پیچیدگی اقتصادی، رویکردی نوین برای سنجش تجاری‌سازی تولیدات علمی و فناورانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه سیاست‎گذاری علم و فناوری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.

2 استادیار، گروه اقتصاد، دانشکده علوم اقتصادی و اداری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.

چکیده

هدف هدف تحقیق حاضر، معرفی رویکرد پیچیدگی اقتصادی جهت سنجش میزان موفقیت تجاری‎سازی تولیدات علمی و فناورانه است.
روش: از آنجاکه رویکرد پیچیدگی اقتصادی مبتنی بر آن است که محصولات تولیدشدۀ کشورها می‎توانند معرفِ میزان علم، فناوری و مهارت مورد نیاز برای تولید آنها باشند، سعی در محاسبۀ میزان انباشت دانش و مهارت نهفته در اقتصاد دارد. لذا، در این پژوهش ابتدا تولیدات علمی و فناورانۀ کشورهای منتخب بررسی شد و در ادامه، برای سنجش سهم تولیدات علمی و فناورانۀ کشورهای منتخب در اقتصاد، به معرفی شاخص پیچیدگی اقتصادی و نحوۀ محاسبۀ آن پرداختیم.
یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد درک رویکرد پیچیدگی اقتصادی و اسـتفاده از آن می‌تواند به ما در سنجش دانش و مهـارت و رونـد آن در اقتصاد کشورها کمـک شـایانی کند. همچنین، یافته‌ها نشان می‌دهد هر چند رشدِ تولیدات علمی کشورهای منتخبِ در حالِ توسعه از کشورهای توسعه‎یافته بیشتر بوده است، در ثبت اختراع و تجاری‎سازی این علوم، کشورهای توسعه‎یافتۀ منتخب بیشترین موفقیت را داشته‌اند. این سنجش با استفاده از شاخص پیچیدگی اقتصادی، به‎خوبی قابل مشاهده است.
نتایج: انتشار مقاله‌های علمی فقط با هدف نمایش تعداد آنها و بدون درنظرگرفتن کیفیت، محتوا و کاربرد آنها در دنیای واقعی، تأثیر چندانی در تولید محصولات دانش‎بنیان، پیشرفت علمی و توسعۀ اقتصادی نخواهد داشت لذا به‎کارگیری شاخص پیچیدگی اقتصادی می‎تواند به‎عنوان روشی ارزشمند برای سنجش میزان موفقیت دانش نظری و فنی در عرصۀ کاربردی و عملی، مورد توجه سیاست‎گذارن و مسئولان قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Economic complexity as a new approach to assessing the commercialization of scientific and technological products

نویسندگان [English]

  • Mohammadmehdi Ahmadian 1
  • Hassanali Aghajani 2
  • Maysam Shirkhodaie 2
  • Amirmansour Tehranchian 2
1 PHD Candidate, Department of Science and Technology Policy, University of Mazandaran, Mazandaran, Iran.
2 Assistant Prof., Department of Economy, Faculty of Economic and Administrative Sciences, University of Mazandaran, Mazandaran, Iran.
چکیده [English]

     Purpose: To introduce a new approach to assess the success in the commercialization of scientific and technological productions in the field of economic complexity.
     Methodology: First, according to the data from one of the world's most reliable databases, the scientific and technological productions of the selected countries during 2005-2015 are studied and compared. Then, the method of calculating the economic complexity index is introduced, and the ranking of the selected countries in terms of the index is presented.
     Findings: Almost all the countries have experienced an upward trend in science production during the various years. Although the growth of scientific productions in the developing countries is greater, but regarding the patent and commercialization of the science, the developed countries are the most successful, and they rank higher in terms of economic complexity.
     Conclusion: Publishing scientific articles only to display their quantity, without considering their quality, content, and application in the real world, will not have much effect on the development of knowledge-based products, scientific progress, and economic development. Therefore, the economic complexity index can be taken into consideration by policy makers and authorities as a valuable method to assess the extent of success of theoretical and technical knowledge in the practical field.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Scientific productions
  • Technological productions
  • Patenting
  • Commercialization
  • Economic complexity

1. مقدمه

عصر کنونی به‎درستی عصر علم و فناوری خوانده شده است. پیشرفت بشر در عرصه‌های مختلف دانش سبب شگفتی شده است به‎طوری‎که با هر اختراع و کشف جدید، راه برای ده‌ها کشف و اختراع دیگر باز می‌شود (نوروزی، چالکی و مددی، 1393). تولید علم و تحرّک علمی با رونق و پیشرفت فناوری کاملاً مرتبط است و فن و فنّاوری از لوازم زیست انسان معاصر شمرده می‌شود. در حقیقت، تولید و بسط و گسترش علم تأثیر بسیار عمیقی در تمام حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور دارد. به بیان دیگر، تولید و توسعۀ علمی به‎عنوان محرّک اصلی توسعۀ همه‎جانبه و پایدار کشورها، نقش مهمی بر عهده دارد. در قرن حاضر، دانش و فناوری برجسته‌ترین عناصر حیات اجتماعی و قدرت سیاسی و اقتصادی معرفی شده‎اند (سجادی و همکاران، 1394). موفقیت کشورها در آینده، به میزان و چگونگیِ رشد و تأثیر آنها در مناسبات علمی، پژوهشی و محصولات راهبردی آنها بستگی خواهد داشت. کشورها با پیشرفت مستمر در علم، فناوری و فرهنگ، توانسته‌اند سطح استانداردها را پیوسته ارتقا دهند، تا آنجاکه در عرصه‌های ملی و فراملی، بازارهای گستردۀ جهانی را تحت تسلط خود و دانش و فناوری‌های نوین خویش قرار داده‌اند. کاربردی‎کردن دانش و سرآمدبودن در فناوری، یکی از شاخص‌های اصلیِ توسعۀ جوامع است (کوه[1] و همکاران، 2005).

