نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه سیاستگذاری علم و فناوری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.
2 استادیار، گروه اقتصاد، دانشکده علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: To introduce a new approach to assess the success in the commercialization of scientific and technological productions in the field of economic complexity.
Methodology: First, according to the data from one of the world's most reliable databases, the scientific and technological productions of the selected countries during 2005-2015 are studied and compared. Then, the method of calculating the economic complexity index is introduced, and the ranking of the selected countries in terms of the index is presented.
Findings: Almost all the countries have experienced an upward trend in science production during the various years. Although the growth of scientific productions in the developing countries is greater, but regarding the patent and commercialization of the science, the developed countries are the most successful, and they rank higher in terms of economic complexity.
Conclusion: Publishing scientific articles only to display their quantity, without considering their quality, content, and application in the real world, will not have much effect on the development of knowledge-based products, scientific progress, and economic development. Therefore, the economic complexity index can be taken into consideration by policy makers and authorities as a valuable method to assess the extent of success of theoretical and technical knowledge in the practical field.
کلیدواژهها [English]
1. مقدمه
عصر کنونی بهدرستی عصر علم و فناوری خوانده شده است. پیشرفت بشر در عرصههای مختلف دانش سبب شگفتی شده است بهطوریکه با هر اختراع و کشف جدید، راه برای دهها کشف و اختراع دیگر باز میشود (نوروزی، چالکی و مددی، 1393). تولید علم و تحرّک علمی با رونق و پیشرفت فناوری کاملاً مرتبط است و فن و فنّاوری از لوازم زیست انسان معاصر شمرده میشود. در حقیقت، تولید و بسط و گسترش علم تأثیر بسیار عمیقی در تمام حوزههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور دارد. به بیان دیگر، تولید و توسعۀ علمی بهعنوان محرّک اصلی توسعۀ همهجانبه و پایدار کشورها، نقش مهمی بر عهده دارد. در قرن حاضر، دانش و فناوری برجستهترین عناصر حیات اجتماعی و قدرت سیاسی و اقتصادی معرفی شدهاند (سجادی و همکاران، 1394). موفقیت کشورها در آینده، به میزان و چگونگیِ رشد و تأثیر آنها در مناسبات علمی، پژوهشی و محصولات راهبردی آنها بستگی خواهد داشت. کشورها با پیشرفت مستمر در علم، فناوری و فرهنگ، توانستهاند سطح استانداردها را پیوسته ارتقا دهند، تا آنجاکه در عرصههای ملی و فراملی، بازارهای گستردۀ جهانی را تحت تسلط خود و دانش و فناوریهای نوین خویش قرار دادهاند. کاربردیکردن دانش و سرآمدبودن در فناوری، یکی از شاخصهای اصلیِ توسعۀ جوامع است (کوه[1] و همکاران، 2005).
در تمامی مدلهای رشد اقتصادی، دانش و فناوری نقشی محوری دارد و پیشرفت آن، موتور محرکۀ رشد اقتصادی بهشمار میرود. شکلگیری اقتصاد دانشبنیان یکی از سیاستهای اصلیِ جوامع امروز و عامل اصلیِ رشد در این اقتصاد، خلق فناوری، دانش جدید و بهکارگیری فناوری پیشرفته است. از حدود یک دهۀ اخیر در اروپا، آمریکا، ژاپن و برخی دیگر از کشورهای توسعه یافته، به فرایند ارزیابیِ دستاوردهای اجتماعی _ اقتصادیِ نوآوری، توجه جدی شده است (کوزِنس[2] و همکاران ، 2002). رشـد اقتصـادی پایـدار عمـدتاً از طریق تحولات دانش و فناوری و سرمایۀ انسانی توضیح داده میشـود. فعالیتهای تحقیق و توسعه، از منـابع اصـلیِ ایجـاد تحـول در حوزۀ تولید دانش و فناوری در یک کشور است (اولیاء و قانعی، 1392). مشخص است که برای رسیدن به رشد اقتصادی، ایجاد و نشر دانش فناورانه در درون مرزهای یک کشور اهمیت بسیاری دارد. طی سالیان اخیر در ایران نیز نهادهای سیاستگذار تلاش کردهاند زمینۀ توسعۀ علم و فناوری را با هدف رشد اقتصادی در ابعاد مختلف فراهم آورند (یحییزادهفر و همکاران، 1396).
دانشی که در نتیجۀ پژوهشها در مراکز دانشگاهی تولید میشود، اگر جنبۀ کاربردی نیابد و در نهایت به محصول، خدمت یا فناوری تبدیل نشود، از نظر اقتصادی دانش بیهودهای تلقی میشود و ارزش افزودهای برای جامعه ایجاد نمیکند (زارع و سلامزاده، 1391: 86). برای اندازهگیری میزان دانش بهکار رفته در تولیدات یک کشور، شاخصهای مختلفی وجود دارد. یکی از ایـن شـاخصهـا، پیچیدگی اقتصادی[3] است (پژم و سلیمیفر، 1394) که «هیدالگو و هاسمن» [4] (2009) آن را برای سنجش پیچیدگی اقتصاد کشورها پیشنهاد کردهاند. بر اساس تحلیل این گروه، میزان دانش کشورها نسبت مستقیمی با انواع محصـولات تولیدشده در آنها دارد. تولید هر محصول نیازمنـد دارا بـودن دانـشهـای خاص اسـت. هرچـه تولیدات یک کشور متنوعتر باشد به معنای آن است که دانش شکلگرفته و مجتمـعشـدۀ بیشـتری در آن کشـور وجود دارد (هیدالگو و هاسمن، 2009). توجه به تجاریسازی نتایج تحقیقات و نوآوریها، یکی از نمودهای رویکرد پذیرش اهمیت علم و فناوری و قبول تأثیر مستقیم آن بر توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است (اسنفجانی، 1396). با افزایش اهمیت تجاریسازی و کاربردیکردن تحقیقات، تلاشهای چشمگیری برای تجاریسازی تحقیقات در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی در حال انجام است. از اینرو، ارزیابی فعالیتهای تجاریسازی و شناسایی معیارها و شاخصهای اندازهگیری تجاریسازی علم و فناوری، ضروری بهنظر میرسد. این شاخصها با دنبالکردن مشخصههای در حال تغییر، هشدارهای زودهنگامی را دربارۀ رویدادها و روندهایی که ممکن است توانایی علمی و فناورانۀ کشورها را در تأمین نیازهای ملی تضعیف کنند، فراهم میکنند. نکتۀ مهم این است که شاخصها مدام بهروز میشوند. بههمین دلیل، میتوانند دربارۀ رویدادها و روندهای محدودکنندۀ توان علمی و فناورانه در برآوردن نیازهای اجتماع هشدار دهند. از اینرو، باید شاخصهای مناسب تعریف و اندازهگیری شوند و یافتههای نهایی به کاربران ارائه گردد (نامداریان و همکاران، 1396: 14). استفاده از شاخصها برای پایش و ارتقای فعالیتهای تجاریسازی علم و فناوری و همینطور نتایج و پیامدهای آن برای بسیاری از ذینفعان حایز اهمیت است (ملکرز[5]، 2004). شاخصهای سنجش با دروندادها، بروندادها و پیامدها سر وکار دارد (لانگفورد[6] و همکاران، 2006) و یا با «پتانسیل تجاریشدن» و «کاربرد» در ارتباط است (آروندل و ماکرو[7]، 2008).
متداولترین شاخصهای سنجش تجاریسازی عبارتند از: ثبت اختراع، معاملات واگذاری مجوز و درآمد حاصل از واگذاری امتیازها، تعداد شرکتهای زایشی، سرمایهگذاری صنعتی در تحقیق و توسعه و نظایر آن. برای گردآوری چنین دادههایی، شیوۀ استانداردی موجود نیست و این دادهها بهعنوان آمارهای R&D ملی جمعآوری نمیشوند. بسیاری از این دادهها در سالنامهها و دفاتر راهنمای آماری ثبت نمیشوند (فروزندۀ دهکردی و همکاران، 1392). بهخاطر نبودِ تعریفهای مشترک (برای مثال، نحوۀ شمارش ثبت اختراعات و توافقنامههای لیسانس)، متفاوتبودن جوامع هدف (بهعنوان مثال، آیا جامعۀ آماری فقط شامل مؤسسات تحقیقاتی بوده یا کلیۀ مؤسسات آموزش عالی را زیر پوشش قرار داده است) و تفاوت در شیوههای برخورد با ارزشهای مفقودشده، انجام مقایسههای بینالمللی دشوار است (آروندل و ماکرو، 2008). لذا شاخص پیچیدگی اقتصادی میتواند بهعنوان روشی ارزشمند در جهت مقایسه کشورها و محصولات صادراتی مورد استفاده سیاستپژوهان و سیاستگذاران حوزههای مختلف علمی و فناورانه قرار گیرد. لذا در پژوهش حاضر ضمن بررسی تولیدات علمی و تعداد پتنتهای ثبت شده ایران و کشورهای منتخب طی سالهای 2015-2005، جایگاه این کشورها را در عرصۀ پیچیدگی اقتصادی بررسی میکنیم تا درک بهتری از کاربردیشدن تولیدات علمی و اختراعات کشورها در عرصۀ تولید محصولات دانشبنیان و پیچیده[8] در سطح جهانی حاصل شود. در نهایت، روند شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران را تا سال 2025 پیشبینی خواهیم کرد.
