مطالعۀ وضعیت استفاده از رسانه‏ های اجتماعی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه علم اطلاعات و دانش‎شناسی دانشگاه پیام نور مشهد، مشهد، ایران.

2 استاد، گروه علم اطلاعات و دانش‎شناسی دانشگاه پیام نور مشهد، مشهد، ایران.

3 دانشیار، گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، ایران.

4 استادیار، گروه علم اطلاعات و دانش‎شناسی دانشگاه پیام نور مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

هدف: پژوهش حاضر با هدف مشخص‎ساختن وضعیت استفاده از رسانه‏های اجتماعی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به‌منظور تعیین بهترین رسانه‏های اجتماعی برای استفاده رسمی در سازمان صورت پذیرفت.
روش‌شناسی: پژوهش توصیفی _ ‎تحلیلی بوده و به روش پیمایشی انجام‌شده است. جامعه پژوهش شامل274 کتابدار و 400 کاربر فعال سازمان اسناد و کتابخانه ملی بود که بر اساس جدول مورگان نمونه‌گیری و 355 نفر متشکل از 159 کتابدار و 196 کاربر تعیین گردید. اطلاعات به‎وسیلۀ پرسش‎نامه در فرم گوگل جمع‌آوری و از آمار توصیفی میانگین برای توصیف داده‌ها و آمار استنباطی آزمون تی میانگین دو جامعۀ مستقل برای تحلیل فرضیه‌ پژوهش با استفاده از نرم‌افزارهای اسپیاساس و اکسل استفاده شد.
 یافته‌ها: کتابداران (35/3) و کاربران (16/4) از برنامه‏های موبایلی رسانه‏های اجتماعی بیشترین استفاده را دارند. کتابداران از رسانه‌های اجتماعی در امور کتابخانه‏ای و پژوهشی کم استفاده می‌کنند، اما کاربران بیشتر از آنها و در حد متوسط از رسانه‏های اجتماعی در این امور استفاده‏ می‌کنند.
کتابداران از تلگرام و اینستاگرام  برای امور پژوهشی و خدمات کتابخانه‌ای بیشترین میزان استفاده را دارند. کاربران نیز برای انجام خدمات کتابخانه‌ای از تلگرام و اینستاگرام بیش از سایر رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. برای امور پژوهشی علاوه بر تلگرام (34/4) و اینستاگرام(07/4) از  لینکداین (76/3) و ریسرچ‏گیت (73/3) نیز نسبت به سایر رسانه‎های اجتماعی استفاده بیشتری می‎کنند.
نتیجه‌گیری: تلگرام، اینستاگرام، لینکداین و ریسرچ گیت به ترتیب به‌عنوان بهترین رسانه‏های اجتماعی برای استفاده رسمی در کتابخانه ملی تعیین و پیشنهاد می‏شوند. تهیۀ خط‏مشی مدوّن استفاده و ایجاد شرایط مناسب استفاده در کتابخانه ملی پیشنهاد می‎شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The status of using social media in the National Library and Archives of Iran

نویسندگان [English]

  • Faemeh Zarezadeh 1
  • Hadi Sharifmoghadam 2
  • Fariborz Khosravi 3
  • Maryam Salami 4
1 PHD student., Department of Knowledge and Information Science, Payame Noor University of Mashhad, Mashhad, Iran.
2 Prof., Department of Knowledge and Information Science, Payame Noor University of Mashhad, Mashhad, Iran.
3 Associate Prof., National Library and Archives of Iran, Tehran, Iran.
4 Assistant Prof., Department of Knowledge and Information Science, Payame Noor University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Purpose: The purpose of this study was to determine the status of using social media in the National Library and Archives of Iran for identifying the best social media for official use.
Methodology: This descriptive-analytical research was conducted through a survey method. The research population consisted of 274 librarian and 400 users of whom 159 librarian and 196 user were randomly selected based on the Krejcie & Morgan sample size table. The needed data were gathered through an online questionnaire in Google forms and analyzed using descriptive and inferential statistics.
Findings: The results revealed that the librarians (mean= 3.35 out of 5) and the users (mean= 4.16 out of 5) frequently used mobile social media applications. social media were rarely used by the librarians for the purpose of library services and research in contrast with the users who used them more frequently at moderate level.  Both librarian and users use Telegram and Instagram as their favorite social media for library services and research. Besides, users also use LinkedIn (mean= 3.76) and ResearchGate (mean= 3.73) for the research purpose.
Conclusion: Telegram and Instagram, and then LinkedIn and ResearchGate were determined as the most useful social media for official use in Iran National Library and Archives. It is recommended to prepare a codified policy and create facilities for using social media in this organization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Social media
  • Social media use
  • National library and Archives of Iran

مقدمه و بیان مسئله

در عصر ارتباطات و رسانه‏های اجتماعی زندگی می‌کنیم؛ عصری که با شکل‌گیری اولین رسانه اجتماعی با عنوان «شش درجه جدایی[1]» در سال 1997 میلادی آغاز شد. رسانه‏های اجتماعی در مدت کوتاه بیشترین تغییرات را در ارتباطات ایجاد کرده‌اند. امروزه با نیم‌نگاهی به ابزارهای ارتباطی در جوامع می‌توان انواع گوشی‌های همراه، تبلت و سایر ابزارهای الکترونیکی مجهز به برنامه‏های آندرویدی و دیگر سیستم‌عامل‌هایی را دید که رسانه‏های اجتماعی گوناگونی مانند فیس‌بوک، اینستاگرام و... برای ایجاد ارتباطات بر روی آنها توسط شرکت سازنده نصب‌شده است. تنها با داشتن یک گوشی همراه و دسترسی به اینترنت می‌توان با کلّ جهان، ارتباط مجازی ایجاد کرد. انواع حرفه‌ها، مشاغل، شرکت‌ها، نهادها و مؤسسات با توجه به گسترش رسانه‏های اجتماعی و افزایش روزافزون کاربران آنها از میان گروه‌های مختلف سنّی، برای ارتباط سریع و روزآمد ناگزیرند تا هر چه زودتر در رسانه‏های اجتماعی عضو شوند و برای پیشبرد اهداف و توسعۀ کسب‌وکار خود از آنها استفاده کنند.

شاید بتوان گفت کتابخانه‏ها از اولین نهادهایی باشند که از رسانه‏های اجتماعی برای ارائه اطلاعات به‎شکل وبلاگ‏ها استفاده کردند. از سال 2004 که وبلاگ‏ها شکل گرفتند، از سوی کتابداران در کتابخانه‏ها به‏عنوان ابزار اطلاع‏رسانی به‎کار می‌رفتند. شرکت ارائه‌دهندۀ وبلاگ در سال 2003 کار خود را آغاز کرد و در سال 2004 اولین وبلاگ‏ها به فرم کنونی در سراسر جهان ارائه شدند (وبلاگ،2017). با ظهور هر فناوری جدید ارتباطی کتابداران سعی کرده‎اند تا از آن برای انجام خدمات کتابخانه سود جویند. ازجمله وب 0/2 یا وب اجتماعی که موجب شکل‌گیری کتابخانه 0/2 یا کتابخانه اجتماعی و منتهی به تغییر و گسترش تعامل با کاربران شده است. کتابخانه 0/2 به‎معنای تغییرات به‌سوی استفادۀ افزایشیِ رسانه‌های اجتماعی و سایر ابزارهای وب0/2 و تغییر در تعامل میان کتابخانه و کاربران است (هلمبرگ[2] و دیگران،2013).

با رشد استفاده از رسانه‌های اجتماعی در کتابخانه‏ها، استفاده و تطبیق با این ابزارها برای گسترش خدمات ارائه‏شده به کاربران و همین‌طور گسترش ارتباطات با کاربران ضرورت یافته است (شیری و راتی[3]،2013). بسیاری از کتابخانه‏ها نیز از این فرصت طلایی برای انجام بهتر خدماتشان، روزآمدسازی، سرعت و پاسخگویی بیشتر استفاده کرده‏اند.

کتابخانه‏های زیادی در رسانه‏های اجتماعی گوناگون از جمله فیس‏بوک، توییتر و اینستاگرام عضو شده‏اند و کتابداران به‎صورت خلاقانه و خودجوش و بدون ابلاغ رسمی استفاده از جانب سازمان متبوع خود، انواع وظایف و خدمات کتابخانه را با استفاده از امکانات این فناوری‏های جدید انجام می‏دهند. برای اینکه کتابداران بتوانند در چارچوب اداری و سازمانی از امکانات رسانه‏های اجتماعی برای انجام خدمات کتابخانه و وظایف محوله‏شان استفاده کنند، لازم است خطّمشی کتابخانه‏ها، شرح وظایف شغلی کتابداران و برنامه‏های راهبردی کتابخانه‏ها با توجه به کارایی‏های‏ رسانه‏های اجتماعی باز نویسی و روزآمد شوند (جین[4]،2014؛ عبدالله و همکارانش[5]،2015؛ ماماتا و نیکام[6]،2016). بهعنوان مثال، در خطمشی کتابخانه‏ها، رسانه‏های اجتماعی نیز به عنوان ابزار خدمات رسانی و پژوهش درج شوند و یا بهعنوان نمونه در شرح شغل کتابداران بیان شود که کتابدار برای اطلاعرسانی بهتر، لازم است تا از ابزارهای گفتگوی برخط (آنلاین)رسانههای اجتماعی استفاده کند. بدینصورت، رسانههای اجتماعی در چارچوب تعیینشده و سازمانی بهصورت رسمی قابل استفاده در کتابخانهها خواهند بود.

