌ها بدون ثبت در نرم‌افزار به انبار جداگانه‌ای منتقل می‌شوند و در آمار‌های ارائه‌شده به آنها اشاره‌ای نشده است و تنها کتاب‌های موجود در قفسه و نرم‌افزار مورد توجه بوده است.
بر اساس یافته‌های پژوهش، کتاب‌های وقفی بخش مهمی از مجموعهکتابخانههای اسلامی شهر قم را تشکیل می‌دهد. طبق مصاحبه‌های انجام‌شده، در کتابخانۀ شماره یک، تمامی کتاب‌ها در حکم وقف بوده‌اند و این کتابخانه بیشترین آمار کتاب‌های وقفی را به خود اختصاص داده است. همچنین کتابخانه شماره شش با 56% و کتابخانه شماره چهار با 51% بهترتیب بیشترین درصد کتاب‌های وقفی را داشته‌اند.
ازنظر تعداد کتاب‌های وقفی موجود در مجموعه کتابخانه‌ها نیز کتابخانۀ شماره 6 با 568000 جلد و کتابخانه شماره چهار با 90.000 جلد، بیشترین تعداد کتابِ وقفی را داشته‌اند. جدول1 وضعیت آماریِ کتاب‌های وقفی کتابخانههای اسلامی شهر قم را نشان می‌دهد.
جدول1. وضعیت آماریِ کتاب‌های وقفی
2. رویکرد کتابخانههای اسلامی شهر قم نسبت به منابع وقفی چگونه است؟
بر اساس نتایج حاصل از مصاحبه با مدیران کتابخانه‌ها، همۀ مدیران وقف کتاب را عملی خوب و مفید برای حیات کتابخانه می‌دانند. با وجود این، برخی از مدیران وقف کتاب را در صورت وجود شرایطی، مفید می‌دانند. بر این اساس، مدیران سه کتابخانه وقف را در صورتی‌که کتاب‌های مورد نیاز و مرتبط با موضوع کتابخانه وقف شود، مفید می‌دانند. همچنین دو مدیر، وقف را در صورتی مفید می‌دانند که واقف پیش از وقف با صاحب‌نظران مشورت کند.
نمودار1. رویکرد کتابخانههای اسلامی نسبت به منابع وقفی
3.کتاب‌های وقفی چه موانعی را برای کتابخانههای اسلامی شهر قم بهوجود آورده‌اند؟
در پاسخ به این پرسش که کتاب‌های وقفی موانعی را برای کتابخانه‌ها ایجاد کرده‌اند، پنج نفر از مدیران کتابخانه‌ها معتقد به ایجاد موانع هستند. همچنین مدیران کتابخانه‌ها مهم‌ترین مانع ایجادشده را نبودِ امکان وجین و انبارکردن کتاب‌های وقفی می‌دانند. علاوه بر آن، تکراریبودن کتاب‌های وقف‌شده و شرایطی که واقفان برای کتاب‌ها می‌گذارند، ازجمله دیگر موانعی است که برای کتابخانه‌ها ایجادشده است.
نمودار2. موانع کتاب‌های وقفی برای کتابخانههای اسلامی
4. راهکارهای مناسب برای رفع مشکلات موجود وجین کتاب با توجه به منابع حقوقی چیست؟
در قانون مدنی، در 37 ماده از مواد 55 تا 91 به موضوع وقف پرداخته‌شده است. در ماده 55 قانون مدنی با توجه به فقه امامیه در تعریف وقف، چنین مقرر شده است: «وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.» با توجه به تعریف وقف در مادۀ 55 قانون مدنی می‌توان به این نتیجه رسید که همه فقها و حقوقدانان در موضوع وقف در دو مسئله اشتراک نظر دارند: 1. حبس مال از تمامی نقل و انتقالهای اعتباری و خارجی؛ بدین معنا که وقتی مالی وقف شد اصولاً قابل‌خرید و فروش نیست مگر در موارد استثنایی که در فقه قانون مدنی پذیرفته‌شده است؛ مانند اختلاف شدید بین موقوف علیهم یا خرابی مال موقوفه (نک: 88 قانون مدنی) 2. تسبیل منافع یعنی صرف منافع مال موقوفه در جهت خاص در وقف؛ منافع مال موقوفه در جهتی که واقف تعیین کرده است مصرف می‌شود و قطعاً شخص یا اشخاصی غیر از واقف از منافع مال موقوفه بهره‌مند می‌شوند.با توجه به ماده 72 قانون مدنی، اگر واقف خود را جزء موقوف علیهم با پرداخت دیون و مخارج خود را از منافع مال موقوفه قرار دهد، وقف باطل خواهد شد(ابهری علی‌آباد و رضیان، 1386).