2. مرور مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
ایدۀ معرفی شـاخص پیچیـدگی اقتصـادی، توسـط گروهی از دانشمندان و محققان دانشگاههای هاروارد و امایتی[9] در سـال 2006 کلیـد خـورد. در ایـن راسـتا، اسـتاد برجسـتۀ اقتصـاد پروفسور «ریکاردو هاوسـمن»[10] دانشـگاه توسعه و رئـیس مرکـز توسـعۀ بـینالمللـی هـاروارد و نیـز «سـزار هیدالگو»[11] فیزیکـدان جـوان ماساچوسـت، با تشکیل گـروه تحقیقـاتی گسـتردهای بـه مطالعۀ پیچیدگی اقتصادی و سپس فضای محصول پرداختند (هیدالگو و همکاران، 2007). پیچیدگی اقتصادی معیاری برای محاسبۀ دانش و مهارت در یک جامعه است کـه از طریـق محصـولات تولیدشده در آن جامعه به این مهم میرسد زیرا ایدئولوژی مرتبط با آن بر این پایه اسـتوار اسـت کـه اگر ساخت یک محصول نیازمند نوع خاصی از دانـش و مهـارت باشـد، مـیتـوان نتیجـه گرفـت کشورهایی که آن محصول را تولید میکننـد دانـش و مهارت مورد نیاز برای تولید آن را نیـز دارنـد (باهار و همکاران، 2014). شواهد گویای آن است که رشد اقتصادی و درآمد کشورها، به تنوع محصولاتی که یک کشور تولید میکند وابسته است (کادوت[12] و همکاران، 2013). بهترین دادههای قابل دسترس از تولید کشورها، آمار صادرات کشورهاست که از پایگاه داده آماری تجارت کالای سازمان ملل بهدست میآید. شاخص پیچیدگی اقتصادی هر کشور متوسطی از ارزشهای کالاهای صادراتی آن کشور است (اشراقی، 1393). پیچیدگی اقتصادی معیاری برای محاسبۀ دانش و مهارت در یک جامعه است کـه از طریـق محصـولات تولیدشده در آن جامعه به این مهم میرسد زیرا ایدئولوژی مرتبط با آن بر این پایه اسـتوار اسـت کـه اگر ساخت یک محصول نیازمند نوع خاصی از دانـش و مهـارت باشـد، آنگـاه مـیتـوان نتیجـه گرفـت کشورهای تولیدکننده، دانـش و مهارت مورد نیاز برای تولید آن محصول را نیـز دارنـد (باهار[13] و همکاران، 2014). بـه دیگر سـخن، محصـولات تولیدشـده ردّ پـای دانـش و مهارت را به ما نشان میدهند (شاهمرادی و چینیفروشان، 1396). از آنجاکه پیچیدگی اقتصادی برای بیان میزان توانایی کشورها در تولید کالاهـای پیچیـده از رهگـذر فراهمساختن ساختارهای مناسب برای تعامل افراد در جهـــت انباشـــت دانـــشهـــای مولـــد پراکنـــده و کاربردیکـردن آن بـهکـار مـیرود، محاسـبۀ آن میتواند بستری را برای شناسایی موفقیت میزان تجاریسازی تولیدات علمی و فناورانه در اقتصاد کشورها فـراهم کند.
اینکه چه کالاهایی دارای بیشترین سطح دانش و مهارت در خود هستند را میتوان در پژوهش «ارکـان و یلدریمچی» (2015) پیدا کرد. آنها پس از بهکارگیری شــاخص پیچیــدگی محصــول متوجــه شــدند کــه پیچیدهترین کالاها (با دانش و بامهارتتـرین کالاهـا) در بازارهای جهانی، در رسـتۀ محصـولات کارخانـهای قرار دارد کـه متضـمن تحقیـق و توسـعه بودنـد و یـا فعالیتهای دانشبنیان و تکنولوژیبر، مـیباشـند. در نتیجه، با کاهش سطح پیچیـدگی، فرایند تولیـد نیـز سادهتر میشود و تمایل به سمت کالاهای پایـهایتـر و مواد خام پدیدار میگـردد. «اینووا» (2016) در تبیین اینکه چگونه میتـوان از طریق تعداد محصولاتی که یک کشـور مـیسـازد، بـه سطح توسعۀ فنّاورانۀ آن کشور پـی بـرد، تلاشهایی کرد. وی بیـان مـیدارد کـه عمده تفاوت درآمدی بین کشورها بهدلیـل تفـاوت در فنّاوری است که وی آن را قابل اندازهگیری میدانـد. از دیدگاه وی، شاخص پیچیدگی اقتصادی همان واحد اندازهگیری دانش و مهارت و در واقع بـرآوردی از ایـن معیار ساده است. همچنین «شاهمرادی و چینیفروشان» (1396) در پژوهش خود ضمن بیان مفهومیِ شاخصِ پیچیدگیِ اقتصادی و پیچیدگی محصول، نحوۀ محاسبۀ این دو شاخص را از منظر تنوع و فراگیری بهکار رفته در آنها بررسی کردند و در نهایت محصولات و اقتصادها را بر اساس میزان دانش و مهارت موجود در آنها رتبهبندی و سنجش نمودند.
در سالهای اخیر، شناسایی، تقویت و فراهمکردن زمینههای لازم برای تولید و بهکارگیری علم و فناوری در هر کشور، عمدهترین توجّهات مسئولان و برنامهریزان کشورها را بهخود جلب کرده است. تولید علم یکی از پایههای اساسیِ توسعۀ دانایی است. تولید علم زمینهساز ایجاد فناوری و در نتیجه سبب تولید، اشتغال و ثروت در جامعه میگردد. بهغیر از تولیدات علمی، مقولۀ دیگری که در دنیای علم و فناوری مورد توجه بوده، نوآوری در فناوری یا اختراعات و ابتکارهاست. تولید فناوری که نتیجۀ بهکارگیری علم و فرایند نوآوری در عرصه عمل است، کاربردیکردن نتایج تولیدات علمی نیز هست. اختراعات ثبتشده از بروندادهای مهمّ فرایند تحقیق و توسعه و از شاخصهای مهمّ عملکردی سامانۀ علم و فناوری است (مجیدی و دهقانی، 1389). دانش تولیدی در دانشگاهها برای ایجاد مزیّت رقابتی و ایفای نقش توسعهای خود باید توانایی تبدیلشدن به ثروت و درآمد را داشته باشد (محمودپور، 1395). از مؤلفههای اصلیِ هر نظام نوآوری، تولید فناوری است. از شاخصههای آن هم ثبت پتنت است. بنابراین، برای توسعۀ نظام ملی نوآوری باید انتشارات و مقالههای علمی به فناوری تبدیل و برای صنعت کاربردی شوند (حبیب زاده و نوروزی، 1396). لذا تجاریسازی بهمعنای تبدیل نتایج تحقیقات به محصولات، خدمات و فرایندهایی است که میتواند موضوع معاملات تجاری باشد (دُونی[14]، 2005). طبق نظر «اسپیلینگ»[15]، تجاریسازی فراگرد تبدیل و دگرگونی دانش نظری موجود در نهادهای دانشگاهی در قالب برخی فعالیتهای اقتصادی است (اسپیلینگ[16]، 2004). محققان و صاحبنظران مختلف در باب مدلهای رایج در تجاریسازی دانش اظهارنظر کردهاند که در این قسمت به مرور مهمترین آنها میپردازیم. مدلها بیانگر مراحل، اقدامها، جریان دانش و اطلاعات و عاملان انجامدهندۀ فعالیتهای تجاریسازی است. در جدول 1، مروری بر الگوهای جهانیِ تجاریسازیِ علم و فناوری و مقایسۀ آنها ارائه شده است.