کتابداران می‏توانند با ارائه خدمات و گزارش وقایع کتابخانه به‎وسیلۀ رسانه‏های اجتماعی به‏صورت مثبت در زمینۀ افزایش استفاده، شهرت کتابخانه، آموزش کاربران و تغییر دیدگاه آنها استفاده کنند. علاوه بر این، می‏توانند از رسانه‏های اجتماعی به‏عنوان ابزار بازاریابی برای مطلع‎سازی کاربران دربارۀ اخبار، حوادث، کارگاه‏ها، نمایشگاه‏ها، تسهیلات، ارتقای مجموعه و خدمات استفاده کنند. همچنین، می‏توانند به‏صورت مؤثری از رسانه‏های اجتماعی برای ارائه خدمات متمرکز و روشن استفاده کنند (ماماتا و نیکام،2016). کاربران نیز می‏توانند آنها را برای ایجاد ارتباط با سایر کاربران و کتابداران به‎کار ببرند و از مزایای بی‌شمار این فرصت بهره‌مند شوند. به‎طورخلاصه، چند مزیّت استفاده از رسانه‏های اجتماعی برای کتابخانه را می‏توان چنین بیان کرد:‌ اول گسترش حمایت اجتماعی و ارتباط بیشتر کاربران و کتابداران، دوم ایجاد محتوا توسط کاربران، اشتراک اطلاعات کاربرمدار و تجارب، سوم تشکیل جوامع تخصصی به‏صورت برخط که ساده است و دارای نتایج خوب و موفق برای کتابداران و کاربران است (چن و دیگران[7] 2012). همچنین «علی» (2011) ذکر می‏کند که استفاده از رسانه‏های اجتماعی موجب کم‎شدن شکاف دیجیتالی و یکدستی دانش می‌شود.

در سطح جهان استفاده از رسانه‌های اجتماعی در امور شغلی و پژوهشی نیز به‌سرعت گسترش‌یافته و به‌کارگیری فناوری‌های وب 0/2 و رسانه‌های اجتماعی در یادگیری، پژوهش و انجام وظایف شغلی در بسیاری از کتابخانه‌ها به امری بدیهی مبدل گشته است. به‎دنبال آن، رسانه‌های اجتماعی یکی از اصلی‏ترین دلایل استفاده از اینترنت در کتابخانه‏ها شده‌اند (ماماتا و نیکام،2016). ابزارها و خدمات وب0/2 می‏تواند در روند پژوهش و اشاعۀ دانش انعطاف‌پذیری‌های زیادی را بهوجود آورد (برینت[8]، 2007 به نقل از مهدیزاده و عزیزی، 1389). دیگر استفاده از منابع یک مرکز کتابخانه‌ای منوط به حضور در ساختمان فیزیکی آن نیست و باعث سرعتبخشی به امر پژوهش و مطالعات شده است. رسانه‌های اجتماعی ابزارهای مناسبی برای ظهور و بروز استعدادها، خلاقیت و نوآوری‌ها شده‌اند. همین‌طور، فنّاوری اطلاعات موجب افزایش کارایی فرایند پژوهش گردیده است. جوامع مجازی علمی در رسانه‏های اجتماعی نقش اساسی‌ در دسترسی و اشتراک دانش پیداکرده‌اند (مورفی، مولایسون[9]،2009) و رویکرد کلیِ پژوهش و مشاغل مرتبط به‌سوی ارتباطات مجازی تغییر مسیر داده است. «پرارا»[10] (2013) بیان می‌کند که رسانه‏های اجتماعی ابزار‏های ارزشمند جامعۀ دانشگاهی شده‏اند و تسهیلات آنها برای به‌کارگیری علم موجود، ایجاد دانش جدید، محاوره اجتماعی و بهبود همکاری و انتقال دانش در جامعه دانشگاهی که ابعاد گوناگون پژوهش است، به‎کار می‌رود. کتابداران و کاربران می‏توانند از طریق رسانه‏های اجتماعی از دانش و تجارب یکدیگر و همفکری برای حلّ مسائل استفاده کنند. استفاده از محیط‌های وب 0/2 یا رسانه‌های اجتماعی از جمله ویکی‌ها، بلاگ‏ها و محیط‌های مجازی در پژوهش در حال افزایش است (مهدی‎زاده و عزیزی، 1389). این رسانه‌ها علاوه بر قابلیت ساخت شبکه‌های مجازی، امکان استفاده از فرصت‌های مختلف در فضای اینترنت _  اعم از جستجو، خواندن و بهاشتراک‌گذاری اخبار، بارگذاری عکس و فیلم، نوشتن یادداشت‌ و عضویت در گروه‌های مختلف آنلاین _  را فراهم کرده و سهلشدن ارتباطات توسط این رسانه‏ها باعث افزایش اقبال کاربران اینترنتی به استفاده از رسانه‌های اجتماعی شده است (رحمان زاده،1389). رسانه‏های اجتماعی فرصت‌ها و منافع مختلفی را برای کلیه سازمان‌های مردم‎محور ایجاد می‌کنند و منجر به رشد، پاسخ بهتر به مشتریان، توزیع مناسب و به‌موقع اطلاعات و خدمات می‎شوند (الاجیده[11]،2015).

کاربردهای فراوان رسانه‏های اجتماعی در کتابخانه‏ها و اهمیت و همه‌گیر شدن استفاده از رسانه‏های اجتماعی در کتابخانه‏های سراسر جهان و منافع بی‌شمار آنها از جمله ایجاد و اشتراک اطلاعات، تشکیل گروه‌های بحث تخصصی، اطلاع‌رسانی امور فرهنگی کتابخانه، تسهیل و انجام امور کتابخانه‏ای و پژوهش و مدیریت اطلاعات و سایر کاربردهای خلاقانه که به‌صورت رایگان در اختیار استفاده‌کنندگان است، مشهود است. از سویی، بسیاری از کتابخانه‏های ملی جهان در انواع و اقسام رسانه‏های اجتماعی حساب کاربری دارند و کتابداران خود را به سواد رسانه‌های اجتماعی مجهز کرده‎اند. اما در زمان انجام پژوهش، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران هنوز گام جدی و اساسی در این خصوص برنداشته و دارای حضور رسمی‏ و حساب کاربری در رسانه‏های اجتماعی نبود. بنابراین از مزایا و امکانات آنها در انجام امور کتابخانه‏ای و پژوهش و دارا بودن هویت رسانه اجتماعی برای بیشتر دیده‎شدن در دنیا و ارتباط مناسب رسانه اجتماعی با سایر کتابخانه‏های همتراز خود محروم بود. با توجه به ضرورت موضوع، در میان کاربران و رفتار اطلاع‎یابی آنها که امروزه بیشتر از طریق اینترنت و رسانه‎های اجتماعی صورت می‎گیرد، کاربران به‎خصوص مراجعه‎کنندگان خارجی، صفحات مجازی غیررسمی دربارۀ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایجاد و از این طریق اطلاعات را به اشتراک می‏گذاشتند. بنابراین ضروری به نظر رسید که مناسب‏ترین رسانه‎های اجتماعی با توجه به محبوبیت و کاربرد آنها از سوی کتابداران و کاربران برای به‎کارگیری رسمی در سازمان انتخاب و پیشنهاد داده شوند تا سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بتواند بر اساس چارچوب رسمی، از مزایای آنها از جمله رشد و اشاعۀ دانش و پژوهش و انجام امور کتابخانه‏ای به شیوۀ نوین سود ببرد و همگام با سایر کتابخانه‏های ملی دنیا پیش برود. همچنین ارائه خدمات و اطلاع‎رسانی بهتر، متمرکز و موثق به کاربران و سایر کتابخانه‎ها، از جمله کتابخانه‌های ملی سراسر جهان از جانب حساب‏های کاربری رسمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی در رسانه‏های اجتماعی قابل انجام است. در این راستا، انجام پژوهشی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای تعیین وضعیت استفاده از رسانه‏های اجتماعی در انجام امور کتابخانه‌ای و پژوهش توسط کتابداران و کاربران و وجود اختلاف معنادار در وضعیت استفادۀ کتابداران و کاربران ضروری به نظر رسید تا بتوان بر اساس نتایج، مناسب‏ترین رسانه‏های اجتماعی را برای استفادۀ رسمی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی انتخاب کرد.