 در تمامی مدل‌های رشد اقتصادی، دانش و فناوری نقشی محوری دارد و پیشرفت آن، موتور محرکۀ رشد اقتصادی به‌شمار می‌رود. شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان یکی از سیاست‌های اصلیِ جوامع امروز و عامل اصلیِ رشد در این اقتصاد، خلق فناوری، دانش جدید و به‌کارگیری فناوری پیشرفته است. از حدود یک دهۀ اخیر در اروپا، آمریکا، ژاپن و برخی دیگر از کشورهای توسعه یافته، به فرایند ارزیابیِ دستاوردهای اجتماعی _ اقتصادیِ نوآوری، توجه جدی شده است (کوزِنس[2] و همکاران ، 2002). رشـد اقتصـادی پایـدار عمـدتاً از طریق تحولات دانش و فناوری و سرمایۀ انسانی توضیح داده می‌شـود. فعالیت‌های تحقیق و توسعه، از منـابع اصـلیِ ایجـاد تحـول در حوزۀ تولید دانش و فناوری در یک کشور است (اولیاء و قانعی، 1392). مشخص است که برای رسیدن به رشد اقتصادی، ایجاد و نشر دانش فناورانه در درون مرزهای یک کشور اهمیت بسیاری دارد. طی سالیان اخیر در ایران نیز نهادهای سیاست‌گذار تلاش کرده‌اند زمینۀ توسعۀ علم و فناوری را با هدف رشد اقتصادی در ابعاد مختلف فراهم آورند (یحیی‌زاده‌فر و همکاران، 1396).

دانشی که در نتیجۀ پژوهش‌ها در مراکز دانشگاهی تولید می‌شود، اگر جنبۀ کاربردی نیابد و در نهایت به محصول، خدمت یا فناوری تبدیل نشود، از نظر اقتصادی دانش بیهوده‌ای تلقی می‌شود و ارزش افزوده‌ای برای جامعه ایجاد نمی‌کند (زارع و سلام‎زاده، 1391: 86). برای اندازه‌گیری میزان دانش به‌کار رفته در تولیدات یک کشور، شاخص‎های مختلفی وجود دارد. یکی از ایـن شـاخص‌هـا، پیچیدگی اقتصادی[3] است (پژم و سلیمی‌فر، 1394) که «هیدالگو و هاسمن» [4] (2009) آن را برای سنجش پیچیدگی اقتصاد کشورها پیشنهاد کرده‎اند. بر اساس تحلیل این گروه، میزان دانش کشورها نسبت مستقیمی با انواع محصـولات تولیدشده در آنها دارد. تولید هر محصول نیازمنـد دارا بـودن دانـش‌هـای خاص اسـت. هرچـه تولیدات یک کشور متنوع‌تر باشد به معنای آن است که دانش شکل‎گرفته و مجتمـع‎شـدۀ بیشـتری در آن کشـور وجود دارد (هیدالگو و هاسمن، 2009). توجه به تجاری‌سازی نتایج تحقیقات و نوآوری‌ها، یکی از نمودهای رویکرد پذیرش اهمیت علم و فناوری و قبول تأثیر مستقیم آن بر توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است (اسنفجانی، 1396). با افزایش اهمیت تجاری‌سازی و کاربردی‎کردن تحقیقات، تلاش‌های چشمگیری برای تجاری‌سازی تحقیقات در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در حال انجام است. از این‎رو، ارزیابی فعالیت‌های تجاری‌سازی و شناسایی معیارها و شاخص‌های اندازه‌گیری تجاری‌سازی علم و فناوری، ضروری به‎نظر می‌رسد. این شاخص‌ها با دنبال‎کردن مشخصه‌های در حال تغییر، هشدارهای زودهنگامی را دربارۀ رویدادها و روندهایی که ممکن است توانایی علمی و فناورانۀ کشورها را در تأمین نیازهای ملی تضعیف کنند، فراهم می‌کنند. نکتۀ مهم این است که شاخص‌ها مدام به‎روز می‌شوند. به‎همین دلیل، می‌توانند دربارۀ رویدادها و روندهای محدودکنندۀ توان علمی و فناورانه در برآوردن نیازهای اجتماع هشدار دهند. از این‎رو، باید شاخص‌های مناسب تعریف و اندازه‌گیری شوند و یافته‌های نهایی به کاربران ارائه گردد (نامداریان و همکاران، 1396: 14). استفاده از شاخص‌ها برای پایش و ارتقای فعالیت‌های تجاری‌سازی علم و فناوری و همین‎طور نتایج و پیامدهای آن برای بسیاری از ذینفعان حایز اهمیت است (ملکرز[5]، 2004). شاخص‌های سنجش با دروندادها، بروندادها و پیامدها سر وکار دارد (لانگفورد[6] و همکاران، 2006) و یا با «پتانسیل تجاری‌شدن» و «کاربرد» در ارتباط است (آروندل و ماکرو[7]، 2008).

