Document Type : Original Article
Authors
1 MA., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 Assistant Prof., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
3 MA., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Management, University of Tehran, Tehran, Iran.
Abstract
Keywords
مقدمه
نرمافزارهای کتابخانه‌ای ابزارهای مهمی برای ذخیره و بازیابی اطلاعات در تمامی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی شمرده می‌شوند بهطوریکه تصور وجود یک کتابخانۀ تخصصی بدون نرمافزار، کمی دشواراست. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی تلاش میکنند با استفاده از نرمافزارهای کتابخانه‌ای، زمینۀ رشد هرچهبیشتر خود و کاربران را فراهم کنند با این هدف که اطلاعات مرتبط با نیاز کاربران را در حداقل زمان ممکن در اختیار آنان قرار دهند. از اینرو، تهیۀ یک نرمافزار کتابخانه‌ایِ کارآمد، بهعنوان یک ضرورت مورد توجه کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است (حاجی‌زین‌العابدینی، پازوکی و داودزاده، 1390: 15). نرمافزار کتابخانه‌ای یک برنامۀ رایانهای برای ذخیره، پردازش و بازیابی اطلاعات است که با یکی از زبان‌های رایج برنامه‌نویسی نوشته میشود (فتاحی و پریرخ، 1385).
با توجه به مزایای متعدد نرمافزارهای کتابخانه‌ای در تسهیل دسترسی به اطلاعات و پیشبرد مطلوب فرایندهای کتابخانه‌ای، چالش مهمّ پیش روی مسئولان کتابخانه‌ها، گزینش نرمافزار مناسب خدمات و فعالیت‌های کتابخانه است. از مباحث مهمّ مطرح دربارۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای، توجه به ویژگی‌ها و قابلیت‌های این نرم‌‌افزارهاست. روش‌های مختلفی برای تهیۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای وجود دارد؛ اما دو روش آن یعنی خرید نرمافزار آماده و طراحی نرمافزار، در زمرۀ روش‌های رایج در سطح کتابخانه‌هاست. صاحبنظران دربارۀ طراحی و عدم طراحی نرمافزار کتابخانه‌ای در سازمان‌ها اختلاف نظر دارند. گروهی معتقدند سازمان‌های توانمند بهتر است نرمافزار کتابخانه‌ای مورد نیاز را با استفاده از امکانات سازمانی خود طراحی و ارائه کنند. این گروه استدلال میکنند که نرمافزار تهیهشده به این روش، کاملاَ منطبق با نیازهاست و بخش‌های آن بر اساس قسمت‌ها و نیازهای کتابخانه و سازمان مادر طراحی میشود. علاوه بر این، هزینه‌های طراحی و پیاده‌سازی آن نیز کمتر است و در صورت نیاز، میتوان بهسرعت تغییرات لازم را در آن بهوجود آورد. در مقابل، عده‌ای معتقدند طراحی و پیاده‌سازی نرمافزار توسط سازمان‌ها و کتابخانه‌های مختلف سبب عدم یکپارچگی و هماهنگی بین نرم‌افزارها میشود و بهدلیل هزینه‌های سنگین طراحی، هزینۀ سرانۀ بالا و نبودِ امکان فروش، عدم توانایی پشتیبانی نرمافزار بهوسیلۀ کتابخانه و... مقرون به صرفه نیست (حاجی زینالعابدینی، پازوکی و داودزاده، 1390: 69).
با توجه به اهمیت این نرم‌افزارها در کارکردهای کتابخانه‌های امروز، ارزیابی آنها و اینکه تا چه حد امکانات و توانمندی‌های موجود در نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ تهیهشده، مطابق با نیازهای کاربران است، دارای اهمیت فراوان است. بهدلیل اینکه طراحی نرمافزار کاری پرهزینه است و زمان و انرژی فراوانی برای آن صرف میشود، انتظار می‌رود نرمافزاری که طراحی و تولید میشود بتواند نیازهای کتابخانه را بهدرستی برآورده سازد. از اینرو، پژوهش حاضر در نظر دارد به مطالعۀ وضعیت طراحی درونسازمانی نرمافزارهای کتابخانه‌ای در ایران بپردازد.