 مطالعات گوناگونی در زمینۀ ابعاد مختلف استفاده و کاربردهای رسانه‌های اجتماعی در امور کتابخانه‌ها و پژوهش انجام شده است. ازآنجاکه کاربران کتابخانه ملی قشر دانشگاهی هستند، سعی شد تعدادی از پژوهش‏هایی که به استفاده دانشگاهیان از رسانه‏های اجتماعی پرداخته‌اند نیز بررسی شود.

نتایج پژوهش «اسفندیاریمقدم و حسینی شعار» (1390) نشان داد بیشترین استفادۀ کتابداران از رایانامه و وبلاگ و کمترین استفاده از فلیکر بود. کتابداران استفادۀ کمی از رسانه‌های اجتماعی داشتند و با نتایج پژوهش «صرافزاده، حاضری و علوی» (1390) که بیانکنندۀ استفادۀ کمِ مدرسان کتابداری و اطلاع‌رسانی از رسانه‏های اجتماعی بود، همخوانی داشت. 66% آنها از وبلاگ استفاده میکردند اما کمتر از 11% از سایر شبکه‌های اجتماعی چون اشتراک لینک، اشتراک عکس، پادکست و لایبراریتینگ استفاده می‌کردند. نتایج پژوهش «هندریک و دیگران» (2009) نیز دالّ بر آن بود که تنها 5/12% کتابداران در فیس‏بوک صفحه داشتند که درصد کمی است و کتابخانه‏ها از فیس‏بوک بیشتر برای بازاریابی کتابخانه، فرستادن اخبار و دادن آگاهی به کاربران، پست کردن عکس، ایجاد گفتگوی مرجع و داشتن حضور در شبکه اجتماعی استفاده می‌کردند. این نتایج نشان داد میزان استفادۀ کتابداران از رسانه اجتماعی کم بوده است اما در زمینه‌های متنوع به‎کار گرفته‎ شده است. همچنین پژوهش «کوک و وایبرند» (2010) مشخص کرد درصد کمی از کتابداران رسانه‎های اجتماعی را برای پیداکردن پاسخ سؤال‎های کاری استفاده می‏کردند. در میان رسانه‏های اجتماعیِ بررسی‌شده، به گفتۀ 68% پاسخ‌گویان توییتر مفیدترین سایت برای اشاعه و کسب اطلاعات تخصصی بود. همچنین یافته‌های پژوهش «ظهوریان و ابریزه» (2013) نیز حاکی از آن بود که کتابداران از رسانه‌های اجتماعی بسیار کم استفاده می‏کردند. کمتر از چهار نوع رسانۀ اجتماعی در کتابخانه‌های دانشگاهی استفاده می‌شد که عبارت بود از بلاگ[12]، وب‏سایت‌های اشتراک چندرسانه‌ای[13]، نشانه‌گذاری‌های اجتماعی[14] و سایت‌های شبکۀ اجتماعی[15]. رسانه‌های اجتماعی فیس‌بوک، بلاگ، دلیشز[16]، یوتیوب[17] و توییتر[18] بیشتر توسط کتابداران پذیرفته‌شده بودند. پژوهش «ولان»[19] (2009) بدین نتیجه رسید که کتابداران مدرسه مثبت‌ترین نگرش را دربارۀ ارزش رسانه‏های اجتماعی و استفاده از آنها داشتند؛ اما لازم بود استفادۀ تخصصی‌تر از رسانه‏های اجتماعی کنند و آنها را برای اشتراک تجارب و چالش‌های کاری به‌کارگیرند. پژوهش «اتولوماه و آنوُاها» (2011) نشان داد بیشتر کتابداران سعی داشتند تا از موقعیت‌های به‎وجودآمده وب 0/2 برای توسعه مهارت‏هایشان و ارائه خدمات بهتر به کاربران سود جویند. آنها با استفاده از فیس‏بوک شبکه‏های تخصصیِ حرفه‏ای درست می‌کردند تا تجارب کاری و چالش‏هایشان را به اشتراک بگذارند. رسانه‏های اجتماعی موقعیت تبادل ایده و منابع با دانشجویان، هیئت‌علمی، متخصصان اطلاع‏رسانی سایر رشته‌ها را ‏ایجاد‏ می‌کرد که باعث هوش جمعی و توسعۀ پژوهش می‏شد. «آنوُاها» (2013) در پژوهش خود نشان داد استفادۀ کتابداران از رسانه‌های اجتماعی در زمینۀ شغلی‏شان و انجام امور کتابخانه مفید بود و با خواندن نظرات دیگران و پیوستن به جوامع بحث، بیشتر یاد می‏گرفتند. گروه‏های بحث برخط مانند نظرآزمایی برخط، فیس‏بوک و ویکی بیشتر مورد استفاده قرار می‏گرفتند، درحالی‌ که پادکست و ابزار نشان‏‏گذاری کمتر به‎کار می‌رفتند. همچنین پژوهش «الاجیده» (2015) بیان‏کنندۀ دانش قبلی کتابداران از رسانه‌های اجتماعی در سطح خوب بود اما با توجه به تداوم رشد حرفه‏ای و عدم روزآمدسازی، دانش آنها در حد متوسط شناخته می‏شد که منجر به استفادۀ کم آنها از رسانه‌های اجتماعی به‎دلیل دانش ناکافی می‏شد. با توجه به نتایج پژوهش‎های انجام‎شده، نتیجه گرفته می‏شود که با وجود مزایای رسانه‏های اجتماعی برای کتابداران، آنها از این فناوری‏ها کم استفاده می‏کنند و نیاز به روزآمدسازی مداوم اطلاعات خود در زمینۀ این فناوری‎های جدید دارند. 

«میرزایی، رحیمی و مرادی» (1395) در نتایج پژوهش خود نشان دادند70% دانشجویان بیش از یک‌ ساعت در روز از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کردند و از بین شبکه‌های اجتماعی، تلگرام با 7/66% بیشترین میزان استفاده را بین پاسخگویان داشت. تلفن همراه با 8/63% مهم‌ترین ابزار مورد استفاده برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی بود. در واقع، نتایج نشان از استفادۀ زیاد قشر دانشگاهی از رسانه‏های اجتماعی داشت. یافته‏های پژوهش «سینگ و گیل»[20] (2015) نیز مشخص ساخت که همۀ جامعۀ پژوهش از رسانه‏های اجتماعی آگاه بودند و از آنها در کارهای دانشگاهی استفاده می‏کردند که بیانگر استفادۀ زیادِ دانشگاهیان از رسانه‏های اجتماعی بود. فیس‏بوک شناخته‏ترین رسانۀ اجتماعی توسط آنها بود. هدف استفاده از رسانه‏های اجتماعی توسط ایشان اکثراً ارتباطات و تفریح بود. موانع عمده در راه دسترسی به رسانه‏های اجتماعی، مصرف زمان زیاد و ترس از سوءاستفاده از اطلاعات شخصی بود. بر اساس نتایج فیس‏بوک، توییتر، یوتیوب، ارکات و گوگل معروف‏تر بودند و بیشتر استفاده می‏شدند. «ولی‎زاده، رضائی شریف‌آبادی و دولانی» (1396) در پژوهش خود بدین نتیجه رسیدند که بیشتر کتابخانه‌ها از تلگرام برای ارائۀ اخبار و رویدادهای کتابخانه استفاده می‎کردند اما به‎دلیل آگاهی ناکافی مدیران و کتابداران، استفادۀ کم و نامناسب داشتند و با توجه به اهمیت و کارایی تلگرام در ارائۀ خدمات امانت‌دهی، اطلاع‌رسانی، مرجع، فناوری اطلاعات و آموزشی و پژوهشی، پیشنهاد شد تدابیری برای استفادۀ مناسب در توسعۀ خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی با کمک‌ تلگرام لحاظ شود. این پژوهش‎ها حاکی از استفادۀ زیاد قشر دانشگاهی از رسانه‏های اجتماعی است.