با توجه به ماده 88 قانون مدنی «بیع» وقف درصورتی‌که خراب شود یا خوف آن باشد که منجر به خرابی گردد به‌طوری‌که انتفاع از آن ممکن نباشد، در صورتی جایز است که عمران آن متعذر باشد یا کسی برای عمران آن حاضر نشود».
مال وقف باید در زمرۀ اموالی باشد که با انتفاع از آن، عین مال از بین نرود؛ ولی گاهی مانند کتاب‌های وقفی بر اثر کثرت استعمال فرسوده شده‌اند یا بهدلیل کهنهشدن محتوای علمی، مال موقوفه از بین می‌رود. در این صورت، با توجه به ماده 88 قانون مدنی، اگر قابلیت انتفاع یا فروش را نداشته باشند می‌توان آنها را جزء منابع تلف‌شده بهشمار آورد (امینیان مدرس، 1381: 167).
با توجه به ماده 58 قانون مدنی «فقط وقف مالی جایز است که با بقای عین بتوان از آن منتفع شد؛ اعم از اینکه منقول باشد یا غیرمنقول، مشاع باشد یا مفروز». دربارۀ کتاب‌های وقفی طبق مادۀ فوق، می‌توان دو حالت را برای کتاب‌های با ویرایش جدید که نسخه جدید آن در کتابخانه موجود است یا نسخه‌های اضافی از کتاب که جای کتاب‌های مفید دیگر را اشغال کرده است، متصور شد. حالت اول اینگونه کتاب‌ها، نه برای این کتابخانه و نه برای کتابخانههای دیگر قابل‌استفاده نباشد که در این صورت وقف جایز نیست. اما در حالت دوم اگر برای این کتابخانه که کتاب‌های وقفی در آن مکان قرار دارند قابل‌استفاده نباشد اما در مکان‌های دیگر قابل‌استفاده باشد، نظر اکثر فقها همانند امام خمینی (ره) در تحریر الوسیله، محقق حلی در شرایع، شهید ثانی در مسالک، علامه حلی در قوائد، محقق ثانی در جامع المقاصد و غیرههم، در این است که وقف را هنوز باقی می‌دانند. بعضی دیگر از فقها قایل به تفصیل شده‌اند؛ بدیننحو که اگر شرایط صریح یا ضمنی وقف از بین برود، وقف باطل میگردد مانند آنکه کتاب‌ها برای گروهی خاص و یا درس خاص وقف‌شده باشد و در حال حاضر دیگر آن گروه یا درس خاص وجود نداشته باشد.
5. راهکارهای اتخاذشده توسط متخصصان در رفع مشکلات موجود در وجین کتاب‌های وقفی چه هستند؟
طبق نتایج حاصل از پژوهش، چهار نفر از مدیران کتابخانه‌ها، هیچ راهکاری برای خروج از موانع ایجادشده برای کتاب‌های وقفی نداشته‌اند. همچنین دو کتابخانه اقدام به گسترش کتابخانه خود و ایجاد کتابخانه پشتیبان، کتابخانه اقماری و کتابخانههای وابسته کرده و منابع وقفی را به آنجا منتقل کرده‌اند. علاوه بر آن، یکی از کتابخانه‌ها نیز استفتائاتی را از مراجع اعظام تقلید انجام داده بود که به نتیجۀ مشخصی دست پیدا نکرده بود.