جدول 1. مقایسۀ مدلهای تجاریسازی (منبع: سلامتی و همکاران، 1395)
مدل |
برنامهریزی استراتژیک |
کشش تقاضا |
فشار فناوری |
خلق یا کشف فرصت |
نهاده |
ایدهپردازی و پالایش ایده |
پژوهش بنیادی |
پژوهش کاربردی |
بخش تحقیقوتوسعه |
بخش طراحی |
مهندسی |
آزمون/ ارزیابی |
تولید |
بازاریابی |
محصول |
تجاری سازی |
بازخورد |
عوامل محیطی |
تبدیلی توئیس |
|
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
* |
|
|
* |
* |
* |
* |
|
|
آرچر |
* |
|
|
|
|
|
|
|
|
* |
|
|
* |
* |
* |
|
|
|
فعالیتهای مرحلهای |
|
* |
* |
* |
|
* |
|
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
|
* |
مرحلهای بخشی سارن |
|
|
|
|
|
* |
|
|
* |
* |
* |
|
* |
* |
* |
|
|
|
مبتنی بر کشش تقاضا |
|
* |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
* |
|
|
* |
|
|
مبتنی بر فشار فناوری |
|
|
* |
|
|
|
|
|
|
* |
* |
|
* |
* |
|
* |
|
|
روزنب و ایکل |
* |
|
|
|
|
* |
|
|
* |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
مرحلهای مبتنی بر منبع |
|
|
|
|
|
|
* |
* |
|
* |
|
|
* |
* |
* |
|
|
|
فرآیند تجاری سازی |
|
|
|
* |
|
* |
|
|
|
|
|
|
* |
|
|
* |
|
|
سودر و شرمن |
|
|
|
|
|
* |
|
|
* |
* |
|
|
* |
|
|
* |
* |
|
مدل کوپر |
|
|
|
|
|
* |
|
|
* |
|
|
* |
|
|
* |
* |
* |
|
مدل کوکوبو |
|
|
|
|
|
* |
* |
* |
|
* |
|
|
* |
|
|
|
|
|
سرکین و اندرو |
|
|
|
* |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
* |
* |
|
|
زیگفلد و راثول |
|
* |
* |
|
|
* |
|
|
* |
|
|
* |
* |
|
|
* |
* |
|
کارنیگ ملون |
|
|
|
|
|
* |
|
|
|
|
* |
|
* |
|
|
|
|
|
مطالعه تجاریسازی تحقیق و فناوری و ابعاد آن بسیار مهم است زیرا چنین تحلیلهایی از تجاریشدن، فراهمکنندۀ مدارک مهمی برای تصمیمگیری کاراترِ بیشتر مدیران و سیاستگذاران است. در حقیقت، موضوع تجاریسازی بهعنوان یک زمینۀ جدید در حال حرکت بهسمت جلو بوده و مورد توجه محققان قرار گرفته است (چِن[17] و همکاران، 2011؛ روثارمل[18] و همکاران، 2007). در مطالعات مربوط به ارزیابی سنجش تجاریسازی تحقیقات دانشگاهی، معیارهای ارائهشده از سوی محققان شامل موارد زیر است:
مجوز ثبت اختراع، مجوز انتشارات، ارزش درآمد مجوز، حق ثبت یا حقّ امتیاز، دانشآموختگانی که استخدام شدهاند، سازوکارهای انتقال، شبکههای نوآوری، شبکههای اجتماعی، نوآوریهای تولید، شرکتهای دانشگاهی، موقعیت و تعداد کسبوکارهای نوپا، توانایی برای جذب بودجههای تحقیقاتی، سرمایههای مخاطرهپذیر، سرمایۀ دانشگاه و شرکت دانشگاهی، سیاستهای دانشگاه، راهبردها، ساختار سازمانی، هنجارهای نهادی، فرهنگ سازمانی، مشوّقهای سازمانی مانند تقسیم درآمد تجاریسازی بین گروه تحقیقاتی و دانشگاه، نظام ارتقا و اعتبار، بافت و زمینۀ دانشگاه، کیفیت و درجه اعضای هیئتعلمی، انکوباتورها و مراکز رشد، پارکهای علم و فناوری، انگیزههای فردی، تمایل به خطرپذیری و مجموعه مهارت کارآفرینان دانشگاهی، رضایت از کار و شناسایی فرصتها با تکیه بر فشار بازار (فروزنده دهکردی و همکاران، 1392 به نقل از زارع[19] و همکاران، 2011). در جدول2، به برخی دیگر از شاخصهای سنجش تجاریسازی با توجه به مطالعات گذشته اشاره شده است:
جدول 2. شاخصهای سنجش تجاریسازی
نویسنده/ نویسندگان |
عوامل/ شاخص ها |
توضیحات |
واگنر و واکمن[20] (2016) |
شاخصهای مبتنی بر ثبت اختراع |
عدم اطمینان دربارۀ حفاظت از ثبت اختراعات، سرعت تجاریسازی را کاهش میدهد. |
کاودار و آیدین[21] (2015) |
شاخصی که میتواند نسلِ آیندۀ منافع اقتصادی را تسهیل کند. |
|
ری کووا و چوبوتوا[22] (2014) |
بدون حمایت از مالکیت فکری، روند تجاریسازی غیرممکن است |
|
آریکا[23] و همکاران (2014) |
فعالیت بازیگران شبکه (توزیعکنندگان، کاربران، مشتریان، تأمینکنندگان، سرمایهگذاران، مکملها، انجمنها، سازمانهای عمومی، سیاستگذاران) |
- بازیگران شبکه پذیرش / انتشار و ایجاد بازارها را تسهیل میکنند؛ - وجود شبکهای از سازمانها برای فعالیت تجاری ضروری است |
مُهنّاک و سامتانی[24] (2014) |
- دخالت دانشگاهها، روند تجاریسازی را تسهیل میکند |
|
والش (2012) و کورکیندال[25] (2010) |
- تقاضا و پیچیدگی بازار؛ - کیفیت محیط تجاریسازی |
- تجاریسازی نوآوری به تقاضا و قابلیتهای زیستمحیطی بازار بستگی دارد. - تمامی محیطهای تجاریسازی بر انتخاب استراتژِیهای تجاریشدن اثر میگذارند |
آرورا[26] و همکاران (2016) |
منشأ اختراع/ ابتکار |
منشأ اختراع را میتوان به تجاری سازی پیوند داد. |
لین[27] و همکاران (2015) |
همکاری میان کارکردی و فعالیتهای دانش سازمانی |
همکاری متقابل کارکردی و فعالیتهای دانش سازمانی، باعث تسهیل خلق دانش و تجاری سازی فناوری میگردد. |
خادمی[28] و همکاران (2015) |
در دسترس بودن صاحب جواز |
در دسترس بودن مجوز[29] تسهیل تجاری سازی را تسهیل میکند |
وو[30] و همکاران (2015) |
اختراع دانشگاه بیشترین مجوز را دارد، اگر مخترعان به طور مثبت تجاری سازی تحقیقات را درک کنند |
|
کاودار و آیدین (2015) |
صادرات محصولات هایتک |
شاخصی برای اثربخشی اقتصادی فرایند تجاری سازی |
دو[31] و همکاران (2012) |
تحقیق و توسعه |
تحقیق و توسعه بخشی از روند تجاری سازی است. |
بررسی فعالیتهای تجاریسازی انجامشده در 79 دانشگاه مالزی نیز نشان میدهد که از شاخصهای زیر در سنجش عملکرد تجاریسازی استفاده شده است: انتشار نتیجۀ مطالعات دانشگاهی، برقراری ارتباط با کاربران خارج از دانشگاه نظیر شرکتهای خصوصی یا آژانسهای دولتی از طریق برگزاری سمینار، کنفرانس، نمایشگاه و گزارش از طریق رسانههای الکترونیکی یا مطبوعات؛ دعوت از گروهها و سازمانهایی که میتوانند به استفاده و بهرهبرداری از دانش جدید مبتنی بر نتایج تحقیق کمک کنند؛ درخواست ثبت پتنت بر اساس نتیجۀ تحقیق؛ واگذاری و اعطای امتیاز به یک شخص یا سازمان برای تولید یا بازاریابی محصول حاصل از نتیجۀ تحقیق و بازدۀ مالی آن؛ شرکتهای زایشی که برای تولید محصولات حاصل از نتیجه تحقیق تأسیس و راهاندازی شدهاند (یاکوب[32] و همکاران، 2011).
3. روش پژوهش
در این تحقیق، گردآوری دادهها در دو مرحله انجام میشود. در مرحله اول با استفاده از روش اسنادی و جستجو در پایگاه داده سایمگو و پایگاه اطلاعات اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا[33] تولیدات علمی و تعداد اختراعات ثبت شده ایران و کشورهای منتخب در فاصله سالهای 2015- 2005 بررسی و سهم هر یک از کشورها در این دو حوزه بر حسب درصدی از کل تولیدات علمی و اختراعات در سطح جهان مشخص گردید. در گام بعدی، از آنجاکه یکی از نشانههای موفقیت نظامهای علمی و فناروانه، بهکارگیری دانش و نوآوری (اختراعات) در تولید و صادرات محصولات دانشبر است، از شاخص پیچیدگی اقتصادی برای مقایسۀ کارایی این نظامها در عرصۀ جهانی بهره گرفتهایم. پیچیدگی اقتصادی معیاری برای محاسبۀ دانش و مهارت در یک جامعه است کـه از طریـق محصـولات تولیدشده در آن جامعه به این مهم میرسد. ترکیب فعالیتهای تولیدشده در یک اقتصاد بهروشنی میتواند اطلاعات کافی برای محاسبۀ پیچیدگی اقتصادی ارائه کند. اطلاعات مربوط به پیچیدگی اقتصادی به تفکیک کشورهای جهان و محصولات صادراتی آنها، برای سالهای مختلف، بر اساس دادههای سازمان تجارت جهانی، در سایت اطلس پیچیدگی دانشگاه هاروارد[34]، برای همگان قابل دسترس است. اگر بپذیریم که تولید یک کالا نیازمند نوع و ترکیب خاصی از دانش کاربردی است، بدیهی است کشوری میتواند آن را تولید کند که به این دانش کاربردی دسترسی داشته باشد. از همین اصل ساده میتوان دو نکتۀ مفید برای ساخت شاخص پیچیدگی اقتصادی استخراج کرد:
1. کشورهایی که دانش کاربردی بیشتری در اختیار دارند، از این امکان بهرهمندند که مجموعه متنوعتری از کالاها را تولید کنند. بهعبارت دیگر، میزان دانش کاربردیِ انباشتهشده در یک کشور بر اساس «تنوع»[35] تولیدات آن کشور یا تعداد کالاهای متمایزی که میسازد، بیان میشود.