پژوهش «پناهی و دیگران»[21] (2012) بدین نتیجه رسید که استفاده از رسانه‏های اجتماعی، محیط مناسبی برای انجام بهتر خدمات کتابخانه‌ها و ارتباط بهتر کتابداران و کاربران ایجاد کرد. چالش‏های استفاده از رسانه‌های اجتماعی، دسترسی اینترنت و منابع برق ضعیف، پهنای باند پایین و قیمت بالای وسایل، مسئله آموزش و دانش ناکافی، هزینۀ داده/ مگابایت و زمان محدود بود. «پرارا» (2013) نیز از نتایح پژوهش خود دریافت که بسیاری از کتابخانه‏ها بلاگ‏ها را به‏عنوان نوعی انتشارات استفاده‏ می‌کردند و رسانه‏های اجتماعی ابزار‏های ارزشمند جامعه دانشگاهی شده بودند. تسهیلات آنها برای به‌کارگیری علم موجود، ایجاد دانش جدید، محاورۀ اجتماعی و بهبود همکاری و انتقال دانش در جامعه دانشگاهی به‎کار می‌رفت. پژوهش «چو و دو»[22] (2012) مشخص کرد 71.1% کتابخانه‎های مورد بررسی از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کردند، اما فقط 13.1% استفاده‌کننده بالقوه بودند و 15.8% کتابخانه‏ها‏ طرحی برای استفاده از رسانه‏های اجتماعی نداشتند. فیس‏بوک و توییتر موفق‏ترین ابزار‏ها بودند. بیشتر کادر کتابخانه نظر مثبت دربارۀ مفیدبودن رسانه‏های اجتماعی داشتند، اما تردید استفادۀ کادر کتابخانه و شرکت محدود کاربران از جمله موانع استفاده بود. یافته‌های پژوهش «جین» (2014) حاکی از آن بود که رسانه‏های اجتماعی در کتابخانه‏ها و مراکز اطلاع‎رسانی سطح جهان برای اهداف گوناگونی از جمله بازاریابی، برندینگ، ایجاد روابط با مشتری، خدمات مرجع و انتشار سریع اخبار به‎کار می‌رفتند. فیس‏بوک بیشتر از سایرین استفاده می‏شد. این مطالعه موانع استفاده از رسانه‌های اجتماعی را کمبود منابع و رقابت کارمندان، مسائل حریم شخصی و تردید عمومی دربارۀ فواید بالقوۀ رسانه‌های اجتماعی و کمبود خط‏مشی رسانه‌های اجتماعی نام ‏برده است. کمتر از یک‌سوم کتابخانه‏ها خط‏مشی رسانه‌های اجتماعی را تهیه و اجرا کرده بودند. «عبدالله و همکارانش» (2015) در پژوهش خود بدین یافته‏ها دست یافتند که کتابخانه‏ها از رسانه‏های اجتماعی در خدماتشان و تا قسمتی هم برای فعالیت‏های درونی و بیرونی استفاده‏ می‌کردند. کتابداران خط‏مشی دقیقی برای روشن‎شدن وظایف‎شان دربارۀ استفاده از رسانه‏های اجتماعی نداشتند. سازمانی کردن خط‏مشی خاص برای استفاده از رسانه‌های اجتماعی در کتابخانه‏ها می‌توانست از سطوح سازمانی بالا به پایین یا پایین به بالا به‎کارگرفته شود. همچنین نتایج پژوهش «چو و دو» (2012) مشخص کرد کتابخانه‏ها‏ طرحی برای استفاده از رسانه‏های اجتماعی نداشتند و بدین نتیجه رسید که با توجه به کارایی‏های رسانه‏های اجتماعی برای امور کتابخانه‏ها و پژوهش، لازم است تا به تهیۀ خط‎مشی استفاده و ارائۀ طرح‏های کاربردی برای استفادۀ بهتر و نظام‏مند آنها در کتابخانه‏ها اقدام شود.

«شیری و راتی» (2013) نیز پژوهشی در زمینه رسانه‎های اجتماعی انجام دادند و بدین نتیجه رسیدند که توییتر به‏عنوان یک ابزار بازاریابی برای مطلع‎کردن کاربران دربارۀ اخبار، وقایع، کارگاه‏ها، نمایشگاه‏ها و خدمات کتابخانه و برای توسعۀ مجموعه و خدمات مشاوره به‎کار می‌رفت. با رشد استفاده از ابزارهای رسانه‌های اجتماعی برای کتابخانه‏ها، استفاده و تطبیق با این ابزارها برای گسترش خدمات ارائه‏شده به کاربران و همین‌طور گسترش ارتباطات با کاربران امری ضروری شده بود. همچنین پژوهش «الدیهانی والوادی» (2015) نیز بدین نتیجه رسید که کتابخانه‌های دانشگاهی از توییتر به‏عنوان ابزاری چند‏وجهی استفاده‏ می‌کردند. بالاترین نوع اطلاعاتی که توسط کتابخانه‏ها در توییتر  پست می‏شد اخبار و فراخوان و سپس دربارۀ مجموعه کتابخانه و خدمات آن بود. مشابه سایر دامنه‌ها مانند تجارت و آموزش، کتابخانه‏ها نیز شروع به تطبیق با رسانه‌های اجتماعی به‏عنوان وسیله‌ای برای گسترش دامنۀ خدمات و افزایش شهرت پرداخته‏ بودند. از سویی، نتایح پژوهش «شولمن، یپ و تومه» (2015) بیان کرد که توییتر به‌طور خاص از سایر رسانه‏های اجتماعی کاربردی‌تر بود و بیشتر برای بازاریابی خدمات و برنامه‏های کتابخانه‏ها به‎کار می‌رفت. کاربردی بودن توییتر در بسیاری از پژوهش‌های انجام‌شده در سطح جهان برای کتابخانه‌ها دیده می‏شود؛ اما در پژوهش‏های داخلی تلگرام به‎عنوان پراستفاده‏ترین و کاربردی‏ترین رسانۀ اجتماعی در کتابخانه‏ها و مراکز علمی تعیین شده است.

ظرفیت بالای ایجاد فناوری‏های موبایلی و فناوری‏های رسانه‌های اجتماعی در کتابخانه‌های دانشگاهی، از جمله یافته‏های پژوهش «آکریوا و همکاران» (2015) بود. برنامه‏های موبایلی و رسانه‌های اجتماعی دو فناوری‏ بودند که کتابخانه‌های دانشگاهی به‏عنوان اهرمی برای گسترش کلیۀ خدمات استفاده‏ می‌کردند. از سویی، بر اساس نتایج پژوهش «رزمن و یانگ» (2015) استفاده از رسانه‏های اجتماعی محتوای کتابخانه را قابل جستجوتر می‏کرد که سبب مدیریت اطلاعات دریافتی و موجود و در نتیجه شرکت بیشتر کاربران و ساخته‎شدن جوامع آنلاین می‏شد. همچنین حضور در رسانه‌های اجتماعی و اشتراک محتوا از طریق آنها جایگزین محیط‌های یادگیری و پژوهش سنتی کاربران ‏شده بود. این نوع اشتراک دانش منجر به ارتباط بیشتر جامعه و کتابخانه‏ ‏شده بود. این نتایج نشان‌دهندۀ تأثیرهای مثبت استفاده از رسانه‏های اجتماعی در کتابخانه در روند انجام امور پژوهشی بود. همچنین پژوهش «ماماتا و نیکام» (2016) نیز بدین نتیجه رسید که رسانه‏های اجتماعی برای کتابخانه‏ها موقعیت‏های جدیدی در طراحی بهتر همه‌چیز ایجاد کرده‌اند. نوآوری‌های فناوری به‌سرعت فراگیر می‏شوند و کاربرد رایانه و اینترنت هر روز افزایش می‏یابد و به دنبال آن رسانه‌های اجتماعی یکی از اصلی‏ترین دلایل استفاده از اینترنت در کتابخانه‏ها شده‌اند. با توجه به مزایای گوناگون رسانه‎های اجتماعی که در این پژوهش‏ها مشخص شده، استفاده از آنها در کتابخانه‏ها بسیار مفید و ضروری به نظر می‏رسد.

«توییتر» در بیشتر پژوهش‌های خارجی از جمله «کوک و وایبرند» (2010)، «شیری و راتی» (2013)، «الدیهانی و الوادی» (2015)، «شولمن، یپ و تومه» (2015) و «ماماتا و نیکام» (2016) و همچنین «فیس‏بوک» در پژوهش‌های «اتولوماه و آنوُاها» (2011)، «آنوُاها» (2013)، «جین» (2014) و «سینگ و گیل» (2015) و هر دو رسانه اجتماعی یعنی فیس‏بوک و توییتر در پژوهش «چو و دو» (2012) و «ظهوریان و ابریزه» (2013) در امور کتابخانه و پژوهش بین کتابداران و کاربران محبوب‌تر تشخیص داده شده و بیشتر از سایر رسانه‌های اجتماعی پذیرفته‌ و استفاده می‌شدند. اما در پژوهش‏های داخلی، تلگرام محبوب‏ترین رسانۀ اجتماعی بود و بیشتر استفاده می‏شد.

نیاز به خط‌مشی مدوّن در پژوهش «جین» (2014) و «عبدالله و همکارانش» (2015) تأکید شده است. در سایر پژوهش‏ها نیز تشویق به استفاده از رسانه‏های اجتماعی و فراهم‎آوری اینترنت با پهنای باند مناسب، از جمله شرایط مناسب استفاده بود. همچنین در کنار انواع کاربردهای رسانه‌های اجتماعی مشخص‌شده در پژوهش‌ها، «آکریوا و همکاران» (2015) فناوری‌های موبایلی را دارای پتانسیل بالایی برای خدمات کتابخانه و امور پژوهش ‏دانسته‏اند.