متداول‎ترین ‌شاخص‌های سنجش تجاری‌سازی عبارتند از: ثبت اختراع، معاملات واگذاری مجوز و درآمد حاصل از واگذاری امتیازها، تعداد شرکت‌های زایشی، سرمایه‌گذاری صنعتی در تحقیق و توسعه و نظایر آن. برای گردآوری چنین داده‌هایی، شیوۀ استانداردی موجود نیست و این داده‌ها به‎عنوان آمارهای R&D ملی جمع‎آوری نمی‌شوند. بسیاری از این داده‌ها در سالنامه‌ها و دفاتر راهنمای آماری ثبت نمی‌شوند (فروزندۀ دهکردی و همکاران، 1392). به‎خاطر نبودِ تعریف‎های مشترک (برای مثال، نحوۀ شمارش ثبت اختراعات و توافق‎نامه‌های لیسانس)، متفاوت‎بودن جوامع هدف (به‎عنوان مثال، آیا جامعۀ آماری فقط شامل مؤسسات تحقیقاتی بوده یا کلیۀ مؤسسات آموزش عالی را زیر پوشش قرار داده است) و تفاوت در شیوه‌های برخورد با ارزش‌های مفقودشده، انجام مقایسه‎های بین‌المللی دشوار است (آروندل و ماکرو، 2008). لذا شاخص پیچیدگی اقتصادی می‌تواند به‎عنوان روشی ارزشمند در جهت مقایسه کشورها و محصولات صادراتی مورد استفاده سیاست‌پژوهان و سیاست‌گذاران حوزه‌های مختلف علمی و فناورانه قرار گیرد. لذا در پژوهش حاضر ضمن بررسی تولیدات علمی و تعداد پتنت‌های ثبت شده ایران و کشورهای منتخب طی سال‌های 2015-2005، جایگاه این کشورها را در عرصۀ پیچیدگی اقتصادی بررسی می‎کنیم تا درک بهتری از کاربردی‎شدن تولیدات علمی و اختراعات کشورها در عرصۀ تولید محصولات دانش‎بنیان و پیچیده[8] در سطح جهانی حاصل شود. در نهایت، روند شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران را تا سال 2025 پیش‎بینی خواهیم کرد.

2. مرور مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

ایدۀ معرفی شـاخص پیچیـدگی اقتصـادی، توسـط گروهی از دانشمندان و محققان دانشگاه‌های هاروارد و ام‌ای‌تی[9] در سـال 2006 کلیـد خـورد. در ایـن راسـتا، اسـتاد برجسـتۀ اقتصـاد پروفسور «ریکاردو هاوسـمن»[10] دانشـگاه  توسعه و رئـیس مرکـز توسـعۀ بـین‌المللـی هـاروارد و نیـز «سـزار هیدالگو»[11] فیزیکـدان جـوان ماساچوسـت، با تشکیل گـروه تحقیقـاتی گسـترده‌ای بـه مطالعۀ پیچیدگی اقتصادی و سپس فضای محصول پرداختند (هیدالگو و همکاران، 2007). پیچیدگی اقتصادی معیاری برای محاسبۀ دانش و مهارت در یک جامعه است کـه از طریـق محصـولات تولیدشده در آن جامعه به این مهم می‎رسد زیرا ایدئولوژی مرتبط با آن بر این پایه اسـتوار اسـت کـه اگر ساخت یک محصول نیازمند نوع خاصی از دانـش و مهـارت باشـد، مـی‎تـوان نتیجـه گرفـت کشورهایی که آن محصول را تولید می‎کننـد دانـش و مهارت مورد نیاز برای تولید آن را نیـز دارنـد (باهار و همکاران، 2014).  شواهد گویای آن است که رشد اقتصادی و درآمد کشورها، به تنوع محصولاتی که یک کشور تولید می‌کند وابسته است (کادوت[12] و همکاران، 2013). بهترین داده‌های قابل دسترس از تولید کشورها، آمار صادرات کشورهاست که از پایگاه داده آماری تجارت کالای سازمان ملل به‌دست می‌آید. شاخص پیچیدگی اقتصادی هر کشور متوسطی از ارزش‌های کالاهای صادراتی آن کشور است (اشراقی، 1393). پیچیدگی اقتصادی معیاری برای محاسبۀ دانش و مهارت در یک جامعه است کـه از طریـق محصـولات تولیدشده در آن جامعه به این مهم می‌رسد زیرا ایدئولوژی مرتبط با آن بر این پایه اسـتوار اسـت کـه اگر ساخت یک محصول نیازمند نوع خاصی از دانـش و مهـارت باشـد، آنگـاه مـی‌تـوان نتیجـه گرفـت کشورهای تولیدکننده، دانـش و مهارت مورد نیاز برای تولید آن محصول را نیـز دارنـد (باهار[13] و همکاران، 2014). بـه دیگر سـخن، محصـولات تولیدشـده ردّ پـای دانـش و مهارت را به ما نشان می‌دهند (شاهمرادی و چینی‌فروشان، 1396).  از آنجاکه پیچیدگی اقتصادی برای بیان میزان توانایی کشورها در تولید کالاهـای پیچیـده از رهگـذر فراهم‎ساختن ساختارهای مناسب برای تعامل افراد در جهـــت انباشـــت دانـــش‌هـــای مولـــد پراکنـــده و کاربردی‎کـردن آن بـه‌کـار مـی‌رود، محاسـبۀ آن می‌تواند بستری را برای شناسایی موفقیت میزان تجاری‌سازی تولیدات علمی و فناورانه در اقتصاد کشورها فـراهم کند.