مطالعاتی در زمینۀ نرمافزار کتابخانه‌ای بهویژه معرفی امکانات و قابلیت‌های یک یا چند نرمافزار داخلی و خارجی، ارزیابی نرمافزارهای جامع کتابداری، ویژگی‌های محیط رابط نرمافزار از نظر کتابداران و کاربران و... صورت گرفته است که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود. «غائبی» (1372) در پژوهشی با عنوان «سنجش و ارزیابی نرمافزارهای کتابخانه‌ای با تأکید بر نرمافزارهای موجود در ایران» برای ارزیابی نرمافزارهای کتابخانه‌ای 144 معیار در نظر گرفته است. از این تعداد 55 معیار برای سنجش عمومی و کیفیت نرمافزار و 89 معیار برای سنجش پایگاه داده‌های کتاب‌شناختی است. بر اساس یافته‌های حاصل از این پژوهش، نرمافزارهای مورد مطالعه نتوانستند در رابطه با داده‌های کتاب‌شناختی امتیاز لازم را به‌دست آورند هرچند در زمینۀ معیارهای عمومی وضعیت بهتری داشتند. «فتاحی و پریرخ» (1379) در پژوهشی وضعیت کیفیت نمایش اطلاعات در فهرست‌های رایانهای سه نرمافزار داخلی (کاوش، نوسا، پارس آذرخش) را بررسی کردند. سیاهۀ وارسی، شیوۀ گردآوری اطلاعات در این تحقیق بوده است. میزان همخوانی نرم‌افزارها با معیارهای ارزیابی به تفکیک زمینه‌های مختلف نشان می‌دهد «نمایش امکانات کمکی و راهنما» میزان همخوانی کمی (48%) با معیارهای ارزیابی داشته است. کمترین میزان همخوانی (43 %) در زمینۀ «نمایش کوتاه و خطی» دیده میشود. در مجموع، ویژگی‌های نرمافزارهای موجود تنها تا میزان 45% با اصول و استانداردهای مورد نظر همخوانی دارد. «ارسطوپور» (1386) در پژوهشی با عنوان «بررسی ویژگی‌ها و ماژول‌های عمده کوها [1] (نرمافزار کد منبع باز مدیریت کتابخانه) و امکان‌سنجی استفاده از این نرمافزار در کتابخانه‌های متوسط و بزرگ» نتیجه گرفت رسید با توجه به برخی نارسایی‌ها و کاستی‌ها، کوها نمی‌تواند برای کتابخانه‌های بزرگ دانشگاهی با شعبه‌های وسیع مناسب باشد و تنها در صورت تعدیل، نرمافزاری ایده‌آل برای کتابخانه‌های متوسط خواهد بود. در این نرمافزار به گزارشگیری یا تهیۀ فایل‌های پشتیبان توجه چندانی نشده است. «قاضی‌‌زاده» (1388) در پژوهشی با عنوان «معیار توانمندی یک نرمافزار کتابخانه‌ای برای پوششدادن نیازهای بخش امانت با تأکید بر مدیریت اطلاعات»، معیار توانمندی نرم‌افزارِ کتابخانه‌ای پارسآذرخش را در پنج قسمت اخطار دیرکرد، تغییر در زمان امانت، رزرو منابع، جریمه دیرکرد و تسویه حساب، بررسی و پیشنهادهایی را برای بهبود روند گردش کار نرمافزار در بخش مزبور متناسب با خواسته‌های کتابدار ارائه کرد. طی این بررسی مشخص شد نرمافزار کتابخانه‌ای پارسآذرخش توانسته است تاحدودی پاسخگوی نیازهای بخش امانت کتابخانه‌ها باشد. «نوروزی، حفیظی و خویدکی» (1395) در پژوهشی نقش مشارکتی کتابداران در توسعۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای از دیدگاه شرکت‌های تولیدکننده این نرم‌افزارها را بررسی کردند. یافته‌های پژوهش نشان داد کتابداران دارای مهارت وب و اینترنت با میانگین 33/32 بیشترین و کتابداران آشنا به امور سخت‌افزاری با میانگین 83/6 کمترین مشارکت را در توسعۀ نرمافزار داشته‌اند. کتابداران بخش ثبت آثار نسبت به کتابداران فراهم‌آوری و اهدای منابع، نقش بیشتری در توسعۀ نرمافزار کتابخانه‌ای داشته‌اند. کتابداران در مرحلۀ توسعۀ نرمافزار نیز با میانگین 83/4 بیشترین و در مرحله طراحی با میانگین 5/1 کمترین مشارکت را داشته‌اند. همچنین، از نظر بخش‌های مختلف نرمافزاری در بخش سازماندهی، آماده‌سازی با میانگین 33/4 بیشترین و در قسمت امنیت نرمافزار با میانگین 5/2 کمترین نقش را داشته‌اند.
«لیانگو و همکاران»[2] (2006) در پژوهشی با عنوان «سیاهه ارزیابی برای ارزیابی نرمافزار کتابخانه‌ای کد منبع باز» به تدوین سیاهۀ وارسی برای ارزیابی نرمافزارهای کد منبع کتابخانۀ دیجیتال پرداختند و با استفاده از این سیاهۀ وارسی، چهار نرمافزار کد منبع بازِ مطرح دنیا در حوزۀ کتابخانه‌های دیجیتالی گرین استون، فدورا، ای. پرینتس، و کرنسیدی اس ویر[3] را ارزیابی کردند. در مجموع، پنج معیار مدیریت محتوا، رابط کاربر، مدیریت کاربر، مدیریت نظام و ملزومات کلی، رئوس اصلیِ سیاهۀ وارسی را تشکیل می‌دادند که هرکدام برخی از معیارهای فرعی را نیز شامل می‌شد. در این بین، با امتیازدهی، بر اساس رعایت بیشترین معیارهای سیاهۀ وارسی، نرمافزار کتابخانه دیجیتال گرین استون مناسب‌ترین نرمافزار برای راهاندازی پروژه شناخته و انتخاب شد. «حسین و عالم انصاری»[4] (2010) در پژوهشی با عنوان «بستههای نرمافزاری اتوماسیون کتابخانه‌ای هند: مطالعۀ ماژول‌های فهرست‌نویسی لیبسیس، آلیس تحت ویندوز و ویرچوا» دربارۀ ویژگی‌های بارز بخش فهرست‌نویسیِ سه بستۀ نرمافزاری لیبسیس، آلیس تحت ویندوز و ویرچوا مطالعاتی را انجام