به طور کلی، بیشتر پژوهش‌های صورت‎گرفته حاکی از استفادۀ کمِ کتابداران و استفادۀ بیشتر قشر دانشگاهی از رسانه‌های اجتماعی است. پژوهش‎ها همچنین نشان‏ می‏دهند انواع کاربردها و تسهیلات در امور کتابخانه‎ای و پژوهش، در اثر استفاده از رسانه‎های اجتماعی در کتابخانه‏ها فراهم می‏شود. 

با این اوصاف، پژوهش حاضر به‌منظور مشخص‎ساختن وضعیت استفاده از رسانه‌های اجتماعی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی و پیشنهاد مناسب‏ترین رسانه‌های اجتماعی برای به‌کارگیری رسمی در سازمان برای بهره‎گیری از مزایای آنها در امور کتابخانه‏ای و پژوهشی با هدف‏ها، سؤال‎ها و فرضیۀ زیر صورت گرفته ‏است.

هدف‌ها

هدف اصلی تعیین وضعیت استفاده از رسانه‌های اجتماعی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی است.

هدف فرعی اول تعیین وضعیت استفاده کتابداران از رسانه‌های اجتماعی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است.

هدف فرعی دوم تعیین وضعیت استفادۀ کاربران از رسانه‌های اجتماعی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است.

سؤال‌های پژوهش

 کتابداران و کاربران کتابخانه ملی تا چه اندازه از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‏کنند؟

کتابداران و کاربران کتابخانه ملی در چه زمینه‌هایی از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‏کنند؟

کتابداران و کاربران کتابخانه ملی تا چه اندازه از انواع رسانه‌های اجتماعی برای پیشبرد پژوهش استفاده می‏کنند؟

کتابداران و کاربران کتابخانه ملی تا چه اندازه از انواع رسانه‌های اجتماعی برای خدمات کتابخانه‌ای استفاده می‏کنند؟

فرضیه‌

وضعیت استفادۀ کتابداران از رسانه‌های اجتماعی با کاربران کتابخانۀ ملی ایران تفاوت معناداری دارد.

روش پژوهش

این پژوهش توصیفی _  تحلیلی است و به روش پیمایشی انجام ‌شده است. سازمان اسناد و کتابخانه ملی در زمان انجام پژوهش نیمسال دوم تحصیلی 95-96 نزدیک به 2000 عضو داشت که از این تعداد کاربران فعال آن طبق آمار مراجعه و سایر فعالیت‌ها400 نفر بود. کتابخانۀ ملی دارای 271 پست کتابدار است که وظایف گوناگون کتابداری از جمله سازماندهی، نمایه‏سازی، اطلاع‏رسانی، مخازن، پیایندها، عضویت، واسپاری و سایر بر عهدۀ ایشان است. حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان برای کاربران196 و برای کتابداران 159 جمعاً 355 نفر تعیین شد. برای گردآوری داده‌ها از ابزار پرسشنامه (دیجیتالی) محققساخته بر مبنای مقیاس لیکرت پنج‫گزینه‌ای تهیه‌شده در فرم گوگل استفاده شد که تا تکمیلشدن تعداد نمونۀ تعیین‌شده، جمع‌آوری پاسخ‌ها ادامه یافت. پرسش‎نامه برای تعیین روایی به پنج نفر صاحب‌نظر فرستاده و پس از اصلاح توسط 30 نفر کتابدار و کاربر تکمیل و تأیید شد که از جامعۀ پژوهش اصلی حذف شدند. نتایج حاصل مورد تحلیل آلفای کرونباخ قرار گرفت و 939/0 به دست آمد و پایایی پرسش‎نامه مطلوب ارزیابی ‏شد. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از آمار توصیفی (میانگین) و آمار استنباطی (آزمون تی میانگین دو جامعۀ مستقل) استفاده شد. داده‌ها از توزیع نرمال برخوردار بود.

مدل مفهومی پژوهش بدین‎صورت است که برای بررسی وضعیت استفاده از رسانه‏های اجتماعی بر اساس مطالعۀ پژوهش‏های مختلف و انواع کاربردهای ممکن آنها در سازمان اسناد و کتابخانه ملی، هفت زمینۀ استفاده از رسانه‌های اجتماعی شامل خدمات کتابخانه‏ای رسانه‏های اجتماعی (هندریک و دیگران[23]،2009؛ ظهوریان و ابریزه[24]،2013؛ پرارا،2013؛ شیری و راتی،2013؛ جین،2014؛ عبدالله و همکارانش،2015؛ الدیهانی والوادی[25]، 2015)، استفاده در انجام پژوهش/ امور شغلی (اتولوماه و آنوُاها[26]،2011)، استفاده از ابزارها/ برنامه‏های موبایلی آنها (آکریوا و همکاران[27]،2015)، دریافت/ اشاعه اطلاعات عمومی و اشاعه فعالیت‏های فرهنگی کتابخانه از طریق آنها (شولمن، یپ و تومه[28]،2015)، مدیریت اطلاعات دریافتی توسط آنها (رزمن و یانگ[29]،2015)، ارائه نتایج پژوهش/ اشاعۀ امور شغلی به کمک آنها (شولمن، یپ و تومه،2015) و شرکت در گروه‏های مختلف رسانه‏های اجتماعی مرتبط با موضوع پژوهشی/ شغلی (کوک و وایبرند[30]،2010؛ آنوُاها، 2013) به‌عنوان هفت گویۀ زمینه‌های استفاده، انتخاب شد.

طبق اساسنامۀ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، کتابخانۀ ملی مؤسسه‌ای آموزشی، پژوهشی و خدماتی است. در راستای این تعریف، کتابخانه وظایف گردآوری، سازماندهی، اشاعۀ اطلاعات، آموزش و پژوهش را بر عهده دارد که در دو دستۀ کلیِ امور خدمات کتابخانه‌ای (مانند فراهم‎آوری، فهرست‌نویسی، تخصیص فیپا و شابک، اطلاع‌رسانی، و...) و دسته دوم اموری که در پیشبرد پژوهش (مانند تسهیل مطالعه و تحقیق کاربران و کتابداران، آموزش، تدوین منابع و استانداردها، دسترس‌پذیرکردن منابع پژوهشی، و...) صورت می‌گیرند (وب‎سایت کتابخانه ملی، 1397) که برای پژوهش حاضر این دو دسته کلی انتخاب شد. برای بررسی میزان استفاده از رسانه‌های اجتماعی در این دو دسته کلی، چهارده رسانه اجتماعی برتر بر اساس آمار منتشرشده از جمله تعداد اعضا در سایت‌های معتبر دریم گرو، ایبیز و استاتیستا و همچنین رتبه‌بندی آلکسا بر اساس محبوبیت در ایران در دسته‏های عمومی شامل فیس‌بوک، توییتر، اینستاگرام، گوگل‎پلاس، تلگرام و واتس‌آپ و تخصصی _  علمی شامل لینکداین، ریسرچ گیت، آکادمیا ادو، مندلی، زوترو، سایت یولایک، رف ورک و ریسرچ آی دی، انتخاب شدند.

یافته‌ها

سؤال اول: کتابداران و کاربران کتابخانه ملی تا چه‎اندازه از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‏کنند؟

جدول 1. دفعات استفاده پاسخگویان از رسانه‏های اجتماعی در طی روز

سمت

کتابدار

کاربر

دفعات استفاده

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

بدون استفاده

8

5

2

1

5-1

107

3/67

59

1/30

10-5

37

3/23

64

7/32

بیش از 10 بار

7

4/4

71

2/36

کل

159

100

196

100

 

بر اساس جدول 1 بیشتر کتابداران 3/67% در طی روز یک الی پنج بار، 3/23% از پنج الی ده بار،4/4% نیز بیشتر از ده بار از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و 5% اصلاً استفاده نمی‏کنند. بیشتر کاربران 2/36% بیش از ده بار، 7/32% پنج الی ده بار، 1/30% یک الی پنج بار در طول روز از رسانه‏های اجتماعی استفاده می‌کنند. تنها 1% کاربران اصلاً از رسانه‏های اجتماعی استفاده نمی‏کنند. این نتایج نشان می‌دهد بیشتر کتابداران در طی روز کمتر از پنج بار از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، این در حالی است که بیشتر کاربران در طی یک روز بیش از ده بار از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و حاکی از استفادۀ بیشتر کاربران است.