2. تولید کالاهایی که به حجم زیادی از دانش نیاز دارند تنها در تعداد معدودی از کشورها امکانپذیر است؛ آن هم کشورهایی که تمامی دانش کاربردی مورد نیاز را در اختیار دارند. اگر «همهجاییبودن یا فراگیری»[36] را بهعنوان تعداد کشورهایی که یک محصول خاص را تولید میکنند تعریف کنیم، میتوان مشاهده کرد که کالاهای پیچیده (کالاهایی که انواع مختلف دانش را در بر دارند)، کمتر همهجایی[37] هستند (چشمی و ملکالساداتی، 1392).
«هیدالگو و هاسمن» روشی را برای بازتاب پیچیدگی بر اساس صادرات کشورها توسعه دادهاند. متدولوژی ریاضی مورد استفاده برای اندازهگیری پیچیدگی اقتصادی با توجه به محصولات صادراتی کشورها انجام میشود. برای این منظور Mcp را ماتریسی در نظر بگیرید که اگر کشور c، محصول p، و کشور o سایر کالاها را تولید میکند. بر این اساس میتوان متنوعبودن و همهجاییبودن کالاها (فراگیری) را بهسادگی با جمعزدن ردیفها و ستونهای این ماتریس محاسبه کرد. به بیان ریاضی، میتوان اینگونه تعریف کرد:
حال برای ایجاد سنجهای دقیق از تعداد قابلیتها و توانمندیهای موجود در یک کشور، یا تعداد قابلیتهای مورد نیاز برای تولید یک کالا، این امکان وجود دارد که اطلاعات مربوط به دو معیار فوق را با کمک یکدیگر تکمیل نمود. این مستلزم آن است که برای هر کشور «متوسط فراگیربودن یا همهجایی بودن» محصولی که صادر میکند و نیز متوسط تنوع کشورهایی که این محصولات را صادر میکنند را محاسبه کنیم. این مسئله را میتوان با کمک روابط زیر، بهتر بیان کرد:
رابطه (7) وقتی برقرار است که
این بردار ویژه
است که با بزرگترین مقدار ویژه مرتبط است. از آنجاکه این بردار ویژه برداری از اعداد یک است، دربردارندۀ اطلاعات مفیدی نیست. بنابراین، بهجای آن از بردار ویژه مربوط به دومین مقدار ویژه بزرگ استفاده میکنیم. این برداری است که بزرگترین مقدار واریانس را منعکس میکند و شاخصی برای اندازهگیری پیچیدگی اقتصادی است. بنابراین، پیچیدگی اقتصادی را میتوان چنین تعریف کرد:
در این رابطه نماد معرف میانگین، se نشاندهندۀ انحراف معیار، و بردار ویژه ماتریس مرتبط با دومین مقدر ویژه بزرگ آن است. پس از معرفی نحوۀ اندازهگیری پیچیدگی اقتصادی، میتوان به رتبهبندی کشورها از لحاظ انباشت دانش و مهارت بر اساس این دو شاخص اقدام کرد.
در ادامه، با استفاده از مثالی که توسط «هاسمن و همکارانش» در اطلس پیچیدگی اقتصادی گرفته شده است، نحوه محاسبه آنرا بررسی میکنیم: در شکل1، محصولات (الف، ب، و ج) و سه کشور (1، 2 و 3) نشان داده شده است. با یک بررسی ساده میتوان پی برد که کشور (1) بیشترین تنوع در تولید را دارد (یعنی تمامی محصولات موجود را تولید میکند)؛ و کشور (3) کمترین تنوع در تولید را دارد (یعنی تنها یک نوع محصول تولید میکند). از آنجاکه محصول تولیدشده توسط کشور (3) توسط تمامی کشورهای دیگر نیز تولید میشود، آن را محصول فراگیر مینامند. کشور (1) را نیز بهدلیل تولید تمامی محصولات موجود، کشوری با تنوع بالا میگویند. حال با توجه به اینکه کشور (1) هم کشور متنوعی است و هم کالاهایی که تولید میکند کشورهای دیگر قادر به تولید آن نیستند، بنابراین لقب کشور با پیچیدگی اقتصادی بالا دریافت میکند، در حالیکه کشور (2)، کشور با پیچیدگی اقتصادی متوسط و کشور (1)، کشوری با پیچیدگی اقتصادی پایین لقب میگیرد.
شکل1. مفهوم پیچیدگی اقتصادی
4. پرسشهای پژوهش
1. رتبه و سهم ایران و کشورهای منتخب در تولید علم در سطح جهانی، در فاصلۀ سالهای 2015 - 2005 چقدر بوده است؟
2. سهم ایران و کشورهای منتخب در ثبت اختراعات، در فاصلۀ سالهای
2015-2005 چقدر بوده است؟
3. نمره و رتبه ایران و کشورهای منتخب با توجه به شاخص پیچیدگی اقتصادی در فاصلۀ سالهای 2015 - 2005 به چه صورت است؟
5. یافتهها
1-5 بررسی تولیدات علمی کشورهای منتخب
کشورهای مختلف هر سال برای سنجش وضعیت پیشرفت علمی و اقتصادی خود، شاخصهای متنوعی را تدوین میکنند. یکی از این شاخصها، انتشارات علمی است. پژوهشگران با انتشار دستاوردهای علمی خود در مجامع بینالمللی، ضمن انتشار یافتههای خود و استفاده از بازخوردهای جامعۀ علمی، توان و قدرت کشور متبوع خود را در آن شاخۀ علمی نشان میدهند. بررسی دقیق انتشارات علمی یک کشور، مزایای بیشماری از جمله موارد زیر را بهدنبال دارد: بررسی کارایی و اثربخشی سیاستهای کلان و بخشی تولید علمی؛ بررسی بهرهوری پژوهشگران یک کشور؛ آگاهی از ظرفیتهای داخلی برای نیل به اهداف بلندمدت؛ شناسایی وضعیت فعلی و روند حرکتی کشور در بازۀ زمانی مشخص؛ شناسایی حجم ورودیهای چرخۀ فناوری کشور؛ مقایسه وضعیت با کشورهای هدف و مقایسۀ کارایی؛ سیاستگذاریهای کلان برای حرکت به آینده (حبیبزاده و نوروزی، 1396).
سنجش و ارزیابی علم، واقعیتی است که در گذشته و حال در سطح جهان مطرح بوده و هست. استفاده از آمارها و شاخصهای مؤسسه اطلاعات علمی بهعنوان چارچوبی برای سنجش و ارزیابی تولیدات و فعالیتهای علمی، همواره از سوی متخصصان علمسنجی در کشورهای مختلف استفاده شده است. مطالعۀ توسعۀ علمی همواره مورد توجه مراکز و محافل تحقیقاتی و تصمیمگیری کشورها بوده است. ارزیابی علمی کشورها در یکی از پایگاههای علمی معتبر نظیر سایمگو[38] بهعنوان یکی از شاخصهای تحقیق و توسعه شناخته شده است. سایمگو پایگاهی اینترنتی است که هدف آن بررسی وضعیت علمی کشورها و نشریات است. میتوان گفت، آنالیز این پایگاه از چندین نظر نسبت به آنالیزی که مؤسسه ISI بر اساس ضریب تأثیر ارائه میدهد، برتری دارد (فالاگاس[39] و همکاران، 2008). نخست، سایمگو آنالیز خود را بر پایۀ نشریات نمایهشده در اسکوپوس[40] انجام میدهد که از گستردگی بسیار بیشتری نسبت به ISI برخوردار است. دوم، بهجای آنکه معیار مقایسه را ضریب تأثیر[41] در نظر بگیرد (که یک معیار قراردادی است و هیچ پشتوانۀ علمیای هم برای معیار بودن ندارد) بر اساس الگوریتم Google PageRank عمل میکند که برتری آن در عمل اثباتشده و بهطور خاص در مورد نشریات علمی هم مورد استفاده قرار گرفته است (بولن[42] و همکاران ، 2006). سوم، برخلاف ضریب تأثیر که در بسیاری از موارد فقط برای مؤسساتی در دسترس است که حقّ عضویت کلانی به پایگاه ISI پرداختهاند، سایمگو تمام نتایج خود را بهصورت رایگان و آزاد در اختیار علاقهمندان قرار میدهد. در نهایت، استفاده از سایمگو بسیار آسانتر از ISIknowledge است.