نمودار2. موانع کتاب‌های وقفی برای کتابخانههای اسلامی
6. راهکارهای مناسب جهت برون‌رفت از مشکلات موجود وجین با توجه به نظر مراجع عظام چیست؟
در مصاحبه با مدیران کتابخانه‌ها مشخص شد مهم‌ترین عامل برای اهدانکردن کتاب‌های وقفی به سایر کتابخانه‌ها، نداشتن اجازۀ کتبی از سوی مراجع عظام تقلید است. بههمیندلیل، در بخشی از این پژوهش استفتانامه‌ای با مشورت از متخصصان علوم دینی برای پرسش از مراجع تقلید آماده و به دفاتر آنها ارسال شد. همچنین، برای تشریح بهتر موضوع، پژوهشگر به دفتر هر یک از مراجع تقلید مراجعه کرد و مشکلات و موانع موجود در کتابخانه‌ها و همچنین قواعد کتابداری مانند وجین را برای آنان شرح داد. با توجه به آنکه پاسخ‌های داده‌شده با درنظرگرفتن پرسش طرح شده است، در ادامه به شرح فرض و پرسش‌های مطرح‌شده می‌پردازیم.
در استفتای ارسال‌شده به دفاتر مراجع تقلید، ابتدا به موانع و مشکلات بهوجودآمده توسط کتاب‌های وقفی برای کتابخانه‌ها اشاره و سپس کتاب‌های وقفی مازاد کتابخانه‌ها به چهار دستۀ زیر تقسیم گردید:
1. کتاب‌هایی که چندین نسخه از آنها در کتابخانه موجود است و گاه بیش از دو یا سه نسخۀ آنها مورد استفاده قرار نمیگیرد.
2. کتاب‌هایی که از نظر محتوایی مناسب کتابخانه نیست و طی چندین سال هیچ مراجعهکنندهای نداشته است.
3. کتاب‌هایی که ویرایش جدید آنها منتشر‌شده و در کتابخانه موجود است و ویرایش قدیم آن بلااستفاده مانده است.
4. کتاب‌هایی که از نظر ظاهری و صحافی از بین رفته و گاه هزینه‌های صحافی آن بیش از خرید نسخۀ جدید آن کتاب است.
سپس با طرح این فرض که بسیاری از کتابخانههای حوزوی و علوم اسلامی در شهر‌های دیگر با کمبود منابع مفید روبه‌رو هستند، دو مورد زیر از مراجع اعظام تقلید پرسیده شد:
1. هدیه کتاب‌های وقفی اما سالم و مازاد به کتابخانه‌هایی که از نظر منابع در مضیقه هستند.
2. امحا و خمیرکردن کتاب‌های فرسوده که از نظر ظاهری و صحافی قابل استفاده نیستند و صحافی و تعمیر آنها نیز هزینه‌ای بیش از خرید نسخه‌ای جدید از آن را بر کتابخانه تحمیل میکند.
در جدول2 پاسخ‌های هر یک از مراجع عظام تقلید به پرسش مطرح‌شده ارائه شده است. [1]
جدول2. نظر مراجع عظام تقلید دربارۀ مشکلات موجود در وجین کتاب‌های وقفی
بحث و نتیجه‌گیری
هدف این مقاله بررسی جایگاه وقف در وجین منابع مکتوب از دیدگاه مراجع عظام تقلید، حقوق موضوعی ایران و صاحب‌نظران است. در این راستا وضعیت، موانع و رویکردها از دیدگاه مدیران کتابخانه‌ها علوم اسلامی و راهکارها با استفاده از نظرهای آیات عظام و حقوق موضوعه ایران بررسی شد.
بر اساس یافته‌های پژوهش، بسیاری از کتاب‌های وقفی در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ثبت نشده‌اند که خود دلیلی بر تکراریبودن و مازادبودن آنها در مجموعۀ کتابخانه‌هاست. باوجود این، کتاب‌های وقفی در سه کتابخانه، بیش از 50 % مجموعه را تشکیل می‌دهند.
همۀ مدیران کتابخانه‌ها وقف را خوب و مفید دانسته‌اند.70% مدیران پذیرش کتاب‌های وقفی را منوط به نیازهای واقعی کاربران دانسته‌اند. ضروری است کتابخانه‌ها برحسب چشم‌انداز و اهداف خود رویکردهای مناسبی را برای پذیرش کتاب‌های وقفی در نظر بگیرند. در رابطه با کتاب‌های خطی و نفیس، با توجه به اهمیت حفظ و نگهداری آنها، بهترین رویکرد، وقف و ثبت آنها در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای است. اما در مورد کتاب‌های چاپی که متناسب با نیازهای مجموعه‌شان است، مدیران کتابخانه‌ها نخست باید با آنها صحبت کنند و موانع و مشکلاتی را که بر سر راه کتاب‌های وقفی است با آنان در میان بگذارند تا کتاب‌هایشان را به مجموعه اهدا کنند.