سؤال دوم: کتابداران و کاربران کتابخانه ملی در چه زمینه‌هایی از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‏کنند؟

جدول 2. میانگین میزان انواع زمینه‌های استفاده پاسخگویان از رسانه‏های اجتماعی

زمینه‌های استفاده از رسانه‌های اجتماعی

میانگین کتابدار

میانگین کاربر

برنامه‌های موبایلی

35/3

16/4

اشاعۀ اطلاعات عمومی فرهنگی

97/2

68/3

پژوهش/امور شغلی

94/2

79/3

شرکت در گروه‌ها

86/2

88/3

خدمات کتابخانه‌ای

85/2

35/3

مدیریت اطلاعات دریافتی

84/2

38/3

ارائه نتایج پژوهش/شغل

72/2

72/3

 

طبق جدول 2 کتابداران از برنامه‏های موبایلی (35/3) تا حدودی و کاربران (16/4) زیاد استفاده‏ می‌کنند که در هر دو گروه پاسخگویان بیشترین زمینه استفاده از رسانه‏های اجتماعی است. کتابداران در زمینۀ امور فرهنگی (97/2)، پژوهش/امور شغلی (94/2) و سایر موارد با کسب میانگین‌های کمتر از 3، کم استفاده می‌کنند؛ اما کاربران در زمینه‌های شرکت در گروه‌ها (88/3)، پژوهش/امور شغلی (79/3) و سایر موارد از رسانه‌های اجتماعی در حدّ متوسط استفاده‏ می‌کنند؛ بدین‎معنا که انواع زمینه‏های استفاده از رسانه‏های اجتماعی توسط کاربران بیشتر به‎کار می‌رود.

سؤال سوم: کتابداران و کاربران کتابخانۀ ملی تا چه اندازه از انواع رسانه‌های اجتماعی برای پیشبرد پژوهش استفاده می‏کنند؟

جدول 3. میانگین میزان استفاده پاسخگویان از رسانه‏های اجتماعی برای پیشبرد پژوهش

رسانه‌های اجتماعی

میانگین کتابدار

میانگین کاربر

تلگرام

05/4

34/4

اینستاگرام

14/3

07/4

گوگل پلاس

83/2

65/3

لینکداین

66/2

76/3

واتس‌آپ

38/2

80/2

ریسرچ گیت

25/2

73/3

فیس‌بوک

10/2

07/3

توییتر

10/2

39/3

آکادمیا

02/2

54/3

مندلی

89/1

32/3

زوترو

86/1

26/3

سایت یولایک

69/1

79/2

رف ورکز

47/1

02/3

ریسرچ آی دی

45/1

83/2

بر اساس جدول3 رسانه‏های اجتماعی تلگرام (05/4) و اینستاگرام (14/3) با داشتن میانگین بالاتر از 3 در مقیاس لیکرت دو رسانۀ اجتماعی هستند که استفادۀ کتابداران از آنها برای پیشبرد پژوهش با تفاوت زیادی بیش از سایر رسانه‏های اجتماعی است. تلگرام (34/4)، اینستاگرام (07/4)، لینکداین (76/3) و ریسرچ گیت (73/3) بیشتر از سایر رسانه‏های اجتماعی مورد استفادۀ کاربران برای پیشبرد پژوهش هستند. سایر رسانه‌های اجتماعی توسط پاسخگویان در حدّ متوسط و کم استفاده می‌شود. دو رسانۀ تلگرام و اینستاگرام در هر دو گروه پاسخ‌دهنده، بیشتر از سایر رسانه‌های اجتماعی برای پیشبرد کارهای پژوهشی‏شان استفاده می‏شود.

سؤال چهارم: کتابداران و کاربران کتابخانۀ ملی تا چه‎ اندازه از انواع رسانه‌های اجتماعی برای خدمات کتابخانه‌ای استفاده می‏کنند؟

جدول 4. میانگین میزان استفاده پاسخگویان از رسانه‏های اجتماعی برای خدمات کتابخانه‌ای

رسانه‌های اجتماعی

میانگین کتابدار

میانگین کاربر

تلگرام

72/3

04/4

اینستاگرام

14/3

52/3

گوگل پلاس

67/2

86/2

لینکداین

45/2

83/2

واتس‌آپ

25/2

34/2

ریسرچ گیت

19/2

88/2

آکادمیا

84/1

74/2

توییتر

77/1

70/2

فیس‏بوک

72/1

40/2

مندلی

70/1

57/2

زوترو

63/1

56/2

سایت یولایک

42/1

34/2

رف ورکز

26/1

33/2

ریسرچ آی دی

26/1

29/2

بر اساس اطلاعات جدول 4 کتابداران رسانه‏های اجتماعی تلگرام (72/3) و اینستاگرام (14/3) و کاربران نیز تلگرام (04/4) و اینستاگرام (52/3) را برای خدمات کتابخانه‌ای بیشتر از سایر رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.

فرضیۀ پژوهش: وضعیت استفادۀ کتابداران از رسانه‌های اجتماعی با کاربران کتابخانه ملی ایران تفاوت معناداری دارد.

جدول 5.آزمون تی میانگین دو جامعۀ مستقل برای تحلیل وضعیت استفادۀ رسانه‌های اجتماعی کتابداران و کاربران کتابخانه ملی ایران

 

آزمون لوین برای تساوی واریانس‌ها

آزمون تی برای تساوی میانگین‌ها

آماره اف

سیگما

آماره تی

درجه آزادی

سیگمای دوکران

تفاوت میانگین

تفاوت خطای استاندارد

تفاوت فاصله اطمینان در سطح %95

پایین

بالا

استفاده رسانه‌های اجتماعی

تساوی واریانس‌ها

13/18

000/0

158/11-

353

000/0

775/0-

069/0

912/0-

638/0-

عدم‌تساوی واریانس‌ها

 

 

378/11-

854/352

000/0

775/0-

068/0

909/0-

641/0-

 

چنان‎که در جدول5 مشاهده می‌شود، سیگمای آزمون لوین برابر 000/0 است که از سطح خطای 05/0 کوچک‌تر بوده و فرض صفر آزمون لوین رد و سطر دوم خوانده می‏شود. در سطر دوم تفاوت میانگین برابر با 77/0- است. سیمگای آزمون برابر 0 است که از سطح خطای 05/0 کوچک‌تر و مقدار آزمون t برابر 378/11- است که از مقدار بحرانی 96/1 کوچک‌تر است. دلایل ردشدن فرض صفر بوده است؛ بدین معنا که وضعیت استفاده کتابداران از رسانه‌های اجتماعی با کاربران کتابخانه ملی ایران تفاوت معناداری دارد و فرض پژوهش مورد قبول است. حد بالای آزمون (64/0-) و حد پایین (90/0-) آزمون هر دو منفی و دلالت بر آن‌ دارد که میانگین گروه دوم (کاربران) از گروه اول (کتابداران) بزرگ‌تر است؛ بدین‎معنا که وضعیت استفادۀ رسانه‌های اجتماعی کاربران با کتابداران متفاوت است.

 بحث و نتیجه‌گیری

با توجه به یافته‌های پرسش اول می‌توان نتیجه گرفت که بیشتر کتابداران در طی روز کمتر از پنج بار از رسانه‏های اجتماعی استفاده‏ می‌کنند و این در حالی است که بیشتر کاربران بیش از ده بار استفاده می‌کنند. بدین‌صورت، می‌توان استفادۀ کمتر کتابداران از رسانه‌های اجتماعی نسبت به کاربران کتابخانه ملی را نتیجه گرفت که با نتایج «اسفندیاری‎مقدم و حسینی شعار» (1390) که حاکی از استفادۀ کمِ کتابداران از امکانات وب 0/2 است و نتایج «صرافزاده، حاضری و علوی» (1390) که نشان می‌دهد کمتر از 11% مدرسان کتابداری از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‏کردند و یافته‌های «ظهوریان و ابریزه» (2013) که دالّ بر استفادۀ بسیار کم کتابداران از رسانه‏های اجتماعی است، همسوست. استفادۀ زیادتر کاربران سازمان اسناد و کتابخانه ملی از رسانه‌های اجتماعی که دانشجویان و محققان هستند نیز با یافته‌های «میرزایی، رحیمی و مرادی» (1395) که نشان داد 70% دانشجویان بیش از یک‌ ساعت در روز از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و همچنین یافته‌های «سینگ و گیل» (2015) که بیان می‏کند 100% دانشجویان و دانش‏پژوهان از رسانه‏های اجتماعی استفاده می‏کردند، مطابقت دارد.

از یافته‌های پرسش دوم می‌توان نتیجه‏گیری کرد که کتابداران و کاربران از برنامه‌های موبایلی با تفاوت چشمگیری بیش از سایر زمینه‏ها استفاده می‌کنند که با یافته‌های «آکریوا و همکاران» (2015) دالّ بر پتانسیل بالای فناوری‏های موبایلی رسانه‌های اجتماعی در کتابخانه‌ها به‏عنوان اهرمی برای گسترش کلیۀ خدمات و همچنین گزارش وی‏آرسوشیال که 34% جمعیت جهان در سال 2017، کاربران رسانه‏های اجتماعی موبایلی هستند و احتمال رشد غافلگیرکننده این آمار در 12 ماه آینده بسیار زیاد است (وی آر سوشیال، 2017) و نتایج «میرزایی، رحیمی و مرادی» (1395) که نشان می‌دهد تلفن همراه مهم‌ترین ابزار مورد استفاده برای دسترسی به رسانه‏های اجتماعی است. همچنین نتایج «ولی‎زاده، شریف‌آبادی و دولانی» (1396) که دالّ بر استفادۀ بیشتر کتابخانه‌ها از تلگرام که یک رسانۀ اجتماعی موبایلی است، همسوست. بنابراین، استفاده از برنامه‏های کاربردی موبایلی (اپلیکیشن) رسانه‏های اجتماعی در کتابخانه ملی و سازمان اسناد با توجه به میزان استفادۀ بالای آن و احتمال زیاد رشد سریع این نوع استفاده، پیشنهاد می‎شود.