جدول3. تعداد بروندادههای علمی کشورهای منتخب، 2015- 2005
کشور |
ترکیه |
عربستان |
مالزی |
ایران |
کره |
ژاپن |
اسرائیل |
آلمان |
آمریکا |
2005 |
20619 |
2409 |
3397 |
8297 |
37329 |
123316 |
15073 |
122122 |
497846 |
2006 |
23059 |
2628 |
4462 |
11532 |
43340 |
124878 |
15904 |
126339 |
516305 |
2007 |
25169 |
2806 |
5404 |
15133 |
47843 |
121054 |
16545 |
130493 |
517112 |
2008 |
26021 |
3284 |
7973 |
19708 |
51047 |
120771 |
16908 |
136169 |
527479 |
2009 |
30487 |
4384 |
11459 |
24213 |
54211 |
125926 |
17339 |
142477 |
563355 |
2010 |
32939 |
6351 |
15750 |
29801 |
60941 |
127304 |
17717 |
149093 |
588777 |
2011 |
34667 |
9489 |
20739 |
39450 |
66367 |
130252 |
18297 |
154789 |
612125 |
2012 |
36303 |
12213 |
22688 |
40876 |
71338 |
131684 |
19341 |
164786 |
646137 |
2013 |
39798 |
15165 |
25380 |
41969 |
74927 |
133668 |
19352 |
167713 |
652074 |
2014 |
40759 |
17939 |
28479 |
44522 |
78844 |
130117 |
20016 |
171642 |
652119 |
2015 |
43837 |
19508 |
27359 |
44412 |
80819 |
124958 |
20287 |
171792 |
655178 |
سایمگو، 2016
در جدول4 رتبۀ کشورهای منتخب بر اساس تولیدات علمی طی سالهای
2015 - 2005 ارائه شده است:
جدول4. رتبۀ کشورهای منتخب بر مبنای تولیدات علمی، 2015 - 2005
کشور |
ترکیه |
عربستان |
مالزی |
ایران |
کره |
ژاپن |
اسرائیل |
آلمان |
آمریکا |
2005 |
20 |
50 |
45 |
34 |
13 |
4 |
22 |
5 |
1 |
2006 |
20 |
51 |
43 |
31 |
12 |
5 |
22 |
4 |
1 |
2007 |
20 |
52 |
42 |
25 |
12 |
5 |
22 |
4 |
1 |
2008 |
20 |
54 |
39 |
22 |
12 |
5 |
24 |
4 |
1 |
2009 |
18 |
51 |
35 |
22 |
12 |
5 |
25 |
4 |
1 |
2010 |
18 |
46 |
32 |
21 |
12 |
5 |
26 |
4 |
1 |
2011 |
18 |
46 |
32 |
21 |
12 |
5 |
26 |
4 |
1 |
2012 |
19 |
40 |
23 |
17 |
12 |
5 |
28 |
4 |
1 |
2013 |
19 |
37 |
23 |
18 |
12 |
5 |
30 |
4 |
1 |
2014 |
20 |
35 |
23 |
16 |
12 |
6 |
31 |
4 |
1 |
2015 |
18 |
34 |
23 |
17 |
12 |
6 |
31 |
4 |
1 |
سایت سایمگو، 2016
مطابق جدول4، کشور آمریکا در تمامی سالها رتبۀ اول را از آن خود کرده است و کشورهای آلمان، ژاپن و کره نیز رتبه بسیار مطلوبی در عرصه تولید علم دارند. بین کشورهای ایران، ترکیه و اسرائیل نیز رقابتی نزدیک وجود دارد و کشورهای مالزی و عربستان نیز طی سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته و خود را وارد این رقابت کردهاند. رتبۀ ایران در تولید علم طی11 سال گذشته پیشرفت محسوسی داشته است و از رتبه 34 در سال 2005 به رتبه 17 در سال 2015 ارتقا یافته است. در جدول5، میزان سهم هر کشور از تولید علم جهانی بر حسب درصد، به تفکیک کشور و سال ارائه شده است:
جدول 5. سهم تولید علم کشورهای منتخب در جهان، 2015 - 2005
کشور |
ترکیه |
عربستان |
مالزی |
ایران |
کره |
ژاپن |
اسرائیل |
آلمان |
آمریکا |
2005 |
1. 06 |
0. 124 |
0. 175 |
0. 427 |
1. 92 |
6. 35 |
0. 777 |
6. 29 |
25. 66 |
2006 |
1. 106 |
0. 126 |
0. 214 |
0. 553 |
2. 079 |
5. 991 |
0. 763 |
6. 061 |
24. 77 |
2007 |
1. 14 |
0. 127 |
0. 246 |
0. 689 |
2. 18 |
5. 51 |
0. 753 |
5. 94 |
23. 55 |
2008 |
1. 11 |
0. 140 |
0. 340 |
0. 842 |
2. 18 |
5. 16 |
0. 723 |
5. 82 |
22. 55 |
2009 |
1. 19 |
0. 171 |
0. 448 |
0. 947 |
2. 12 |
4. 92 |
0. 678 |
5. 57 |
22. 03 |
2010 |
1. 20 |
0. 232 |
0. 576 |
1. 09 |
2. 23 |
4. 66 |
0. 648 |
5. 46 |
21. 56 |
2011 |
1. 18 |
0. 322 |
0. 705 |
1. 34 |
2. 25 |
4. 43 |
0. 622 |
5. 26 |
20. 82 |
2012 |
1. 15 |
0. 389 |
0. 723 |
1. 30 |
2. 27 |
4. 20 |
0. 617 |
5. 25 |
20. 61 |
2013 |
1. 21 |
0. 461 |
0. 771 |
1. 27 |
2. 28 |
4. 06 |
0. 588 |
5. 10 |
19. 83 |
2014 |
1. 19 |
0. 525 |
0. 834 |
1. 30 |
2. 31 |
3. 81 |
0. 586 |
5. 03 |
19. 11 |
2015 |
1. 28 |
0. 570 |
0. 799 |
1. 30 |
2. 36 |
3. 65 |
0. 592 |
5. 02 |
19. 14 |
چنانکه مشاهده میشود (جدول 5) آمریکا طی سالهای مختلف بیشترین سهم از تولید علم را در سطح جهان داشته اما در طی این مدت همواره یک روند نزولی را طی کرده است. همینطور کشورهای آلمان، اسرائیل و ژاپن نیز در این مدت سیر نزولی در سهمشان از علم جهانی داشتهاند. اما کشورهای ترکیه، عربستان، مالزی، کره و ایران، رشدی صعوی را تجربه کردهاند. سهم کشور ایران طی این سالها از 0. 427درصد در سال 2005، به 1. 3 درصد در سال 2015 رسیده است.
2-5 بررسی وضعیت ثبت اختراع کشورهای منتخب
رقابت و پیچیدگی فناوری سبب شده تا روشهای جدید برای استخرج اطلاعات بهروز، کاربردی و کامل جهت فعالیتهای فناوری در مراکز تحقیقاتی مطرح شود. در این مسیر، مسلطبودن به ابزار و منابع جدید اهمیت فراوانی دارد. یکی از این روشها، تحلیل اطلاعات پتنت[43] است که خود بیانکنندۀ اهمیت و ارزش اطلاعات پتنت و کاربردهای آن است (طباطبائیان و فرقانی، 1384). اختراعات اغلب به فرایند تحقیق و توسعه مربوط میشوند و میتوان آنها را بهعنوان برونداد تحقیق و توسعه در نظر گرفت. از اینرو، میتوان آنها را مکمل مهمی برای سایر منابع اطلاعاتی برای اندازهگیری اطلاعات علمی و فناورانه کشورها دانست. از طریق پروانههای ثبت اختراع میتوان دریافت که چه بخشی از مسائل علمی و فنّی یک کشور تاکنون حل شده و چه مسائل حلنشدهای نیاز به راهحل مناسب دارند. بدینترتیب، میتوان از دوبارهکاری و صرف منابع مالی و نیروی انسانی در پژوهشهای علمی و فنی جلوگیری کرد (آرانی[44]، 2008).
پروانههای ثبت اختراع در مطالعات علمسنجی، هم بهصورت مستقیم و هم غیرمستقیم، اهمیت بالایی دارند. اهمیت مستقیم این منابع به این علت است که ارزش پژوهشهای جدید را نشان میدهند؛ پژوهشهایی که قابلیت تجاریشدن دارند. اهمیت غیرمستقیم این مدارک به فهرست منابع آنها بازمیگردد که امکان شناسایی مقالهها و تحقیقاتی را که هر پروانه بر آن استناد کرده است، فراهم میکند و بدین ترتیب، نشان میدهد که کدام موارد از امکان کاربردیشدن بهرهمندند (نوروزی چالکی، 1390). آمار پروانههای ثبت اختراع میتواند بیانگر فعالیتهای نوآورانۀ کشورها، مناطق و بنگاهها در زمینۀ علم و فناوری باشد و از این جهت حایز اهمیت است. به همین دلیل، «آمار پروانههای ثبت اختراع» هم «شاخص علم و فناوری» و هم «شاخصی برای نوآوری» شمرده میشود (عبدخدا و همکاران، 1390). برای گردآوری دادههای این بخش (بررسی دادههای پروانههای ثبت اختراعات)، به پایگاه اطلاعات[45] اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا[46] مراجعه و همۀ دادههای مربوط به کشورهای مدّنظر جداگانه استخراج شد؛ بدینصورت که تمامی پروانههای ثبت اختراعات که از سال 2005 تا پایان 2015 در این پایگاه ثبت شده است، جزءِ جامعۀ مطالعهشده قرار گرفت و سهم هر کشور در تمامی سالهای بررسی شده، محاسبه گردید.