دادهاند. نتایج آنان نشان داد نرمافزار آلیس تحت ویندوز، ویژگی منحصربهفرد «دنبالکردن سند در یک مکان خاص» را داراست. بهدلیل پشتیبانیکردن ویرچوا از استانداردهای یونی، کد این نرمافزار در مجموعه‌های کتابخانه‌ای با زبان‌های مختلف بهخصوص زبان‌های شرقی، مورد استقبال سیستم عامل‌های مختلف اجرا میشود. این در حالی است که دو نرمافزار دیگر فقط بر روی سیستم عامل مشخصشده، اجرا می‌شوند. همچنین لیبسیس امکانات قدرتمندی را برای ورود داده‌ها با قالب مارک و غیرمارک در پایگاه داده‌های کتاب‌شناختی فراهم می‌کند. بخش فهرست‌نویسی این نرمافزار شامل تولید فهرست، تعمیر و نگهداری فهرست و ساخت اصطلاحنامه نیز هست. «چروکودان، کومار و کبیر»[5] (2013) در پژوهشی با عنوان «استفاده از یک نرمافزار کتابخانه کد منبع باز: یک مطالعه موردی در کتابخانه دانشگاه علم و صنعت کوچین» به توصیف طراحی و توسعه نرمافزار کد منبع باز دی. اسپیس[6] در کتابخانه دانشگاه علم و صنعت کوچین پرداخته‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد این کتابخانه در مجموع در استفاده از نرمافزار دی. اسپیس، موفق بوده است اما کتابخانۀ دیجیتال در توزیع اسناد خوب عمل نکرده و بهصورت ناهموار است. تعداد مقالههای قدیمی‌تر در این مجموعه، از مقالهها و پژوهش‌های کمیاب بیشتر است. «هادرون کاری»[7] و «بارو»[8] (2014) در پژوهشی با عنوان «استفاده از نرمافزارهای کتابخانه‌ای در کتابخانه‌های نیجریه و چالش‌های آن» نرمافزارهای کتابخانه‌ای در کتابخانه‌های دانشگاه نیجریه و چالش‌ها و مشکلات آنها را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد کتابخانه‌های دانشگاهی در نیجریه بهطور گسترده از نرمافزار کتابخانه‌ای از قبیل سلم[9]، کوها[10]، ویرتا[11] برای عملیات کتابخانه خود استفاده میکنند. چالش‌هایی مانند کمبود نیروی انسانی ماهر، نبودِ نظام‌های پیشرفتۀ اطلاع‌رسانی و نبودِ سرمایه و... عمده‌ترین مشکلات کتابخانه‌های دانشگاهی نیجریه است. همچنین، کتابداران به کتابخانه‌هایی که بهدنبال نرمافزار کتابخانه‌ای هستند، استفاده از نرمافزار کتابخانه‌ای سلم، کوها و ویرتا را پیشنهاد میکنند. «جابین و همکاران» (2018) در پژوهشی با عنوان «نظر کارشناسان کتابخانه دربارۀ پذیرش نرمافزار متن باز» 20 کتابخانه دانشگاهی و 20 کتابخانه پژوهشی در پکن و چین را بررسی کردند. یافته‌های آنان نشان داد کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی در پکن و چین به استفاده از نرمافزارهای تجاری بیشتر و به نرمافزارهای کتابخانه‌ای متن باز کمتر تمایل دارند. اگرچه تعداد کتابداران علاقهمند به استفاده از نرمافزارهای متن باز بیشتر بود اما این افراد بهدلیل نداشتن تخصص حرفهای و نبودِ آموزش حرفهای و منافع غلط دولت چین، به استفاده از نرمافزار متن باز تمایلی نداشته‌‌اند. با مرور پیشینه‌های پژوهش مشخص شد، پژوهش‌های بسیاری در کشور و خارج کشور در زمینۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای انجام شده است. منابع گوناگون انتشاریافته به زبان فارسی، به جنبه‌های مختلفی مانند برشمردن معیارها و استانداردهای نرمافزار مطلوب، مباحث نظری و معرفی امکانات و قابلیت‌های یک یا چند نرمافزار کتابخانه‌ایِ داخلی و خارجی و ویژگی‌های محیط رابط نرمافزار از نظر کتابداران و کاربران و نمایش و... توجه کرده‌اند. در خارج کشور نیز پژوهش‌هایی وجود دارد که نرمافزارهای کتابخانه‌ای را از جنبه‌های گوناگون ارزیابی می‌کند. این پژوهش‌ها نیز بیشتر دربارۀ نرمافزارهای کد منبع باز بوده‌اند. با مطالعۀ آنها نتیجهگرفته میشود که تنها «غائبی» (1372) و «پذیرش» (1392) تمام جنبه‌های نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ موجود در ایران را ارزیابی کرده‌اند. بنابراین، با مرور پژوهش‌های انجامگرفته میتوان اذعان کرد که تاکنون به نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ درونسازمانی که برای طراحی آن نیروی انسانی، زمان و بودجۀ زیادی صرف میشود توجه نشده و پژوهشی که این نرم‌افزارها را شناسایی و معرفی و قابلیت‌های نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی را ارزیابی کند، صورت نگرفته است. در واقع، پژوهش مشابهی با عنوان «مطالعۀ وضعیت طراحی درونسازمانی نرمافزارهای کتابخانه‌ای در ایران» انجام نشده است.