اینکه چه کالاهایی دارای بیشترین سطح دانش و مهارت در خود هستند را می‌توان در پژوهش «ارکـان و یلدریمچی» (2015) پیدا کرد. آنها پس از به‌کارگیری شــاخص پیچیــدگی محصــول متوجــه شــدند کــه پیچیده‌ترین کالاها (با دانش و بامهارت‌تـرین کالاهـا) در بازارهای جهانی، در رسـتۀ محصـولات کارخانـه‌ای قرار دارد کـه متضـمن تحقیـق و توسـعه بودنـد و یـا فعالیت‌های دانش‌بنیان و تکنولوژی‎بر، مـی‌باشـند. در نتیجه، با کاهش سطح پیچیـدگی، فرایند تولیـد نیـز ساده‌تر می‌شود و تمایل به سمت کالاهای پایـه‌ای‌تـر و مواد خام پدیدار می‌گـردد. «اینووا» (2016) در تبیین اینکه چگونه می‌تـوان از طریق تعداد محصولاتی که یک کشـور مـی‎سـازد، بـه سطح توسعۀ فنّاورانۀ آن کشور پـی بـرد، تلاش‎هایی کرد. وی بیـان مـی‌دارد کـه عمده تفاوت درآمدی بین کشورها به‌دلیـل تفـاوت در فنّاوری است که وی آن را قابل اندازه‌گیری می‌دانـد. از دیدگاه وی، شاخص پیچیدگی اقتصادی همان واحد اندازه‌گیری دانش و مهارت و در واقع بـرآوردی از ایـن معیار ساده است. همچنین «شاهمرادی و چینی‎فروشان» (1396) در پژوهش خود ضمن بیان مفهومیِ شاخصِ پیچیدگیِ اقتصادی و پیچیدگی محصول، نحوۀ محاسبۀ این دو شاخص را از منظر تنوع و فراگیری به‎کار رفته در آنها بررسی کردند و در نهایت محصولات و اقتصادها را بر اساس میزان دانش و مهارت موجود در آنها رتبه‎بندی و سنجش نمودند.

در سال‌های اخیر، شناسایی، تقویت و فراهم‎کردن زمینه‌های لازم برای تولید و به‌کارگیری علم و فناوری در هر کشور، عمده‌ترین توجّهات مسئولان و برنامه‌ریزان کشورها را به‎خود جلب کرده است. تولید علم یکی از پایه‌های اساسیِ توسعۀ دانایی است. تولید علم زمینه‌ساز ایجاد فناوری و در نتیجه سبب تولید، اشتغال و ثروت در جامعه می‌گردد. به‎غیر از تولیدات علمی، مقولۀ دیگری که در دنیای علم و فناوری مورد توجه بوده، نوآوری در فناوری یا اختراعات و ابتکارهاست. تولید فناوری که نتیجۀ به‌کارگیری علم و فرایند نوآوری در عرصه عمل است، کاربردی‎کردن نتایج تولیدات علمی نیز هست. اختراعات ثبت‎شده از بروندادهای مهمّ فرایند تحقیق و توسعه و از  شاخص‌های مهمّ عملکردی سامانۀ علم و فناوری است (مجیدی و دهقانی، 1389). دانش تولیدی در دانشگاه‎ها برای ایجاد مزیّت رقابتی و ایفای نقش توسعه‎ای خود باید توانایی تبدیل‎شدن به ثروت و درآمد را داشته باشد (محمودپور، 1395). از مؤلفه‌های اصلیِ هر نظام نوآوری، تولید فناوری است. از شاخصه‌های آن هم ثبت پتنت است. بنابراین، برای توسعۀ نظام ملی نوآوری باید انتشارات و مقاله‎های علمی به فناوری تبدیل و برای صنعت کاربردی شوند (حبیب زاده و نوروزی، 1396). لذا تجاری‎سازی به‎معنای تبدیل نتایج تحقیقات به محصولات، خدمات و فرایندهایی است که می‎تواند موضوع معاملات تجاری باشد (دُونی[14]، 2005). طبق نظر «اسپیلینگ»[15]، تجاری‌سازی فراگرد تبدیل و دگرگونی دانش نظری موجود در نهادهای دانشگاهی در قالب برخی فعالیت‌های اقتصادی است (اسپیلینگ[16]، 2004). محققان و صاحب‌نظران مختلف در باب مدل‌های رایج در تجاری‌سازی دانش اظهارنظر کرده‌اند که در این قسمت به مرور مهم‎ترین آنها می‌پردازیم. مدل‌ها بیانگر مراحل، اقدام‎ها، جریان دانش و اطلاعات و عاملان انجام‎دهندۀ فعالیت‌های تجاری‌سازی است. در جدول 1، مروری بر الگوهای جهانیِ تجاری‌سازیِ علم و فناوری و مقایسۀ آنها ارائه شده است.

جدول 1. مقایسۀ مدل‌های تجاری‌سازی (منبع: سلامتی و همکاران، 1395)

مدل

برنامه‌ریزی استراتژیک

کشش تقاضا

فشار فناوری

خلق یا کشف فرصت

نهاده

ایده‌پردازی و پالایش ایده

پژوهش بنیادی

پژوهش کاربردی

بخش  تحقیق‌و‌توسعه

بخش طراحی

مهندسی

آزمون/ ارزیابی

تولید

بازاریابی

محصول

تجاری سازی

بازخورد

عوامل محیطی

تبدیلی توئیس

 

*

*

*

 

 

 

 

*

*

 

 

*

*

*

*

 

 

آرچر

*

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

*

*

*

 

 

 

فعالیت‌های مرحله‌ای

 

*

*

*

 

*

 

 

*

*

 

*

*

*

*

 

 

*

مرحله‌ای بخشی سارن

 

 

 

 

 

*

 

 

*

*

*

 

*

*

*

 

 

 