جدول6. تعداد اختراعات ثبتشده، به تفکیک کشور و سال، 2015- 2005
کشور |
ترکیه |
عربستان |
مالزی |
ایران |
کره |
ژاپن |
اسرائیل |
آلمان |
آمریکا |
2005 |
10 |
18 |
98 |
1 |
4591 |
31834 |
976 |
9575 |
82562 |
2006 |
25 |
20 |
131 |
2 |
6509 |
39411 |
1325 |
10889 |
102239 |
2007 |
24 |
20 |
173 |
3 |
7264 |
35942 |
1219 |
10012 |
93665 |
2008 |
35 |
31 |
168 |
2 |
8731 |
36679 |
1312 |
10086 |
91980 |
2009 |
36 |
23 |
180 |
6 |
9566 |
38066 |
1525 |
10353 |
95032 |
2010 |
45 |
58 |
224 |
8 |
12508 |
46978 |
1917 |
13633 |
121164 |
2011 |
52 |
61 |
181 |
17 |
13239 |
48256 |
2108 |
12968 |
121247 |
2012 |
55 |
173 |
219 |
28 |
14168 |
52773 |
2598 |
15041 |
134187 |
2013 |
83 |
239 |
230 |
40 |
15745 |
54170 |
3152 |
16605 |
147652 |
2014 |
103 |
294 |
271 |
29 |
18161 |
56006 |
3617 |
17594 |
158709 |
2015 |
136 |
364 |
267 |
31 |
20201 |
54422 |
3804 |
17752 |
155982 |
منبع: اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا
چنانکه انتظار میرفت (طبق جدول6) کشورهای توسعهیافته بیشترین میزان ثبت اختراع را طی سالهای مختلف به خود اختصاص دادهاند و کشورهای در حال توسعۀ منتخب، فاصلۀ بسیار زیادی با این کشورها دارند. تعداد اختراعات ثبتشده بهوضوح شکاف میان تولیدات علمی و ثبت اختراعات را نشان میدهد. تعداد ثبت اختراعات ایران نیز نشاندهندۀ شکاف گسترده میان تولید علم و کاربردیسازی آن است. در جدول7، سهم کشورهای منتخب از اختراعات جهانی بهصورت درصدی از کلّ اختراعات مشخص شده است:
جدول 7. سهم اختراعات ثبتشدۀ کشورهای منتخب در سطح جهان، 2015 - 2005
کشور |
ترکیه |
عربستان |
مالزی |
ایران |
کره |
ژاپن |
اسرائیل |
آلمان |
آمریکا |
2005 |
0. 006 |
0. 011 |
0. 062 |
0. 0006 |
2. 91 |
20. 18 |
0. 618 |
6. 071 |
52. 35 |
2006 |
0. 012 |
0. 010 |
0. 066 |
0. 001 |
3. 31 |
20. 06 |
0. 674 |
5. 54 |
52. 05 |
2007 |
0. 013 |
0. 010 |
0. 094 |
0. 001 |
3. 97 |
19. 65 |
0. 666 |
5. 47 |
51. 21 |
2008 |
0. 019 |
0. 016 |
0. 090 |
0. 001 |
4. 71 |
19. 80 |
0. 708 |
5. 44 |
49. 65 |
2009 |
0. 018 |
0. 012 |
0. 093 |
0. 003 |
4. 98 |
19. 83 |
0. 794 |
5. 39 |
49. 51 |
2010 |
0. 018 |
0. 023 |
0. 091 |
0. 003 |
5. 12 |
19. 22 |
0. 784 |
5. 58 |
49. 59 |
2011 |
0. 02 |
0. 024 |
0. 073 |
0. 007 |
5. 34 |
19. 48 |
0. 850 |
5. 23 |
48. 94 |
2012 |
0. 019 |
0. 062 |
0. 079 |
0. 010 |
5. 11 |
19. 06 |
0. 938 |
5. 43 |
48. 48 |
2013 |
0. 027 |
0. 078 |
0. 076 |
0. 013 |
5. 19 |
17. 88 |
1. 04 |
4. 48 |
48. 73 |
2014 |
0. 031 |
0. 090 |
0. 083 |
0. 008 |
5. 57 |
17. 17 |
1. 10 |
5. 39 |
48. 67 |
2015 |
0. 041 |
0. 111 |
0. 081 |
0. 009 |
6. 19 |
16. 69 |
1. 16 |
5. 44 |
47. 85 |
با توجه به جدول7، ارتباطی منطقی بین سطح تولید علم و ایجاد پتنت در کشورهای منتخب توسعهیافته قابل مشاهده است اما این ارتباط در میان کشورهای در حال توسعه و بهخصوص ایران وجود ندارد. کشور آمریکا بهتنهایی تقریباَ در تمامی سالها حدود نیمی از ثبت اختراعات در سطح جهان را بهخود اختصاص داده است. کشورهای ژاپن، آلمان، کره و اسرائیل نیز دارای جایگاه مطلوبی در ثبت اختراعات هستند. ضعیفترین وضعیت را کشور ایران در این مجموعه دارد و طی 11 سال گذشته برخلاف روند صعودی تولیدات علمی، تغییر محسوسی در ثبت اختراعات آن رخ نداده است. چراییِ این مسئله، نیاز به بررسی و تحلیل ریشهای و عمیق، و یافتن پاسخی برای این سوال دارد: چرا کشوری که در عرصۀ تولید علم تا این حد موفق بوده است، در تولید و ثبت اختراعات و فناوری تا این حد ضعیف است؟
6. بررسی وضعیت کشورهای منتخب بر اساس رویکرد پیچیدگی اقتصادی
شاخص پیچیدگی اقتصادی، میزان دانش و مهـارت را بـا توجّه به قابلیتهـا و توانـاییهـای دانـشمحـور بـودن کشورها در تولید و در نهایت تولید کالاهای پیچیده و تجاریسازی آنها، نشان میدهد. کشورِ با اقتصاد پیچیده، از طریق ادغام حجم زیــادی از دانــش و مهــارتهــای مــرتبط در قالــب شبکههای بزرگ و پیچیده، ایـن توانـایی را بـهدسـت خواهد آورد تا مجموعۀ متنوّعی از کالاهای دانشبر را تولید کند. این در حالی است که کشورهای با اقتصاد غیرپیچیده فقط توانایی تولید کالاهـای سـاده یـا بـهعبارتی کالاهای کاربر یا سرمایهبر را خواهنـد داشـت. کالاهای فراگیر به دانش چندانی نیاز ندارند و اگر داشته باشـند توسـط کشـورهایی بـا پیچیـدگی کـم، قابلیت تولید دارند. لذا، دارای قدرت رقابت کمتـری در سطح بینالمللی هستند (شاهمرادی و چینیفروشان، 1396به نقل از کالداریلی و همکاران[47]، 2011).
بررسیها نشان میدهد کشورهایی که علاوه بر داشتن تنوع، محصولات پیچیدهتری نیز دارند، معمولاً از لحاظ اقتصادی پیشرفتهتر هستند یا انتظار میرود رشد اقتصادی سریعتری را در آیندۀ نزدیک داشته باشند (پوگلیز و همکاران[48]، 2014). در جدول8، نمرۀ کشورهای منتخب در عرصۀ پیچیدگی اقتصادی، قابل مشاهده است:
جدول8. مقایسۀ نمرۀ پیچیدگی اقتصادی کشورهای منتخب، 2015 ـ 2005
سال کشور |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
ترکیه |
0. 164 |
0. 2 |
0. 262 |
0. 35 |
0. 254 |
0. 198 |
0. 347 |
0. 36 |
0. 489 |
0. 414 |
0. 288 |
عربستان |
0. 602 |
0. 0113 |
0. 0736 |
0. 668- |
0. 062- |
0. 342 |
0. 0205 |
0. 144 |
0. 112 |
0. 536 |
0. 541 |
مالزی |
0. 819 |
0. 819 |
0. 765 |
0. 711 |
0. 691 |
0. 861 |
0. 909 |
0. 858 |
0. 928 |
1. 04 |
1. 15 |
ایران |
0. 454- |
0. 69- |
0. 94- |
1. 1- |
1. 11- |
0. 735- |
0. 9- |
0. 939- |
0. 905- |
0. 993- |
0. 689- |
کره |
1. 39 |
1. 53 |
1. 58 |
1. 45 |
1. 48 |
1. 78 |
1. 72 |
1. 71 |
1. 75 |
1. 77 |
1. 86 |
ژاپن |
2. 57 |
2. 44 |
2. 35 |
2. 24 |
2. 4 |
2. 53 |
2. 42 |
2. 31 |
2. 26 |
2. 4 |
2. 42 |
اسرائیل |
1. 31 |
1. 21 |
1. 14 |
1. 2 |
1. 17 |
1. 27 |
1. 39 |
1. 27 |
1. 16 |
1. 23 |
1. 25 |
آلمان |
2. 28 |
2. 07 |
2. 09 |
2. 01 |
2. 18 |
2. 08 |
2. 07 |
1. 93 |
1. 98 |
2. 07 |
2. 07 |
آمریکا |
1. 86 |
1. 66 |
1. 64 |
1. 59 |
1. 73 |
1. 77 |
1. 72 |
1. 6 |
1. 6 |
1. 69 |
1. 71 |
مقایسۀ نمره پیچیدگی اقتصادی کشورها مطالب بسیار مهمی را در خود نهفته دارد و نشاندهندۀ میزان علم و دانش بهکار رفته در محصولات صادراتی کشورها و قدرت رقابت آنها در عرصۀ بینالمللی است. این نمره معمولا بین عدد 3 و 3- است. هر چه نمرۀ پیچیدگی اقتصادی کشورها به عدد 3 نزدیکتر باشد، آن کشور دارای اقتصاد پیچیدهتری است و به عبارتی دانشبنیانتر است. و به هر میزان که این عدد به