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی است و از روش پژوهش پیمایشی ارزیابانه برای اجرای آن استفاده شده است. برای یافتن نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی از مطالعات میدانی، جستجوهای میدانی، تماس با کتابخانه‌های مختلف، تماس با شرکت‌های مختلف و مصاحبه با افراد متخصص در این حوزه استفاده شده است. برای ارزیابی نرمافزارهای کتابخانه‌ای دربارۀ قابلیت‌های نرم‌افزارها، از روش توصیفی استفاده شده است؛ بدینترتیب که پس از گردآوری، مطالعه و بررسی منابع موجود (کتاب، پایان‌نامه، متون چاپی نمایهشده در بانک‌های اطلاعاتی و اینترنت و... ) نسبت به استخراج و تدوین معیارها و مؤلفه‌های موجود در یک سیاهۀ وارسی اقدام شده و پس از آن، پرسشنامهای مطابق با معیارها و مؤلفه‌های سیاهه‌های وارسی موجود در منابع مستند تنظیم و بر اساس آن، نمونه‌های مورد مطالعه ارزیابی شده است. به اعتبار اینکه معیارها و مؤلفه‌های ارزیابی در این پژوهش از منابع موجود در این حوزۀ موضوعی استخراج شده است، پژوهش حاضر از روش کتابخانه‌ای بهره برده و به اعتبار اینکه به ارزیابی بخش عملکردی و فنیِ نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی پرداخته، نوعی پژوهش ارزیابانه شمرده میشود. علاوه بر این، به اعتبار اینکه نتایج این پژوهش مورد استفادۀ طراحان و استفاده‌کنندگان از این نرمافزار قرار خواهد گرفت، پژوهش حاضر کاربردی است. برای گردآوری داده‌های پژوهش نیاز به فراهمساختن یک سیاهۀ وارسی بود. بنابراین، پژوهشگر ابتدا با روش مطالعۀ کتابخانه‌ای، متون و منابع مرتبط را بهمنظور یافتن سیاهه‌های استاندارد و معتبر بررسی کرد. براساس جستجوهای انجامشده، سیاهۀ وارسیِ متعددی یافت شد اما سیاهه‌ای که بهطور خاص شامل همۀ بخش‌های یک نرمافزار که مدّنظر پژوهشگر و بهروز باشد مشاهده نشد. در نهایت سعی شد با توجه به سیاهه‌های موجود و پژوهش‌های پیشین، مانند «طاهری» (1391)، «حاجی زینالعابدینی، پازوکی و داودزاده» (1390)، «پاکنژاد» (1387)، «شریفی‌نیا و سپهر» (1390)، «علیپور حافظی» (1390)، «زره‌ساز» (1384)، «فتاحی» (1387)، «کریمی» (1391) و... و همچنین سه پژوهش «فتاحی و رداد» (1381)، «غائبی» (1372) و «پذیرش» (1391) که بخش‌های بیشتری از یک نرمافزار را در نظر گرفته بودند و نیز مشاهدۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای و نظر متخصصان این حوزه، مواردی که همخوانی بیشتری با مقتضیات پژوهش حاضر دارد انتخاب و بر مبنای آن سیاهه‌ای جدید تنظیم شد. برای سنجش اعتبار ابزار پژوهش، سیاهۀ وارسی در اختیار شش نفر متخصص شامل دو نفر اعضای هیئتعلمی، دو نفر طرّاح نرمافزار و دو نفر کاربر حرفهای گذاشته شد و اعتبار محتوایی آن مورد سنجش قرار گرفت و پس از رفع نواقص، سیاهۀ وارسی تدوین شد.
پژوهش حاضر شامل 2 گروه جامعۀ آماری بود. جامعۀ اول نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ تدوینشده توسط کتابخانه‌های وابسته به سازمان است که با استفاده از سیاهۀ وارسی ارزیابی شدند. جامعۀ دوم کتابداران شاغل در مراکزی است که برای انجام فعالیت‌های روزانۀ خود از نرمافزار کتابخانه‌ایِ طراحیشدۀ درونسازمانی استفاده میکردند. پژوهشگر برای شناسایی مراکز و نیز تعیین جامعۀ آماری خود از نظرهای صاحبنظران و متخصصانی که با این مراکز آشنایی داشته‌اند بهره گرفت و از روش گلولهبرفی استفاده کرد. بر اساس اطلاعات موجود در این پژوهش و نیز مشاوره با متخصصان حوزۀ نرمافزار ، 23 مرکز شناسایی گردید.
برای نمونه‌‌گیری از روش طبقه‌ای استفاده شد. طبق جدول کرجسی مورگان، تعدادی از افراد بهعنوان نمونه انتخاب شدند که با برخورداری از تجربۀ مشارکت یا اجرایی در هنگام طراحی نرمافزار یا بهکارگیری نرمافزار، بتوانند به سؤالهای پژوهش پاسخ دقیق بدهند. بنابراین، در پژوهش حاضر، ملاک انتخاب افراد در گروه نمونه، برخورداری از مشارکت در زمان قبل از طراحی یا زمان اجرا یا هنگام کار با نرمافزار است. در این پژوهش، به شیوۀ کمّی و از طریق نمونه‌‌گیری هدفمند، حجم نمونه تعیین شده است. نمونه‌‌گیری تا زمان اشباع داده‌ها ادامه یافت. از این رو، 286 نفر بهعنوان حجم نمونه در بخش کمّی مشخص شدند. این افراد علاوه بر آشنابودن در زمینۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای، دارای سوابق اجرایی در حوزۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ درونسازمانی بودند. برای تجزیهوتحلیل داده‌ها از روش‌های آمار توصیفی (فراوانی، درصد فراوانی نسبی) استفاده شد. شایان ذکر است، از نرمافزار اسپیاساس نیز بهره گرفته شده است.
اهداف پژوهش
هدف اصلی از انجام این پژوهش، شناسایی وضعیت نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ درونسازمانی در ایران است. در راستای این هدف اصلی، اهداف فرعی زیر نیز مدّنظر هستند:
اهداف جزئی پژوهش
1. شناساییدلایل رویآوردن کتابخانه‌ها یا سازمان‌های ذینفع آنها به تدوین نرمافزارهای اختصاصی.
2. شناسایی، معرفی و وضعیت فعالیت نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی در ایران.
3. تعیین وضعیت نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی بر اساس شاخصهای فنّی از دید کتابداران.