مبتنی بر کشش تقاضا

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

 

 

*

 

 

مبتنی بر فشار فناوری

 

 

*

 

 

 

 

 

 

*

*

 

*

*

 

*

 

 

روزنب و ایکل

*

 

 

 

 

*

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مرحله‌ای مبتنی بر منبع

 

 

 

 

 

 

*

*

 

*

 

 

*

*

*

 

 

 

فرآیند تجاری سازی

 

 

 

*

 

*

 

 

 

 

 

 

*

 

 

*

 

 

سودر و شرمن

 

 

 

 

 

*

 

 

*

*

 

 

*

 

 

*

*

 

مدل کوپر

 

 

 

 

 

*

 

 

*

 

 

*

 

 

*

*

*

 

مدل کوکوبو

 

 

 

 

 

*

*

*

 

*

 

 

*

 

 

 

 

 

سرکین و اندرو

 

 

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

*

 

 

زیگفلد و راثول

 

*

*

 

 

*

 

 

*

 

 

*

*

 

 

*

*

 

کارنیگ ملون

 

 

 

 

 

*

 

 

 

 

*

 

*

 

 

 

 

 

 

مطالعه تجاری‌سازی تحقیق و فناوری و ابعاد آن بسیار مهم است زیرا چنین تحلیل‌هایی از تجاری‎شدن، فراهم‎کنندۀ مدارک مهمی برای تصمیم‎گیری کاراترِ بیشتر مدیران و سیاست‎گذاران است. در حقیقت، موضوع تجاری‎سازی به‎عنوان یک زمینۀ جدید در حال حرکت به‎سمت جلو بوده و مورد توجه محققان قرار گرفته است (چِن[17] و همکاران، 2011؛ روثارمل[18] و همکاران، 2007). در مطالعات مربوط به ارزیابی سنجش تجاری‎سازی تحقیقات دانشگاهی، معیارهای ارائه‎شده از سوی محققان شامل موارد زیر است:

مجوز ثبت اختراع، مجوز انتشارات، ارزش درآمد مجوز، حق ثبت یا حقّ امتیاز، دانش‎آموختگانی که استخدام شده‎اند، سازوکارهای انتقال، شبکه‌های نوآوری، شبکه‌های اجتماعی، نوآوری‌های تولید، شرکت‌های دانشگاهی، موقعیت و تعداد کسب‎وکارهای نوپا، توانایی برای جذب بودجه‌های تحقیقاتی، سرمایه‌های مخاطره‎پذیر، سرمایۀ دانشگاه و شرکت دانشگاهی، سیاست‌های دانشگاه، راهبردها، ساختار سازمانی، هنجارهای نهادی، فرهنگ سازمانی، مشوّق‌های سازمانی مانند تقسیم درآمد تجاری‌سازی بین گروه تحقیقاتی و دانشگاه، نظام ارتقا و اعتبار، بافت و زمینۀ دانشگاه، کیفیت و درجه اعضای هیئت‎علمی، انکوباتورها و مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری، انگیزه‌های فردی، تمایل به خطرپذیری و مجموعه مهارت کارآفرینان دانشگاهی، رضایت از کار و شناسایی فرصت‌ها با تکیه بر فشار بازار (فروزنده دهکردی و همکاران، 1392 به نقل از زارع[19] و همکاران، 2011). در جدول2، به برخی دیگر از شاخص‌های سنجش تجاری‌سازی با توجه به مطالعات گذشته اشاره شده است:

جدول 2. شاخص‌های سنجش تجاری‌سازی

نویسنده/ نویسندگان

عوامل/ شاخص ها

توضیحات

واگنر و واکمن[20] (2016)

شاخص‎های مبتنی بر ثبت اختراع

عدم اطمینان دربارۀ حفاظت از ثبت اختراعات، سرعت تجاری‎سازی را کاهش می‌دهد.

کاودار و آیدین[21] (2015)

شاخصی که می‎تواند نسلِ آیندۀ منافع اقتصادی را تسهیل کند.

ری کووا و چوبوتوا[22] (2014)

بدون حمایت از مالکیت فکری، روند تجاری‎سازی غیرممکن است

آریکا[23] و همکاران (2014)

فعالیت بازیگران شبکه (توزیع‎کنندگان، کاربران، مشتریان، تأمین‎کنندگان، سرمایه‎گذاران، مکمل‎ها، انجمن‎ها، سازمان‎های عمومی، سیاست‎گذاران)

- بازیگران شبکه پذیرش / انتشار و ایجاد بازارها را تسهیل می‌کنند؛

- وجود شبکه‌ای از سازمان‌ها برای فعالیت تجاری ضروری است

مُهنّاک و سامتانی[24] (2014)

- دخالت دانشگاه‌ها، روند تجاری‎سازی را تسهیل می‎کند

والش (2012) و کورکیندال[25] (2010)

- تقاضا و پیچیدگی بازار؛

- کیفیت محیط تجاری‌سازی

- تجاری‎سازی نوآوری به تقاضا و قابلیت‎های زیست‎محیطی بازار بستگی دارد.

- تمامی محیط‎های تجاری‎سازی بر انتخاب استراتژِی‎های تجاری‎شدن اثر می‎گذارند

آرورا[26] و همکاران (2016)

منشأ اختراع/ ابتکار

منشأ اختراع را می‌توان به تجاری سازی پیوند داد.

لین[27] و همکاران (2015)

همکاری میان کارکردی و فعالیت‌های دانش سازمانی

همکاری متقابل کارکردی و فعالیت‌های دانش سازمانی، باعث تسهیل خلق دانش و تجاری سازی فناوری  می‌گردد.