3- نزدیکتر باشد، اقتصاد کشور پیچیدگی کمتری دارد. بهعبارتی، کشور مذکور به صادرات مواد خام، فروش منابع طبیعی و معدنی، کشاورزی و بهطور کلی محصولاتی که بار دانشی چندانی ندارند، اقدام کرده است. چنانکه مشاهده میشود، متأسفانه نمره پیچیدگی اقتصادی ایران در تمامی سالها منفی است و در میان کشورهای منتخب دارای پائینترین نمره طی این سالهاست. این به معنای آن است که کشور محصولاتی را صادر میکند که در آنها از دانش چندانی استفاده نمیشود و بخش اعظم صادرات ایران را فروش محصولات معدنی و خام (بهخصوص نفت خام) تشکیل میدهد. از طرف دیگر، نمره پیچیدگی کشورهای توسعهیافته مثبت است و این عدد بیانگر آن است که این کشورها کمتر به صادرات منابع طبیعی و خامفروشی اقدام میکنند و سیاستهای خود را با تأکید بر صادرات محصولات دانشبنیان و تجاریسازی تولیدات علمی و فناورانه تدوین کردهاند. با توجه به نمرۀ پیچیدگی اقتصادی، میتوان کشورهای منتخب را رتبهبندی کرد. در جدول9، رتبۀ کشورهای منتخب طی سالهای 2015 - 2005 بر اساس این رویکرد ارائه شده است:
جدول9. رتبۀ کشورهای منتخب بر اساس رویکرد پیچیدگی اقتصادی
سال کشور |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
ترکیه |
53 |
47 |
44 |
43 |
43 |
44 |
42 |
42 |
39 |
42 |
42 |
عربستان |
32 |
54 |
50 |
83 |
54 |
41 |
52 |
51 |
52 |
38 |
35 |
مالزی |
28 |
29 |
32 |
32 |
35 |
29 |
30 |
29 |
28 |
26 |
19 |
ایران |
79 |
85 |
93 |
104 |
101 |
82 |
92 |
99 |
94 |
97 |
86 |
کره |
15 |
11 |
11 |
13 |
13 |
9 |
9 |
5 |
5 |
6 |
4 |
ژاپن |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
2 |
1 |
اسرائیل |
19 |
20 |
20 |
19 |
19 |
17 |
15 |
14 |
18 |
18 |
15 |
آلمان |
2 |
2 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
آمریکا |
8 |
8 |
10 |
11 |
8 |
10 |
8 |
10 |
11 |
10 |
9 |
با توجه به جدول9، مقایسۀ جایگاه کشورهای مختلف راحتتر است. چنانکه مشاهده میشود، بهغیر از سال 2014، در تمامی سالها کشور ژاپن جایگاه اول را به خود اختصاص داده است. کشورهای آلمان، کره، آمریکا، اسرائیل و مالزی نیز موقعیت مطلوبی دارند. ترکیه و عربستان نیز تقریباً در میانه جدول قرار دارند. اما رتبه و جایگاه ایران بسیار پایین و دور از تصور است. ایران با داشتن سهم بالا در تولید علم جهانی، نتوانسته محصولات دانشبنیان را تجاریسازی و وارد رقابت جهانی کند. این موضوع نیازمند آسیبشناسی و توجه ویژۀ مسئولان و سیاستگذاران کشور به این امر مهم است. تحلیل دادهها گویای این مطلب است که کشورهای منطقه و جهان با توجه به درک شرایط اقتصاد بینالملل و نیاز به ایجاد سبد صادراتی متنوع و توجه ویژه به مقولۀ علم و فناوری و بهکارگیری دانش در توسعۀ محصولات، به موفقیتهای خوبی دست یافته و توانستهاند تا حدی از خامفروشی محصولات بهسمت صادرات محصولات دانشبنیان و پیچیدهتر کردن محصولات صادراتی گام بردارند و در عین حال محصولات متنوعتری را صادر کنند.
پیشبینی روند پیچیدگی اقتصادی ایران تا افق چشمانداز 1404 و حدّ اطمینان بالا و پایین آن با توجه به روند گذشته نیز نشاندهندۀ این مطلب است که تغییر محسوسی در تجاریسازی تولیدات علمی و فناورانۀ کشور و بهتبع آن افزایش پیچیدگی اقتصادی اتفاق نخواهد افتاد. در نمودار 1، پیشبینی روند پیچیدگی اقتصادی ایران تا سال 2025 م (1404 ش) ارائه شده است:
نمودار 1. پیشبینی روند پیچیدگی اقتصادی ایران تا سال 2025 میلادی
در جدول 10 میزان پیشبینی نمرۀ پیچیدگی اقتصادی ایران با توجه به روند کنونی و حدّ اطمینان بالا و پایین، تا سال 2025 با خطای 5% ارائه شده است:
جدول 10. پیشبینیِ نمرۀ پیچیدگی ایران تا سال 2025 میلادی
سال |
پیش بینی |
حد اطمینان پائین |
حد اطمینان بالا |
2016 |
-0/736 |
-1/12 |
-0/36 |
2017 |
-0/752 |
-1/26 |
-0/24 |
2018 |
-0/768 |
-1/38 |
-0/15 |
2019 |
-0/784 |
-1/49 |
-0/08 |
2020 |
-0/8 |
-1/58 |
-0/02 |
2021 |
-0/816 |
-1/67 |
0/04 |
2022 |
-0/832 |
-1/76 |
0/09 |
2023 |
-0/848 |
-1/83 |
0/14 |
2024 |
-0/864 |
-1/91 |
0/18 |
2025 |
-0/88 |
-1/98 |
0/22 |
بررسی روند شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران طی دهههای اخیر نشان میدهد نمرۀ ایران در تمامی این سالها منفی بوده است و طبق پیشبینی روند، تا سال 2025 نیز وضعیت خوبی برای ایران متصور نیست.
7. بحث و نتیجهگیری
انتشار مقالههای علمی فقط با هدف نمایش تعداد آنها و بدون درنظرگرفتن کیفیت و محتوا و کاربردشان در دنیای واقعی، تأثیر چندانی در تولید و پیشرفت علمی نخواهد داشت. دستیابی به تولید علمِ کاربردی برای رفع نیازهای کشور، زمانی محقق خواهد شد که نگرش دربارۀ سیاستگذاری تغییر کند، منابع مالی به آن اختصاص یابد و محققان دانشگاهی در این راه تلاش کنند. یکی از دلایل اصلیِ سرعت پیشرفت و توسعۀ فناوری در کشورهای صنعتی، توجه به فرایند تجاریسازیِ نتایج پژوهشهای داخلی آن کشورها بوده است. تحقیقات این کشورها اغلب حاصل مشاهدات وسیع میدانی و تحقیقات عملی و نتیجۀ حلّ یک مشکل واقعی یا مبیّن پیشرفتهای واقعی صنعت است.
دربارۀ ایران، چنانکه از نتایج این پژوهش برمیآید، میان تولید علم و کاربردیکردن آن خلأ عمیقی وجود دارد. رسیدن به وضعیت مطلوبتر در زمینۀ تبدیل علم به ثروت و افزایش پروانههای ثبت اختراعات بهمنزلۀ عاملی مهم در تبدیل علم به ثروت، نیازمند برنامهریزی صحیح و تشویق مخترعان به ثبت کارهای فناورانۀ خود در مجامع بینالمللی است. اصلاح قوانین و کاستن از بوروکراسیهای اداری در حوزۀ علم و فناوری، حمایت مالی و معنوی از شرکتهای فناورانه و طرحهای نوآروانۀ افراد، از جمله راهکارهایی است که به بهبود این وضعیت کمک خواهد کرد. در ایران در هر دو نظام دانشگاه و صنعت اشکالهای اساسی وجود دارد، و هیچگونه ارتباط و تناسبی بین این دو نظام نیست و تا زمانی که بین نظام صنعت و دانشگاه ارتباط مناسب و متناسبی شکل نگیرد، ارتقای کیفی مقالات حاصل نمیشود.
از سوی دیگر، نبودِ توانایی لازم برای تجاریسازی و پیادهسازی دستاوردهای پژوهشی در محصولات و فرایندهای جدید و عرضۀ آنها به بازار، یکی از نقاط ضعف عمدۀ کشورهای در حال توسعه در فرایند صنعتیشدن است. چالش اصلی ایران در زمینۀ تولیدات علمی، کاربردیشدن آنها در بخشهای صنعتی و ورود محصولات و نتایج آن در سطح جامعه است. جایگاه مطلوب کشور در عرصه تولید علم گویای وجود ظرفیتهای بالقوۀ سرمایۀ انسانی برای دستیابی به جایگاه اقتصادی بالاتر از وضع فعلی است. با اینحال، ناتوانی در کاربردی و تجاریکردن دستاوردها و پژوهشهای علمی سبب شده است تا ایران نتواند در تولید و صادرات کالاهای پیچیده جایگاه مناسبی را در جهان به دست آورد. همین امر سبب پایینآمدن شدید نمرۀ پیچیدگی اقتصادی کشور شده است.