پرسش‌های پژوهش
1. دلایل رویآوردن کتابخانه‌ها یا سازمان‌های ذینفع آنها به تدوین نرمافزارهای اختصاصی چیست؟
2. نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی در ایران کدامند و وضعیت فعالیت (فعالبودن و غیرفعالبودن) نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ درونسازمانی، چگونه است؟
3. قابلیت نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ طراحیشده، بر اساس معیارهای مربوط به شاخصهای فنّی چگونه است؟
یافته‌های پژوهش
پاسخ به سؤال اول: دلایل رویآوردن کتابخانه‌ها یا سازمان‌های ذینفع آنها به تدوین نرمافزارهای اختصاصی چیست؟
بررسی‌ها نشان داد از جمله دلایل علاقهمندی سازمان‌ها به طراحی و ایجاد نرمافزار کتابخانه‌ای، اتکا به نیروی انسانی متخصص یا سرمایۀ انسانی و هزینه‌های سنگین نگهداری و پشتیبانی نرمافزارهای تجاری است. با توجه به اینکه در بخش خصوصی، شرکت‌های نرمافزاری با اهداف تجاری نرمافزار کتابخانه‌ای طراحی میکنند، علاوه بر قیمت بالای اینگونه نرم‌افزارها هنگام خرید، سالانه هزینه‌ای را برای نگهداری و پشتیبانی و بهروزرسانی این نرم‌افزارها دریافت میکنند که پرداخت آن برای کتابخانه‌ها سنگین است و با این تفکر که نرمافزاری که خود سازمان طراحی می‌کند کاهش هزینهها را در پی خواهد داشت، به این سمت حرکت کردند. از جمله دلایل مهمّ دیگری که ذکر کرده‌اند، تعریف کارکردهای ویژه برای مؤسسه و یا مانند سازمان‌های نظامی، مسائل امنیتی را در اختیار کامل خود داشته باشند. همچنین، دربارۀ نرمافزارهایی که در سالهای اخیر طراحی شده‌اند، یکپارچگی محیط نرمافزاری مؤسسه و ارتباط نرمافزار کتابخانه با سایر نرمافزارهای مؤسسه، عنوان شده است.
یافته‌ها نشان می‌دهد در نرمافزارهایی که در دهه‌های پیش کار خود را آغاز کرده‌اند، بودجه مؤسسه با هزینه‌های توسعۀ نرمافزار همخوان نیست و اغلب یا غیرفعال شده‌اند و یا در حال رفتن به سمت نرمافزارهای دیگری هستند و امکان بهروز رسانی‌های جدی در آن وجود ندارد. در واقع، این نرم‌افزارها پس از تدوین و نصب، به نگهداری و پشتیبانی نیاز دارند. همچنین، باید بتوانند ضمن همگامی با پیشرفت‌های فنّاورانه، طیف وسیعی از نیازهای سازمان‌های عضو جامعۀ مخاطب خود را برطرف کنند. بنابراین، باید با فناوری همگام شوند. از جمله دلایل غیرفعالشدن برخی از این نرم‌افزارها، هماهنگنبودن با فناوری و عدم پشتیبانی در گذر زمان است که نتوانستهاند پاسخگوی نیاز کاربران باشند. از سویی، دو نرمافزار که در پنجسال گذشته به نرمافزارهای درونسازمانی اضافه شده‌اند، یعنی نرمافزارهای دانشگاه شهید بهشتی (پند) و نرمافزار دانشگاه فردوسی مشهد (سیماد)، بر اساس نیاز دانشگاه به هوش سازمانی[1] و جستجوهای یکپارچه و امکان ارتباط با سایر نرمافزارهای مالی و پژوهشی، توانستهاند نیازهای دانشگاه را برطرف کنند، لیکن از نگاه کتابداران این سازمان‌ها جوابگوی نیاز کتابخانه‌ها نیستند.
پاسخ به سؤال دوم: نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی در ایران کدامند و وضعیت فعالیت (فعالبودن و غیرفعال بودن) نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی چگونه است؟
فهرست نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی در ایران در جدول 1 آمده است. از این جدول چنین برمیآید که در مجموع 23 نرمافزار کتابخانه‌ای درونسازمانی در ایران تولید شده است. جدول 1 نشان می‌دهد که در مجموع 9 نرمافزار (نرمافزار و بانک اطلاعاتیِ توزیعشدۀ دانشگاه تهران، کتابیار پند، پروان، مأوا، سیستم یکپارچه مرکز اطلاع‌رسانی (سیماد)، نرمافزار سیستم جامع کتابداری تبیان، سامان، سامانه مدیریت اسناد و مدارک دیجیتال سها و نرمافزار سامانه جامع کتابخانه‌های سازمان عقیدتی و سیاسی ارتش) بهعنوان نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی در این فرایند فعال هستند که پنج مورد آنها در دانشگاه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد. 18 نرمافزار کتابخانه‌ایِ تولیدشدۀ درونسازمانی دیگر فعال نیستند.