همچنین در مصاحبه با بسیاری از مدیران کتابخانه‌ها مشخص شد هنگام مراجعۀ افراد برای اهدای کتاب‌های وقفی، از آنان خواسته‌شده تا بهدلیل موانع موجود در وقف، کتاب‌ها را به‌صورت اهدایی در اختیار کتابخانه‌ها قرار دهند که این موضوع سبب افزایش کتاب‌های اهدایی این کتابخانه‌ها و تعداد نسبتاً کمتر کتاب‌های وقفی موجود از گذشته، شده است.
بر اساس یافته‌های پژوهش71 % مدیران کتابخانه‌ها معتقدندکتاب‌های وقفی برای مجموعه آنها موانعی از قبیل شرایط واقفان، تکراریبودن منابع و نبودِ امکان وجین ایجاد کرده است. در نتیجه، مشکل کمبود فضا و هزینه‌های نگهداری از آنها را برای کتابخانه پدید آورده است.
پرسش‌های چهارم، پنجم و ششم بهترتیب راهکارهایی را برای برون‌رفت مشکلات وجین کتاب ارائه کرده است. پرسش چهارم، راهکارها را با توجه به حقوق موضوعی ایران ارائه کرده است. با توجه به مادۀ 58 قانون مدنی، چنانچه کتاب‌های وقفی مازاد بر نیاز کتابخانه آسیب‌دیده‌اند و نمی‌توان از آنها استفاده کرد، وقف جاری نیست و می‌توان آنها را وجین کرد؛ اما اگر بهدلیلی برای این کتابخانه قابل‌استفاده نباشد اما برای کتابخانههای دیگر قابل‌استفاده باشد، می‌توان کتاب‌ها را به‌صورت وقفی به آنها داد.
متخصصان برای برون‌رفت از مشکلات موجود جهت وجین کتاب‌های وقفی پیشنهاد‌هایی را ارائه داده‌اند که می‌توان به مواردی چون توسعه کتابخانه‌ها و ایجاد کتابخانههای وابسته، استفتا از برخی از علما، اجازه از متولی وقف، ایجاد انبار برای کتاب‌های وقفی مازاد، ایجاد کتابخانه پشتیبان، تقسیم کتابخانه به دو بخش امانی و مخزن اشاره کرد. با وجود این، برای کتاب‌هایی که قبلاً به کتابخانه وقف‌شده است یا توسط فردی که در قید حیات نیست وقف‌شده، راهکار مشخصی در نظر نداشته‌اند. همچنین برخی از مدیران پیشنهاد‌هایی را برای حلّ این مشکل مطرح کرده‌اند که مهم‌ترین راهکار پیشنهادشده، کسب مجوز از مراجع تقلید و یا متولیان و واقفان بوده است. بر اساس استفتائات صورتگرفته از مراجع عظام، همۀ آنها ـ به‌استثنای حضرت آیهاللهالعظمی نوری همدانی ـ بیان فرموده‌اند که کتاب‌های وقفی اگر آسیب‌دیده و قابل استفاده نیستند، می‌توان آنها را وجین کرد؛ اما اگر در کتابخانه دیگری قابل‌استفاده باشند می‌توان کتاب‌ها را به آنها سپرد.
در نهایت و با توجه به نتایج این پژوهش، کتابداران و مدیران کتابخانه‌ها می‌توانند با رعایت اصول گفته‌شده و در شرایطی که وجود کتاب‌های وقفی کتابخانه‌ها انتفاعی برای این کتابخانه‌ها نداشته باشد، می‌توانند آنها را به سایر کتابخانه‌ها اهدا کنند.
سپاسگزاری
از استاد عبدالحسین طالعی، عضو هیئت‌علمی گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه قم و حجتالاسلام رضا مختاری مدیر مؤسسه کتابشناسی شیعه، به جهت راهنمایی در نگارش استفتا از مراجع اعظام تقلید سپاسگزاریم. همچنین، از انجمن کتابداری قم و مجمع کتابخانههای تخصصی قم (مکتا) به جهت همکاری و حمایت از استفتاهای ارسال‌شده به مراجع عظام تقلید، قدردانی می‌شود.
پیوست
)