از یافته‌های پرسش سوم می‌توان نتیجه گرفت که رسانه‏های اجتماعی تلگرام و اینستاگرام هم توسط کتابداران و هم کاربران سازمان اسناد و کتابخانه ملی بسیار بیشتر از سایر رسانه‌های اجتماعی برای پیشبرد پژوهش استفاده می‏شوند که با نتایج «میرزایی، رحیمی و مرادی» (1395) دال بر بیشترین استفاده از تلگرام و سپس اینستاگرام و همچنین نتایج «ولی‎زاده، شریف‌آبادی و دولانی» (1396) که نشان‌دهندۀ استفاده بیشتر کتابخانه‌ها از تلگرام است، همخوانی دارد. البته، کاربران در رتبۀ سوم و چهارم از رسانه‏های اجتماعی لینکداین و ریسرچ‎گیت نیز برای پیشبرد پژوهش استفاده می‌کنند که با نتایج «میرزایی، رحیمی و مرادی» (1395) که فیس‌بوک، ریسرچ‎گیت و لینکداین در رتبه‏های بعدی استفاده هستند، اندکی متفاوت است. «رزمن و یانگ» (2015) به تأثیرهای مثبت استفاده از رسانه‏های اجتماعی در کتابخانه در روند انجام امور پژوهشی اشاره می‌کنند.

از یافته‌های پرسش چهارم می‌توان نتیجه‏گیری کرد که رسانه‏های اجتماعی تلگرام و اینستاگرام هم توسط کتابداران و هم کاربران سازمان اسناد و کتابخانه ملی با تفاوت چشمگیر بیش از سایر رسانه‌های اجتماعی برای خدمات کتابخانه‌ای استفاده می‏شوند. پژوهش «میرزایی، رحیمی و مرادی» (1395) و «ولی‎زاده، شریف‌آبادی و دولانی» (1396) نیز تلگرام را رسانۀ اجتماعی برتر مورد استفاده دانش‌پژوهان و کتابداران در کتابخانه‌ها می‌دانند.

درخصوص انواع رسانه‌های اجتماعی پرکاربرد در امور کتابخانه‏ای و پژوهش، دو رسانۀ تلگرام و اینستاگرام در پژوهش حاضر دارای بیشترین استفاده بودند. این در حالی است که در پژوهش‏های فراوانی در دنیا از جمله «کوک و وایبرند» (2010)، «شیری و راتی» (2013)، «الدیهانی و الوادی» (2015)، «شولمن، یپ و تومه» (2015) و «ماماتا و نیکام» (2016) «توییتر» و همچنین «اتولوماه و آنوُاها» (2011)، «آنوُاها» (2013)، «جین» (2014) و «سینگ و گیل» (2015) فیس‏بوک و «چو و دو» (2012) و «ظهوریان و ابریزه» (2013) فیس‏بوک و توییتر را به‌عنوان موفق‏ترین، پراستفاده‌ترین و پذیرفته‏شده‏ترین رسانه‌های اجتماعی در کتابخانه‌ها بیان کرده‏اند که با نتایج پژوهش حاضر همخوانی ندارد. شاید دلیل اصلی این ناهمخوانی، عدم دسترسی و نبود شرایط استفادۀ این رسانه‏های اجتماعی باشد.

 بر اساس تأیید فرضیۀ پژوهش، وضعیت استفادۀ کتابداران از رسانه‌های اجتماعی با کاربران کتابخانۀ ملی ایران تفاوت معناداری دارد و نشان‌دهندۀ استفادۀ کمتر کتابداران از رسانه‌های اجتماعی نسبت به کاربران است. «ولی‎زاده، شریف‌آبادی و دولانی» (1396) به دید سنتی کتابداران به رسانۀ اجتماعی تلگرام ناشی از استفادۀ کم و ناآگاهی اشاره و بیان می‌کنند به همین دلیل است که در کتابخانه‌ها به کاربران اجازه استفاده خدمات مرجع بیرون از کتابخانه داده نمی‏شود و کتابداران و مدیران با این دید خدمات مرجع را قابل توسعه در تلگرام نمی‌دانند. «ظهوریان و ابریزه» (2013) نیز بیان می‌کنند که کتابداران از رسانه‏های اجتماعی بسیار کم استفاده می‏کنند؛ اما نتایج پژوهش «ولان» (2009) مشخص می‏سازد که کتابداران مدرسه مثبت‌ترین نگرش را دربارۀ ارزش و استفادۀ رسانه‏های اجتماعی در تحصیلات دارند. همچنین، نتایج پژوهش «الاجیده» (2015) حاکی از دانش خوب کتابداران دربارۀ رسانه‌های اجتماعی است اما برای استفاده مناسب با توجه به تداوم رشد حرفه‏ای، کتابداران نیاز به روزآمدسازی دانش خود به‌صورت مداوم دارند.

چالش‏های استفاده از رسانه‏های اجتماعی همان‌طور که «ظهوریان و ابریزه» (2013) بیان کرده‌اند، می‏توانند موانع گردش کاری، فناوری، سازمانی و شخصی باشند که مدیران کتابخانه‌ها لازم است با حمایت و تجهیز کتابداران و رفع موانع، آنان را به‌سوی حضوری پررنگ‌تر و فعال‌تر در رسانه‌های اجتماعی سوق دهند. سایر چالش‏ها، اینترنت و منابع برق ضعیف، پهنای باند پایین و قیمت بالای وسایل، مسئله آموزش و دانش ناکافی، هزینه داده/ مگابایت و محدودیت زمان هستند (پناهی و دیگران،2012). همچنین «جین» (2014) موانع استفاده از رسانه‌های اجتماعی را کمبود منابع و رقابت کارمندان، مسائل حریم شخصی و تردید عمومی دربارۀ فواید بالقوۀ رسانه‌های اجتماعی و کمبود خط‏مشی رسانه‌های اجتماعی نام ‏برده است و بیان می‏کند کمتر از یک‌سوم کتابخانه‏ها خط‏مشی رسانه‌های اجتماعی را تهیه و اجرا کرده‏اند. «عبدالله و همکارانش» (2015) نیز نبود خطّ‏مشی را ذکر و لزوم سازمانی‎کردن خط‏مشی خاص برای استفاده از رسانه‌های اجتماعی در کتابخانه‏ها را تأکید می‌کنند. بنابراین علاوه بر تهیه امکانات لازم و ایجاد شرایط مناسب برای استفادۀ هرچه ‌بهتر از رسانه‏های اجتماعی تلگرام، اینستاگرام، لینکداین و ریسرچ‏گیت که در پژوهش حاضر برای استفادۀ رسمی تعیین شدند، تهیۀ خطّ‌مشی مدوّن استفاده از آنها در سازمان اسناد و کتابخانه ملی الزامی است.

با توجه به یافته‏ها پیشنهاد می‎شود از برنامه‏های کاربردی موبایلی (اپلیکیشن) رسانه‏های اجتماعی به‎دلیل پراستفاده‏تربودن برای انجام خدمات و پژوهش به‎صورت رسمی استفاده شود. تلگرام و اینستاگرام، لینکداین و ریسرچ گیت به‏عنوان کاربردی‌ترین رسانه‏های اجتماعی برای به‌کارگیری رسمی در کتابخانه ملی استفاده شوند تا تنوع رسانه‌های به‎کارگرفته شده، انواع گوناگون اطلاعات را پوشش دهد. امکانات لازم سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و سایر شرایط لازم برای استفاده هرچه‌ بهتر از فناوری نوین رسانه‏های اجتماعی در کتابخانه ملی فراهم شود. شرح شغل کتابداران با توجه به کاربری رسانه‌های اجتماعی در انجام وظایف و امور کتابخانه‏ای اصلاح و روزآمدسازی شود. خطّ‌مشی مدوّن استفاده از رسانه‌های اجتماعی به‌منظور ایجاد چارچوب استاندارد و قابل‌کنترل و استفادۀ شفاف، تهیه شود. همچنین، انجام پژوهش‏های امکان‌سنجی استفاده از رسانه‏های اجتماعی در امور پژوهشی و وظایف شغلی در سازمان‌های گوناگون، بررسی امکانات ایجاد و تدوین خط‏مشی استفاده و کاربرد رسانه‏های اجتماعی در چارچوب سیاست‌های سازمان‌ها و تعیین و امکان به‌کارگیری انواع استفادۀ خلاقانه از رسانه‏های اجتماعی در سازمان‌ها به‌عنوان پژوهش‌های آتی پیشنهاد می‎شود.