جدول 1. نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ درونسازمانی
|
وضعیت (درحال طراحی، فعال است، فعال نیست) |
تهیهکننده |
نام نرمافزار |
ردیف |
|
فعال است |
مرکز انفورماتیک و آمار دانشگاه تهران |
نرمافزار و بانک اطلاعاتی توزیع شده دانشگاه تهران |
1 |
|
فعال است |
دانشگاه شهید بهشتی |
کتابیار پند |
2 |
|
فعال است |
دانشگاه صنعتی شریف |
پروان |
3 |
|
فعال است |
دانشگاه صنعتی مالک اشتر، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح |
مأوا |
4 |
|
فعال است |
بخش فناوری اطلاعات دانشگاه فردوسی مشهد |
سیستم یکپارچه مرکز اطلاع‌رسانی (سیماد) |
5 |
|
فعال است |
مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان |
نرمافزار سیستم جامع کتابداری تبیان |
6 |
|
فعال است |
نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور |
سامان |
7 |
|
فعال است |
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در قم توسط شرکت ایده پرداز ترسیم |
سامانه مدیریت اسناد و مدارک دیجیتال سها |
8 |
|
فعال است |
توسط شرکت فناوری اطلاعات روزنه شرق |
نرمافزار سامانه جامع کتابخانه‌های سازمان عقیدتی و سیاسی ارتش |
9 |
|
فعال نیست |
انفورماتیک وزارت امورخارجه |
نرمافزار آرشیو و کتابخانه وزارت امور خارجه |
10 |
|
فعال نیست |
مرکز مدارک و اسناد میراث فرهنگی |
نقش جهان |
11 |
|
فعال نیست (و در حال حاضر از نرمافزار کتابخانه‌ای پیام مشرق استفاده میشود) |
سازمان آموزش و پرورش شهر تهران |
نرمافزار کتابخانه‌ای کتابدار 7 |
12 |
|
فعال نیست |
عملیاتی سیاسی کل نیروهای مسلح |
رهنمون |
12 |
|
فعال نیست (و در حال حاضر از نرمافزار کتابخانه‌ای پیام مشرق استفاده میکنند) |
|
دانشگاه علم و صنعت |
14 |
|
فعال نیست |
شرکت نرمافزار ی وب آفرینان وبگستر (زیرنظر مجتمع فنی تهران) |
پاپیروس |
15 |
|
فعال نیست |
گروه طراحی و توسعۀ سیستم جهاد دانشگاهی خواجه نصیرالدین طوسی گروه نرمافزار ی و اطلاع رسانی دانشگاه امام حسین |
سیستم جامع کتابخانه لوح کتاب |
16 |
|
فعال نیست (در حال حاضر از نرمافزار کتابخانه‌ای پیام مشرق استفاده میکنند) |
دانشگاه اصفهان |
یابانا |
17 |
|
فعال نیست (در حال حاضر از نرمافزار کتابخانه‌ای کاوش پروانه استفاده میکنند) |
سازمان اسناد و مدارک انقلاب اسلامی |
نوربار |
18 |
|
فعال نیست (در حال حاضر از نرمافزار کتابخانه‌ای کاوش پروانه استفاده میکنند) |
دفتر پژوهش‌های فرهنگی وزارت ارشاد |
نرمافزار کتابخانه‌ای کوریس |
19 |
|
فعال نیست |
وزارت آموزش و پروش |
کتاب الف |
20 |
|
فعال نیست و در حال حاضر از نرمافزار نوسا و ثنا استفاده می‌کند |
سازمان برنامه و بودجه معاونت انفورماتیک دفتر طراحی و خدمات ماشینی |
سیستم کتابخانه برنامه و بودجه |
21 |
|
فعال نیست |
موسسه آموزشی تحقیقاتی صنایع دفاع |
صنایع دفاع |
22 |
|
فعال نیست و در حال حاضر نرمافزار خاصی ندارند و هر مرکز بنا به بودجه خود نرمافزارهای متفاوتی استفاده می‌کند و قصد طراحی "نرمافزار سامانه یکپارچه کتابخانه" را برای مراکز وابسته علمی و کاربردی دارد. نرمافزار کتابخانه‌ای ثنا. دو سال پیش غیرفعال شد به دلیل اینکه نتوانست آپدیت شود و پشتیبانی آن هم بر عهده مسئول سایت بوده است. |
مرکز آموزش علمی و کاربردی شرکت داده پردازان ایران |
سیستم کتابخانه شرکت داده پردازی ایران |
23 |
پاسخ به سؤال سوم: قابلیت نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ طراحیشده بر اساس معیارهای مربوط به شاخصهای فنّی چگونه است؟
بهمنظور ارزیابی مطلوبیت نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ درونسازمانی بر اساس شاخصهای انتقالپذیری، قابلیت نگهداری، کارایی، قابلیت استفاده، قابلیت اطمینان و عملیاتیبودن، سیاهۀ وارسی تهیه شد که شیوۀ تدوین آن و گردآوری داده‌ها از طریق سیاهۀ وارسی مذکور، بهطور کامل در بخش روش پژوهش ذکر شده است.
میزان مطلوبیت نرمافزار پند (کتابخانه دانشگاه شهید بهشتی ) در بخش فنّی
چنانکه در نمودار 1 مشاهده میشود از دید کارکنان و مسئولان بخش فنّی، 66/46% از معیارهای مربوط به ویژگی‌های عملیاتی بودن نرمافزار پند، در وضعیت مطلوبی قرار دارد که از میان شاخصهای فنی وضعیت بهتری دارد.
نمودار 1. میزان مطلوبیت نرمافزار پند به لحاظ شاخصهای فنی
میزان مطلوبیت نرمافزار سیماد (کتابخانه دانشگاه فردوسی مشهد ) در بخش فنی
چنانکه در نمودار 2 مشاهده میشود، از دید کارکنان و مسئولان بخش فنی، 100% از معیارهای مربوط به ویژگی‌های قابلیت استفادۀ نرمافزار سیماد در وضعیت مطلوبی است که از میان شاخصهای فنی در وضعیت بهتری قرار دارد.
نمودار2. میزان مطلوبیت نرمافزار سیماد به لحاظ شاخصهای فنی
میزان مطلوبیت نرمافزار پروان (کتابخانه دانشگاه شریف ) در بخش فنی
چنانکه در نمودار3 مشاهده میشود، از دید کارکنان و مسئولان بخش فنّی، 33/3% معیارهای مربوط به ویژگی‌های عملیاتی بودن نرمافزار پروان در وضعیت مطلوبی است که از میان شاخصهای فنّی در وضعیت بهتری قرار دارد.
نمودار3. میزان مطلوبیت نرمافزار پروان به لحاظ شاخصهای فنی
میزان مطلوبیت نرمافزار دانشگاه تهران در بخش فنی
چنانکه در نمودار4 مشاهده میشود از دید کارکنان و مسئولان بخش فنی، 53/61% معیارهای مربوط به ویژگی‌های نگهداری نرمافزار تهران، در وضعیت مطلوبی است و از میان شاخصهای فنی در وضعیت بهتری قرار دارد.