خادمی[28] و همکاران (2015)

در دسترس بودن صاحب جواز

در دسترس بودن مجوز[29] تسهیل تجاری سازی را تسهیل می‌کند

وو[30] و همکاران (2015)

اختراع دانشگاه بیشترین مجوز را دارد، اگر مخترعان به طور مثبت تجاری سازی تحقیقات را درک کنند

کاودار و آیدین (2015)

صادرات محصولات های‌تک

شاخصی برای اثربخشی اقتصادی فرایند تجاری سازی

دو[31] و همکاران (2012)

تحقیق و توسعه

تحقیق و توسعه بخشی از روند تجاری سازی است.

 

بررسی فعالیت‌های تجاری‌سازی انجام‎شده در 79 دانشگاه مالزی نیز نشان می‌دهد که از شاخص‌های زیر در سنجش عملکرد تجاری‌سازی استفاده شده است: انتشار نتیجۀ مطالعات دانشگاهی، برقراری ارتباط با کاربران خارج از دانشگاه نظیر شرکت‌های خصوصی یا آژانس‌های دولتی از طریق برگزاری سمینار، کنفرانس، نمایشگاه و گزارش از طریق رسانه‌های الکترونیکی یا مطبوعات؛ دعوت از گروه‌ها و سازمان‌هایی که می‌توانند به استفاده و بهره‌برداری از دانش جدید مبتنی بر نتایج تحقیق کمک کنند؛ درخواست ثبت پتنت بر اساس نتیجۀ تحقیق؛ واگذاری و اعطای امتیاز به یک شخص یا سازمان برای تولید یا بازاریابی محصول حاصل از نتیجۀ تحقیق و بازدۀ مالی آن؛ شرکت‌های زایشی که برای تولید محصولات حاصل از نتیجه تحقیق تأسیس و راه‌اندازی شده‌اند (یاکوب[32] و همکاران، 2011).

3. روش پژوهش

در این تحقیق، گردآوری داده‌ها در دو مرحله انجام می‎شود. در مرحله اول با استفاده از روش اسنادی و جستجو در پایگاه داده سایمگو و پایگاه اطلاعات اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا[33] تولیدات علمی و تعداد اختراعات ثبت شده ایران و کشورهای منتخب در فاصله سال‌های 2015- 2005 بررسی و سهم هر یک از کشورها در این دو حوزه بر حسب درصدی از کل تولیدات علمی و  اختراعات در سطح جهان مشخص گردید. در گام بعدی، از آنجاکه یکی از نشانه‌های موفقیت نظام‎های علمی و فناروانه، به‎کارگیری دانش و نوآوری (اختراعات) در تولید و صادرات محصولات دانش‌بر است، از شاخص پیچیدگی اقتصادی برای مقایسۀ کارایی این نظام‌ها در عرصۀ جهانی بهره گرفته‌ایم. پیچیدگی اقتصادی معیاری برای محاسبۀ دانش و مهارت در یک جامعه است کـه از طریـق محصـولات تولیدشده در آن جامعه به این مهم می‌رسد. ترکیب فعالیت‌های تولیدشده در یک اقتصاد به‎روشنی می‌تواند اطلاعات کافی برای محاسبۀ پیچیدگی اقتصادی ارائه کند. اطلاعات مربوط به پیچیدگی اقتصادی به تفکیک کشورهای جهان و محصولات صادراتی آنها، برای سال‌های مختلف، بر اساس داده‌های سازمان تجارت جهانی، در سایت اطلس پیچیدگی دانشگاه هاروارد[34]، برای همگان قابل دسترس است. اگر بپذیریم که تولید یک کالا نیازمند نوع و ترکیب خاصی از دانش کاربردی است، بدیهی است کشوری می‌تواند آن ‌را تولید کند که به این دانش کاربردی دسترسی داشته باشد. از همین اصل ساده می‌توان دو نکتۀ مفید برای ساخت شاخص پیچیدگی‌ اقتصادی استخراج کرد:

1. کشورهایی که دانش کاربردی بیشتری در اختیار دارند، از این امکان بهره‌مندند که مجموعه متنوع‌تری از کالاها را تولید کنند. به‎عبارت دیگر، میزان دانش کاربردیِ انباشته‎شده در یک کشور بر اساس «تنوع»[35] تولیدات آن کشور یا تعداد کالاهای متمایزی که می‌سازد، بیان می‌شود.

2. تولید کالاهایی که به حجم زیادی از دانش نیاز دارند تنها در تعداد معدودی از کشورها امکان‌پذیر است؛ آن‌ هم کشورهایی که تمامی دانش کاربردی مورد نیاز را در اختیار دارند. اگر «همه‌جایی‎بودن یا فراگیری»[36] را به‎عنوان تعداد کشورهایی که یک محصول خاص را تولید می‌کنند تعریف کنیم، می‌توان مشاهده کرد که کالاهای پیچیده (کالاهایی که انواع مختلف دانش را در بر دارند)، کمتر همه‌جایی[37] هستند (چشمی و ملک‎الساداتی، 1392).