[1].  SixDegrees.com

[2].  Holmberg

[3].  Shiri & Rathi

[4].  Jain

[5].  Abdullah, et.al.

[6].  Mamatha & Nikam

[7].  Chen. et.al

[8].  Brynt

[9].  Murphy and Moulaison

[10].  Perera

[11].  Olajide

[12].  blog

[13].  multimedia sharing

[14].  social bookmarking

[15].  social networking sites (SNS)

[16].  Delicious

[17].  YouTube

[18].  Twitter

[19].  Whelan

[20].  Singh & Gill

[21].  Panahi,et.al.

[22].  Chu and Du

[23].  Hendrix, et al.

[24].  Zohoorian-Fooladi & Abrizah

[25].  Al-Daihani & AlAwadhi

[26].  Atulomah & Onuoha

[27].  Akeriwa, et.al.

[28].  Shulman,Yep & Tomé

[29].  Rossmann & Young

[30].  Cook & Wiebrand

-   اسفندیاری مقدم، ع.، حسینی شعار، م. (1390). «میزان آشنایی و استفاده کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی همدان از امکانات و قابلیت‌های وب 0/2»، فصلنامه کتابداری و اطلاع‏رسانی، س14، ش1، پیاپی 53،  155-183.
-     اهداف و وظایف، اهمیت (1397). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. بازیابی 27 فروردین 1397 از http://www.nlai.ir/ahdaf-vazayef
-     رحمان زاده، ع. (1389). «کارکرد شبکه‌های اجتماعی مجازی در عصر جهانی‌شدن»، فصلنامه مطالعات راهبردی جهانی‌شدن. مقاله 2، دوره 1، ش1، 49-78.
-     صراف زاده، م.، حاضری، ا.، علوی، س. (1391). «آگاهی و استفاده مدرسان کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران از فنّاوری‌های وب 0/2»، پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات. دوره 28، ش1، 21-38.
-   میرزایی، مریم، رحیمی، صالح، مرادی، محمود. (1395). «بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی در تبادلات علمی (مطالعه موردی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه رازی)»، فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 19، ش1، پیاپی 73، 108-130.
-     مهدی زاده، ح.، عزیزی، م. (1389). «بررسی دانش دانشجویان دانشگاه‌های علوم پزشکی غرب کشور در محیط‌های وب 0/2»، تحقیقات نظام سلامت. س6، ش3، 397-406.
-   ولی زاده، بهناز، رضائی شریف‌آبادی، سعید، دولانی، عباس (1396). «بررسی نقش شبکه‌ اجتماعی موبایلی تلگرام در توسعه خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی (مطالعه موردی: مدیران و کتابداران کتابخانه‌ مرکزی دانشگاه‌های وزارت علوم)»، فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 20، ش1، پیاپی 77، 21-51
-     Abdullah, N., Chu, S., Rajagopal, S., Tung, A., & Kwong-Man, Y. (2015). Exploring Libraries’ Efforts in Inclusion and Outreach Activities Using Social Media. Libri, 65(1), 34-47
https://doi.org/10.1515/libri-2014-0055
-     Akeriwa, M., Penzhorn, C., & Holmner, M. (2015). Using mobile technologies for social media based library services at the University of Development Studies Library, Ghana. Information Development, 31(3), 284-293.
http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0266666913515898
-     Al-Daihani, S. M., & AlAwadhi, S. A. (2015). Exploring academic libraries’ use of Twitter: a content analysis. The Electronic Library, 33(6), 1002-1015. https://doi.org/10.1108/EL-05-2014-0084
-     Ali, A. H. (2011). The power of social media in developing nations: New tools for closing the global digital divide and beyond. Harv. Hum. Rts. J., 24, 185 Retrieved from
https://challenges.openideo.com/attachments/3dada18d-0455-4a56-9540-25a355a4e197.pdf
-     Atulomah, B. C. & Onuoha, U. D. (2011). Harnessing collective intelligence through online social networks: a study of Librarians in private universities in Ogun State, Nigeria.Ozean Journal of Social Science, 4(2), 71-83. Retrieved from
-     Chen, D. Y. T., Chu, S. K. W., & Xu, S. Q. (2012). How do libraries use social networking sites to interact with users. Proceedings of the Association for Information Science and Technology, 49(1), 1-10.
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/meet.14504901085/full
-     Chu, S. K.-W., Du, H. S. (2012). Social networking tools for academic libraries. Journal of Librarianship and Information Science 45(1), 64-75.
http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0961000611434361
-     Cook, S., & Wiebrands, C. (2010). Keeping up: strategic use of online social networks for librarian current awareness. In VALA 15th Biennial Conference and Exhibition, Melbourne Convention and Exhibition Centre (pp. 9-11) Retrieved from
-     Digital in 2017: Global Overview(2017). We are social. Retrived from https://wearesocial.com/special-reports/digital-in-2017-global-overview
-     Hendrix, D., Chiarella, D., Hasman, L., Murphy, S., & Zafron, M. L. (2009). Use of Facebook in academic health sciences libraries. Journal of the Medical Library Association: JMLA, 97(1), 44.
http:doi.org/10.3163/1536-5050.97.1.008
-     Holmberg, H.I., Kronqvist-Berg, K., Nivakoski, M, O., Widén, G. (2013). What is Librarian 2.0–New competencies or interactive relations? A library professional viewpoint. Journal of Librarianship and Information Science, http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0961000613477122
-     Jain, P. (2014). Application of Social media in marketing library & information services: a global perspective. International Journal of Academic Research and Reflection, 2(2), 62-75. Retrieved from
http://www.idpublications.org/wp-content/uploads/2014/07/APPLICATION.pdf
-     Mamatha, N., Nikam, K., (2016) Use of twitter in libraries at a glance. In: National Conference on Library and Information Services for all: Reaching the Unreached in the Digital Era (Special focus on information services for visually challenged), February 11-12, 2016, University of Mysore, Manasagangotri, Mysuru. (pp. 324-329) Retrieved from
-     Murphy,J., Moulaison, H.,2009. Social Networking Literacy Competencies for Librarians: Exploring Considerations and Engaging Participation. ACRL 14th National Conference, Pushing the Edge: Explore, Engage, Extend. Available at:
http://eprints.rclis.org/13142/1/Social_networking_Literacy_for_librarians.pdf
-     Olajide, A. A. (2015). Social Media Platform as a Knowledge Management Tool: Nigerian Librarians Experience. Journal of Information & Knowledge Management, 14(03), https://doi.org/10.1142/S0219649215500185
-     Onuoha, U. D. (2013). Librarians' use of social media for professional development in Nigeria. Information Management and Business Review, 5(3), 136-143 Retrieved from
-     Panahi, S., Watson, J., & Partridge, H. (2012). Social media and tacit knowledge sharing: developing a conceptual model. World academy of science, engineering and technology, (64), 1095-1102. https://eprints.qut.edu.au/50068/
-     Perera, K. (2013) Effective Use of Social Media in Libraries A Case Study from Regional Centre for Strategic Studies (RCSS) Library. Retrieved from https://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/31542751/Form_SP_KamaniP.pdf?AWSAccessKeyId=AKIAIWOWYYGZ2Y53UL3A&Expires=1508820217&Signature=FcrrtFbSws0aBoPvag7XrhGOdBI%3D&response-content-disposition=inline%3B%20filename%3DEffective_Use_of_Social_Media_in_Librari.pdfpdf
-     Rossmann, D., & Young, S. W. (2015). Social media optimization: making library content shareable and engaging. Library Hi Tech, 33(4), 526-544. https://doi.org/10.1108/LHT-05-2015-0053
-     Shiri, A., & Rathi, D. (2013). Twitter content categorisation: A public library perspective. Journal of Information & Knowledge Management, 12(04), https://doi.org/10.1142/S0219649213500354
-     Singh, K. P., & Gill, M. S. (2015). Role and users’ approach to social networking sites (SNSs): a study of universities of North India. The Electronic Library, 33(1), 19-34. https://doi.org/10.1108/EL-12-2012-0165
-     Shulman, J., Yep, J., & Tomé, D. (2015). Leveraging the power of a Twitter network for library promotion. The Journal of Academic Librarianship, 41(2), 178-185. https://doi.org/10.1016/j.acalib.2014.12.004
-     Weblogs(2017). Wikipedia. Retrieved from
-     Whelan, D. L. (2009), School librarians lead the social networking pack among educators, School Library Journal, 11(9). Retrieved from http://www.slj.com.
-     Zohoorian-Fooladi, N., Abrizah, A.,2013. Academic librarians and their social media presence: a story of motivations and deterrents. Information Development, 20 (1). http://doi.org/10.1177/0266666913481689