نمودار4. میزان مطلوبیت نرمافزار دانشگاه تهران به لحاظ شاخصهای فنی
میزان مطلوبیت نرمافزار ماوا (کتابخانه دانشگاه مالک اشتر ) در بخش فنی
چنانکه در نمودار 5 مشاهده میشود از دید کارکنان و مسئولان بخش فنی، 100% از معیارهای مربوط به ویژگی‌های کارایی نرمافزار ماوا، در وضعیت مطلوبی قرار دارند.
نمودار 5. میزان مطلوبیت نرمافزار مأوا به لحاظ شاخصهای فنی
بحث و نتیجه‌گیری
کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی تلاش میکنند با استفاده از نرمافزارهای کتابخانه‌ای، زمینۀ رشد هر چه بیشتر خود و کاربران را فراهم کنند با این هدف که اطلاعات مرتبط با نیاز کاربران را در حداقل زمان ممکن در اختیار آنان قرار دهند. روش‌های مختلفی برای تهیۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای وجود دارد اما دو روش آن یعنی خرید نرمافزار آماده و طراحی نرمافزار، در زمرۀ مهم‌ترین روش‌های رایج در سطح کتابخانه‌هاست. هدف از این پژوهش، مطالعۀ وضعیت طراحی درون سازمانی نرمافزارهای کتابخانه‌ای در ایران بود. پژوهش‌های متعددی دربارۀ ارزیابی نرمافزارهای کتابخانه‌ایِ تولیدشده توسط شرکت‌ها و سازمان‌های غیردولتی انجام شده است که بیشتر بر چگونگی بهبود و توسعۀ آنها متمرکز بوده است. پژوهش‌هایی از قبیل «پذیرش» (1392)، «حریری و فیروزی» (1390)، «قاسم‌پور» (1389)، «قاضی‌‌زاده» (1388)، «تحریری» (1386) و «نوکاریزی» (1385) که بیشتر آنها درخصوص قابلیتهایی نظیر رابط کاربری یا گردش امانت از این نرم‌افزارها به بررسی پرداخته‌اند. لیکن، در این پژوهش، یافته‌های بهدستآمده نشان داد نرمافزارهای تهران، پند و پروان در بخش‌های مختلف نرمافزار یکپارچه نیست. در واقع، در یک محیط، استفاده از بخش‌ها و اجزای مختلف نرمافزار در پیوند با یکدیگر امکان‌پذیر نیست در حالیکه یک نرمافزار کتابخانه‌ای زمانی که یکپارچه باشد، می‌تواند امکان مدیریت بهتر اطلاعات را فراهم سازد. در نرمافزارهای تهران، پند، پروان و مأوا امکان استفاده از بخش‌های مختلف و مجزای برنامه بهطور جداگانه وجود ندارد؛ یعنی این امکان وجود ندارد که بتوانند یک بخش را نصب کنند و نسبت به نصب بخش دیگر اقدام نکنند. فقط امکان دسترسی به بخشی که نیاز ندارند به کتابداران داده نمی‌شود. نرمافزارهای تهران، پند و پروان بهطور کامل از سایر برنامه‌های رایانهای که در سامانۀ یکپارچه دانشگاه فعالیت دارند، پشتیبانی نمیکنند. نرمافزار باید بتواند اطلاعات دانشجویان را بهصورت خودکار و بدون نقص از آموزش دریافت کند. بدینترتیب، مشخص شد که در مجموع 23 نرمافزار کتابخانه‌ای درونسازمانی شناسایی شده‌اند که از این 23 نرمافزار، 9 نرمافزار در حال حاضر در حال فعالیت هستند. نتایج این تحقیق نشان داد نرمافزارهای فعلی، بهطورکامل پاسخگوی نیاز کتابداران این مراکز نبوده است. هریک از این نرم‌افزارها در جای خود در بخش‌های مختلف دارای نقاط ضعف هستند. همچنین، نرمافزارهای کتابخانه‌ای درونسازمانی از بُعد فنی، استانداردهای فنّی نرم‌افزارها را کامل رعایت نکرده‌اند و در بخش عملکردی با توجه به گردش کار سازماندهی و بازیابی و امانت کتابخانه‌های زیرمجموعه، تلاش شده نیازهای با اهمیت بیشتر کتابخانه‌ها (از نگاه نرمافزارنویسان) را برطرف کنند که چندان موفق نبوده‌اند. بنابراین، همانطورکه «نوروزی، حفیظی و خویدکی» (1395) در پژوهش خود اشاره کرده‌اند، نقش کتابداران در توسعۀ نرمافزارهای کتابخانه‌ای حایز اهمیت است. «هادرون کاری»[12] و «بارو»[13] (2014) نیز در پژوهش خود به این مسئله اشاره کرده‌اند چالش‌هایی مانند کمبود نیروی انسانی ماهر، نبود سامانه‌های پیشرفته و فقدان سرمایه و... عمده‌ترین مشکلات کتابخانه‌های دانشگاهی نیجریه است.