از طرفی، خطر گرفتار شدن در «دام درآمد متوسط[49]» کشورهای در حال توسعه از جمله ایران را _ بهعنوان کشوری که بیش از 50 سال است در سطح درآمد متوسط باقی مانده است _ بهطور جدی تهدید میکند. برخورداری از موهبت درآمد نفتی سبب شده ایران بتواند طی چند دهه خود را به سطح کشورهای با درآمد متوسط ارتقا دهد. کشور گرفتار در دام درآمد متوسط (مانند ایران) فاقد تواناییها و پیشنیازهای ورود به تولید محصولات پیچیده و پیشرفته یا ارائۀ خدمات تخصصی است. لذا، از ملحقشدن به گروه کشورهای پردرآمد نیز باز میماند. راهبردهای مختلفی برای خروج از این دام توسط اقتصاددانان معرفی شده است که مهمترین آنها افزایش سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه، افزایش سرمایهگذاری در توسعۀ محصولات خدماتمحور و افزایش نیروهای متخصص است. دلایل مختلفی برای این باقیماندن در سطح درآمد متوسط وجود دارد؛ از جمله: تحقیق و توسعه و اقتصاد دانشبنیان در این کشورها وجود ندارد، نوآوری ندارند، و نمیتوانند فنّاوری جذب کنند، کیفیت عوامل نهادی در این کشورها پایین است، نظام انگیزشی به سمت کارهای مولد و بخش خصوصی نوآور وجود ندارد و محصولاتی که تولید میکنند، بیشتر ساده و ابتدایی است و از آن دانش و مهارت بالا بیبهرهاند. این عوامل سبب میشود این کشورها در دام درآمد متوسط باقی بمانند. از سوی دیگر، با توجه به اینکه شاخص پیچیدگی اقتصادی میتواند زوایای مهمی از اهداف سیاستهای اقتصاد مقاومتی را محقق سازد، نیازمند آن است که در سیاستهای کلان علمی، فناوری و اقتصادی توجه ویژهای را به این مهم مبذول داشت.
اهمیت پیچیدگی اقتصادی تنها به تواناییِ تجاریسازیِ علم و دانش در فرایند تولید محصولات محدود نمیشود و ابعاد بهمراتب وسیعتری را در برمیگیرد. یکی از مهمترین این ابعاد، درجۀ وابستگی یک اقتصاد است. پیداست هرچه سبد صادراتی کشوری متنوعتر و دربردارنده کالاهای پیچیدهتری باشد، آن کشور از قدرت بیشتری در عرصۀ تعاملهای اقتصادی و بینالمللی برخوردار خواهد بود و به تعبیر بهتر، به لحاظ اقتصادی نیز مقاومتر است. برعکس، چنانچه سبد صادراتی کشوری محدود و کالاها و محصولات صادراتی، فراگیری بیشتری داشته باشند (توسط کشورهای زیادی تولید شوند) این کشور در مبادلات تجاری شکنندهتر بوده و مقاومت اقتصادی کمتری خواهد داشت.
اهمیت پیچیدگی اقتصادی از بعد دیگری نیز قابل بررسی است. این بُعد ناظر بر محیط نهادی یک اقتصاد است. از این منظر، اقتصاد پیچیده دارای سازوکارهایی تثبیتشده و قابل اعتماد برای ثبت اختراع، سازوکارهایی مناسب و باثبات برای تجاریکردن اختراعات، نظام حقوقی کارآمد در تضمین قراردادها و نظام مالی کارآمد برای تأمین مالی فرایند تولید بهویژه تولید کالاهای دانشبنیان است. با توجه به این شرایط، ضرورت توجه به اقتصاد مقاومتی مشخص میشود. این نوع اقتصاد معمولاً در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرفکنندۀ یک کشور قرار میگیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سـلطه، ایسـتادگی کرده و سـعی در تغییر ساختارهای اقتصادیِ موجود و بومیسازی آن بر اساس جهانبینی و اهداف دارد. برای تداوم ایـن نوع اقتصاد، باید هر چه بیشتر بهسمت محدودکردن استفاده از منابع نفتـی و رهـایی از اتکـای اقتصـاد کشور به این منابع حرکت کرد. تمرکز بهترین دانشگاههای جهان در چند سال گذشته بر شاخصهای پیچیدگی و اثبات قدرت پیشگویی رشد اقتصادی توسط این شاخصها و همچنین فرصتهای استفاده کاربردی از این شاخصها برای سیاستگذاریهای کلان اقتصادی، دلایل شایان توجه بودن این شاخصهاست. بدین ترتیب، اولین و اصلیترین پیشنهاد مؤثر مورد توجه قراردادن تحقیقات انجامشده دربارۀ شاخصهای پیچیدگی و فضای محصولات توسط تصمیمگیرندگان اقتصادی کشور است. قبول تفکر مورد استفاده در این تحقیقات میتواند هدایتگر پیشنهادها و قدمهای بعدی باشد.
پیشنهادها
با توجه به آنچه گفته شد، کشورهای در حال توسعه نظیر ایران برای بالارفتن از نردبان پیچیدگی اقتصادی، نیازمند انجام اصلاحاتی در انجام پژوهشها و تحقیقات و همچنین تجاریسازی آنها هستند. باید توجه داشت، برای دستیابی به اقتصاد دانشبنیان و تحقق پیچیدگی اقتصادی، فقط تولید و توزیع اطلاعات و پرداختن به آموزش و پژوهش کافی نیست، بلکه هدف اصلی بهکارگیری آنها و تبدیل دانش به محصول و تجاریسازی آن است. لذا، لازم است برای سالها و دورههای مختلف بررسی کنند چه میزان از تولیدات علمی به خروجی مطلوب و مشتریپسند در عرصۀ جهانی تبدیل شده است. این سنجش بهخوبی توسط آمارهای سازمان تجارت جهانی و اطلس پیچیدگی اقتصادی برای کشورهای مختلف ارائه شده است و میتواند بهعنوان معیاری مناسب مورد استفاده کشورها و دولتها قرار گیرد. بر این اساس، تجاریسازی دانش به اصلاحاتی اساسی در رسالت، ساختار، فراگرد و فرهنگ حاکم بر سازمانها در راستای نهادینه سازی آن نیاز دارد، که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود:
_ تدوین سند راهبردی تجاریسازی علم و فناوری با تأکید بر حمایت و تسهیل فعالیت بخش خصوصی در این حوزه؛
_ تکوین و تکامل قوانین مربوط به ثبت و حمایت از شرکتهای دانشبنیان؛
_ تدوین اسناد بخشی، فرابخشی و منطقهای برای اجرایینمودن نقشه جامع علمی کشور، با رویکرد آمایش علمی و فناوری؛
_ همراستاسازی و هماهنگی فعالیتهای توسعۀ علمی و فناورانه با نیازهای صنعت، کشور و تحولات جهانی؛
_ تعیین نقش و جایگاه نهادهای ملیِ مرتبط در سیاستگذاری علم، فناوری و تجاریسازی آنها؛
_ طراحی و تدوین نظام پایش و هوشمندی تجاریسازی علم و فناوری در سطح ملی و جهانی؛
- توانمندسازی دانشگاهها جهت کسب درآمد و تجاریسازی ایدههای تازه و همچنین تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه.
[1]. Koh.
[2]. Cozzens.
[3]. Economic complexity index.
[4]. Hidalgo & Hausmann.
[5]. Melkers.
[6]. Langford.
[7]. Arundel & Marco.
[8]. Complexity.
[9]. Harvard & MIT.
[10]. Ricardo Hausman.
[11]. Cesar Hidalgo.
[12]. Cadot.
[13]. Bahar.
[14]. Downie.
[15]. Spilling.
[16]. Spilling
[17]. Chen.
[18]. Rothaermel.
[19]. Zare.
[20]. Wagner & Wakeman.
[21]. Cavdar & Aydin.
[22]. Rylkova, Chobotova.
[23]. Aarikka.
[24]. Mohannak & Samtani.
[25]. Walsh & Corkindale.
[26]. Arora.
[27]. Lin.
[28]. Khademi.
[29]. Licensee.
[30]. Wu.
[31]. Do.
[32]. Yaacob.
[33]. United States Patent and Trademark Office.
[34]. http: //atlas. cid. harvard. edu/.
[35]. Diversity.
[36]. Ubiquity.
[37]. Less Ubiquitous.
[38]. SCImago.
[39]. Falagas.
[40]. Scopus.
[41]. Impact factor.
[42]. Bollen.
[43]. Patent.
[44]. Alai Arani.
[45]. https: //www. uspto. gov/.
[46]. United States Patent and Trademark Office.
[47]. Caldarelli, G. , Cristelli, M. , Gabrielli, A. , Pietronero, L. , Scala, A. , & Tacchella, A.
[48]. Pugliese, E. , Chiarotti, G. L. , Zaccaria, A. , & Pietronero, L.
[49]. «دام درآمد متوسط» اصطلاحی است که از عمر آن چند سالی بیشتر نمیگذرد. این یک اصطلاح اقتصادی است و اشاره به این واقعیت دارد که طی 50 تا 60 سال گذشته، معدود کشورهایی در جهان بودهاند که توانستهاند از گروه کشورهای دارای درآمد متوسط به گروه کشورهای پردرآمد برسند (کشورهایی مثل ژاپن و کره جنوبی در منطقه آسیا موفق شدند از این دام رهایی یابند). با اینکه طی این مدت، بسیاری از کشورهای جهان توانستند از گروه کشورهای کمدرآمد و فقیر خارج شوند یعنی از دام فقر بیرون بیایند اما خروج از گروه کشورهای درآمد متوسط به این راحتی میسر نیست. بررسیها و شواهد نشان میدهد ایران از جمله کشورهایی است که ظاهرا در این دام گرفتار شده است و به این زودیها نمیتواند از آن بیرون برود.