«هیدالگو و هاسمن» روشی را برای بازتاب پیچیدگی بر اساس صادرات کشورها توسعه داده‎اند. متدولوژی ریاضی مورد استفاده برای اندازه‌گیری پیچیدگی‌ اقتصادی با توجه به محصولات صادراتی کشورها انجام می‎شود. برای این منظور Mcp را ماتریسی در نظر بگیرید که اگر کشور c، محصول p، و کشور o سایر کالاها را تولید می‌کند. بر این اساس می‌توان متنوع‎بودن و همه‌جایی‎بودن کالاها (فراگیری) را به‌سادگی با جمع‎زدن ردیف‌ها و ستون‌های این ماتریس محاسبه کرد. به بیان ریاضی، می‌توان این‌گونه تعریف کرد:

حال برای ایجاد سنجه‌ای دقیق از تعداد قابلیت‌ها و توانمندی‌های موجود در یک کشور، یا تعداد قابلیت‌های مورد نیاز برای تولید یک کالا، این امکان وجود دارد که اطلاعات مربوط به دو معیار فوق را با کمک یکدیگر تکمیل نمود. این مستلزم آن است که برای هر کشور «متوسط فراگیربودن یا همه‌جایی بودن» محصولی که صادر می‌‌کند و نیز متوسط تنوع کشورهایی که این محصولات را صادر می‌کنند را محاسبه کنیم. این مسئله را می‌توان با کمک روابط زیر، بهتر بیان کرد:

رابطه (7) وقتی برقرار است که

 این بردار ویژه

 

 است که با بزرگ‎ترین مقدار ویژه مرتبط است. از آنجاکه این بردار ویژه برداری از اعداد یک است، دربردارندۀ اطلاعات مفیدی نیست. بنابراین، به‎جای آن از بردار ویژه مربوط به دومین مقدار ویژه بزرگ استفاده می‌کنیم. این برداری است که بزرگ‎ترین مقدار واریانس را منعکس می‌کند و شاخصی برای اندازه‌گیری پیچیدگی اقتصادی است. بنابراین، پیچیدگی اقتصادی را می‌توان چنین تعریف کرد:

در این رابطه نماد  معرف میانگین، se نشان‎دهندۀ انحراف معیار، و  بردار ویژه ماتریس  مرتبط با دومین مقدر ویژه بزرگ آن است. پس از معرفی نحوۀ اندازه‌گیری پیچیدگی اقتصادی، می‌توان به رتبه‌بندی کشورها از لحاظ انباشت دانش و مهارت بر اساس این دو شاخص اقدام کرد.

در ادامه، با استفاده از مثالی که توسط «هاسمن و همکارانش» در اطلس پیچیدگی اقتصادی گرفته شده است، نحوه محاسبه آن‎را بررسی می‎کنیم: در شکل1، محصولات (الف، ب، و ج) و سه کشور (1، 2 و 3) نشان داده شده است. با یک بررسی ساده می‎توان پی برد که کشور (1) بیشترین تنوع در تولید را دارد (یعنی تمامی محصولات موجود را تولید می‌کند)؛ و کشور (3) کمترین تنوع در تولید را دارد (یعنی تنها یک نوع محصول تولید می‎کند). از آنجاکه محصول تولیدشده توسط کشور (3) توسط تمامی کشورهای دیگر نیز تولید می‎شود، آن را محصول فراگیر می‎نامند. کشور (1) را نیز به‎دلیل تولید تمامی محصولات موجود، کشوری با تنوع بالا می‎گویند. حال با توجه به اینکه کشور (1) هم کشور متنوعی است و هم کالاهایی که تولید می‎کند کشورهای دیگر قادر به تولید آن نیستند، بنابراین لقب کشور با پیچیدگی اقتصادی بالا دریافت می‎کند، در حالی‎که کشور (2)، کشور با پیچیدگی اقتصادی متوسط و کشور (1)، کشوری با پیچیدگی اقتصادی پایین لقب می‎گیرد.

 

شکل1.  مفهوم پیچیدگی اقتصادی

4. پرسشهای پژوهش

1. رتبه و سهم ایران و کشورهای منتخب در تولید علم در سطح جهانی، در فاصلۀ سال‌های 2015 - 2005 چقدر بوده است؟

2. سهم ایران و کشورهای منتخب در ثبت اختراعات، در فاصلۀ سال‌های
2015-2005 چقدر بوده است؟

3. نمره و رتبه ایران و کشورهای منتخب با توجه به شاخص پیچیدگی اقتصادی در فاصلۀ سال‌های 2015 - 2005 به چه صورت است؟

5. یافته‌ها

1-5  بررسی تولیدات علمی کشورهای منتخب

کشورهای مختلف هر سال برای سنجش وضعیت پیشرفت علمی و اقتصادی خود، شاخص‌های متنوعی را تدوین می‌کنند. یکی از این شاخص‌ها، انتشارات علمی است. پژوهشگران با انتشار دستاوردهای علمی خود در مجامع بین‎المللی، ضمن انتشار یافته‌های خود و استفاده از بازخوردهای جامعۀ علمی، توان و قدرت کشور متبوع خود را در آن شاخۀ علمی نشان می‌دهند. بررسی دقیق انتشارات علمی یک کشور، مزایای بی‌شماری از جمله موارد زیر را به‎دنبال دارد: بررسی کارایی و اثربخشی سیاست‌های کلان و بخشی تولید علمی؛ بررسی بهره‌وری پژوهشگران یک کشور؛ آگاهی از ظرفیت‌های داخلی برای نیل به اهداف بلندمدت؛ شناسایی وضعیت فعلی و روند حرکتی کشور در بازۀ زمانی مشخص؛ شناسایی حجم ورودی‌های چرخۀ فناوری کشور؛ مقایسه وضعیت با کشورهای هدف و مقایسۀ کارایی؛ سیاست‌گذاری‌های کلان برای حرکت به آینده (حبیب‌زاده و نوروزی، 1396).