بنابراین، باید بیان داشت که یک نرمافزار کتابخانه‌ای باید با همکاری دو گروه و در کنار هم انجام شود، گروه اول کتابداران بهعنوان متخصصان عملیاتی کتابخانه‌ها و گروه دوم متخصصان نرمافزار که بستر حرکت اطلاعات و زیرساخت‌ها و امنیت را بر اساس نیاز گروه عملیاتی تأمین میکنند. این تقسیم کار و همکاری مصداق عملیاتی فناوری اطلاعات است که متخصصان کتابداری «بخش اطلاعات» و متخصصان فناوری «بخش بستر و زیرساخت اطلاعات» را انجام می‌دهند و هر یک بدون کمک دیگری کاری ناقص تحویل خواهند داد. چنانکه گفته شد، در این نرم‌افزارها شاید از لحاظ نرمافزاری _ بهعنوان مثال، امکاناتی که برای قسمت جستجو یا امانت تعریف میکنند _ مشکلات کمتر به چشم بیاید اما این نرم‌افزارها از نظر ورود اطلاعات و سازماندهی و در نهایت هرآنچه مربوط به استانداردهای کتابخانه‌ای است، ضعفهای عمیق و اساسی دارند. این در حالی است که نرم‌افزارها نباید صرفاَ به نیازهای فعلی و آنی کتابداران توجه کنند، بلکه باید بهگونهای دارای انعطاف باشد که بتواند نیازهای آتی آنها را نیز پوشش دهد و پاسخگوی این نیازها باشد. از نظر متخصصان حوزۀ کتابداری، طراحی نرمافزار به دلایل زیر مقرون به صرفه نیست: 1. هزینه‌های سنگین جهت نگهداری 2. ناتوانی کتابخانه‌ها و سازمان‌های دولتی در تولید انبوه و توانایی فروش نرمافزار 3. عدم مقرونبهصرفه نبودن پشتیبانی نرمافزار با توجه به منحصربهفرد بودن آن. آنچه در تهیۀ یک نرمافزار مهم است، توجه کافی به ویژگی‌های کاربر نهایی است زیرا آنچه نرمافزار را در نگاه اول کارآمد می‌سازد، کاربرپسندبودن[14] و راحتی استفاده[15] از آن است. از آنجاکه کتابخانه‌ها در بعضی موارد مجبور به استفاده از فهرستگان کتابخانه‌های دیگر و معمولاً جهانی می‌شوند، پیش‌بینی انواع ورودی رکورد[16] در نرمافزار بسیار مهم است زیرا اگر نرمافزاری تواناییِ انطباق با این قالب را نداشته باشد یا اینکه برنامه‌‌ای برای پشتیبانی نرمافزار با توجه به نیازهای جدید بازار درنظر گرفته شود، این نرمافزار در زمانی نهچندان طولانی به بن‌بست خواهد رسید. آنچه یک نرمافزار را دربین نرمافزارهای مشابه متمایز می‌کند: 1. سرعت در بازیابی اطلاعات 2. حجم کافی برای ذخیرۀ انواع بایگانیهای اطلاعات 3. سادگی از نظر راهاندازی نظام، ورود، اصلاح تبادل و بازیابی اطلاعات است. بنابراین، یک نرمافزار کتابخانه‌ای خوب می‌تواند به مجموعۀ منابع و مدارک سر و سامان بدهد، در «زمان مناسب» به «کاربر مناسب» اطلاعات درست ارائه دهد، به سازمان در مسیر رسیدن به اهداف مرتبط با فعالیت‌های علمی و پژوهشی کمک کند و موجب سهولت ورود و خروج اطلاعات در قالبهای درست و کاربردی شود. پژوهش حاضر نمایان ساخت که کتابخانه‌های دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، از نرمافزارهای مختلف و متنوعی استفاده میکنند و این تنوع و تکثّر نرم‌افزارها، رعایتنشدن یکپارچگی و نبود تمرکز در آنها، رعایتنکردن اصول استاندارد و یکدست‌سازی را در ثبت و بازیابی مواد بهدنبال دارد. از سوی دیگر، در این پژوهش، معیارهایی برای انتخاب نرمافزارهای کتابخانه‌ای به‌دست آمد. درصورتیکه کتابخانه‌های دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم تمایل داشته باشند نرمافزارکتابخانهای مورد نیاز و متناسب با اهداف و کارکردهای مرکز خود را تهیه کنند، پیشنهاد میشود بر اساس معیارهای بهدستآمده در این پژوهش، همۀ این دانشگاه‌ها با همکاری همدیگر و وزارت علوم، نسبت به طراحی یا گزینش مناسب‌ترین نرمافزار کتابخانه‌ای اقدام کنند؛ مانند کتابخانه‌های وابسته به وزارت بهداشت که از نرمافزار کتابخانه‌ای پارسآذرخش استفاده میکنند یا کتابخانه‌های دانشگاه آزاد که همه از نرمافزار کتابخانه‌ای سیمرغ استفاده میکنند. پیشنهاد میشود معیارهای ارائهشده برای طراحی یک نرمافزار استاندارد و جامع در این پژوهش توسط شرکت‌ها و متخصصان طراحی نرمافزارهای کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از مشاورۀ کتابداران و متخصصان حوزۀ نرمافزار، در هنگام طراحی نرمافزار یا انتخاب یک نرمافزار، مورد توجه قرار گیرد. در نهایت، پیشنهاد میشود پس از طراحی نرمافزار، ابتدا نرم‌افزارها بهصورت آزمایشی در یک محیط کوچک بهکار گرفته شوند سپس توانایی و قابلیت‌های آنها سنجیده و بعد برای استفاده در کلّ مجموعه بهکار گرفته شوند.
[1]. Koha.
[2]. Goh et al.
[3]. Greenstone,Fedora,Eprints and CDSware.
[4]. Husain & Ansari.
[5]. Cherukodan & Kumar & Kabir.
[6]. Dspace.
[7]. Kingdom Hudron Kari.
[8]. Ebikabowei Emmanuel Baro.
[9]. Slam.
[10]. Koha.
[11]. Virta.
[12]. Kingdom Hudron Kari.
[13]. Ebikabowei Emmanuel Baro.
[14]. user friendly.
[15]. Simple interface.
[16]. various format.
)