سنجش و ارزیابی علم، واقعیتی است که در گذشته و حال در سطح جهان مطرح بوده و هست. استفاده از آمارها و شاخص‎های مؤسسه اطلاعات علمی به‎عنوان چارچوبی برای سنجش و ارزیابی تولیدات و فعالیت‌های علمی، همواره از سوی متخصصان علم‌سنجی در کشورهای مختلف استفاده شده است. مطالعۀ توسعۀ علمی همواره مورد توجه مراکز و محافل تحقیقاتی و تصمیم‌گیری کشورها بوده است. ارزیابی علمی کشورها در یکی از پایگاه‌های علمی معتبر نظیر سایمگو[38] به‎عنوان یکی از شاخص‌های تحقیق و توسعه شناخته شده است. سایمگو پایگاهی اینترنتی است که هدف آن بررسی وضعیت علمی کشورها و نشریات است. می‌توان گفت، آنالیز این پایگاه از چندین نظر نسبت به آنالیزی که مؤسسه ISI بر اساس ضریب تأثیر ارائه می‌دهد، برتری دارد (فالاگاس[39] و همکاران، 2008). نخست، سایمگو آنالیز خود را بر پایۀ نشریات نمایه‎شده در اسکوپوس[40] انجام می‌دهد که از گستردگی بسیار بیشتری نسبت به ISI برخوردار است. دوم، به‎جای آنکه معیار مقایسه را ضریب تأثیر[41] در نظر بگیرد (که یک معیار قراردادی است و هیچ پشتوانۀ علمی‌ای هم برای معیار بودن ندارد) بر اساس الگوریتم Google PageRank  عمل می‌کند که برتری آن در عمل اثبات‎شده و به‎طور خاص در مورد نشریات علمی هم مورد استفاده قرار گرفته است (بولن[42] و همکاران ، 2006). سوم، برخلاف ضریب تأثیر که در بسیاری از موارد فقط برای مؤسساتی در دسترس است که حقّ عضویت کلانی به پایگاه ISI پرداخته‌اند، سایمگو تمام نتایج خود را به‎صورت رایگان و آزاد در اختیار علاقه‎مندان قرار می‌دهد. در نهایت، استفاده از سایمگو بسیار آسان‌تر از ISIknowledge  است.

جدول3. تعداد برونداده‌های علمی کشورهای منتخب، 2015- 2005

کشور

ترکیه

عربستان

مالزی

ایران

کره

ژاپن

اسرائیل

آلمان

آمریکا

2005

20619

2409

3397

8297

37329

123316

15073

122122

497846

2006

23059

2628

4462

11532

43340

124878

15904

126339

516305

2007

25169

2806

5404

15133

47843

121054

16545

130493

517112

2008

26021

3284

7973

19708

51047

120771

16908

136169

527479

2009

30487

4384

11459

24213

54211

125926

17339

142477

563355

2010

32939

6351

15750

29801

60941

127304

17717

149093

588777

2011

34667

9489

20739

39450

66367

130252

18297

154789

612125

2012

36303

12213

22688

40876

71338

131684

19341

164786

646137

2013

39798

15165

25380

41969

74927

133668

19352

167713

652074

2014

40759

17939

28479

44522

78844

130117

20016

171642

652119

2015

43837

19508

27359

44412

80819

124958

20287

171792

655178

سایمگو، 2016

 

در جدول4 رتبۀ کشورهای منتخب بر اساس تولیدات علمی طی سال‌های
2015 - 2005 ارائه شده است:

جدول4. رتبۀ کشورهای منتخب بر مبنای تولیدات علمی، 2015 - 2005

کشور

ترکیه

عربستان

مالزی

ایران

کره

ژاپن

اسرائیل

آلمان

آمریکا

2005

20

50

45

34

13

4

22

5

1

2006

20

51

43

31

12

5

22

4

1

2007

20

52

42

25

12

5

22

4

1

2008

20

54

39

22

12

5

24

4

1

2009

18

51

35

22

12

5

25

4

1

2010

18

46

32

21

12

5

26

4

1

2011

18

46

32

21

12

5

26

4

1

2012

19

40

23

17

12

5

28

4

1

2013

19

37

23

18

12

5

30

4

1

2014

20

35

23

16

12

6

31

4

1

2015

18

34

23

17

12

6

31

4

1

سایت سایمگو، 2016

 

مطابق جدول4، کشور آمریکا در تمامی سال‌ها رتبۀ اول را از آن خود کرده است و کشورهای آلمان، ژاپن و کره نیز رتبه بسیار مطلوبی در عرصه تولید علم دارند. بین کشورهای ایران، ترکیه و اسرائیل نیز رقابتی نزدیک وجود دارد و کشورهای مالزی و عربستان نیز طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته‌ و خود را وارد این رقابت کرده‎اند. رتبۀ ایران در تولید علم طی11 سال گذشته پیشرفت محسوسی داشته است و از رتبه 34 در سال 2005 به رتبه 17 در سال 2015 ارتقا یافته است. در جدول5، میزان سهم هر کشور از تولید علم جهانی بر حسب درصد، به تفکیک کشور و سال ارائه شده است:

جدول 5. سهم تولید علم کشورهای منتخب در جهان، 2015 - 2005

کشور

ترکیه

عربستان

مالزی

ایران

کره

ژاپن

اسرائیل

آلمان

آمریکا

2005

1. 06

0. 124

0. 175

0. 427

1. 92

6. 35

0. 777

6. 29

25. 66

2006

1. 106

0. 126

0. 214

0. 553

2. 079

5. 991

0. 763

6. 061

24. 77

2007

1. 14

0. 127

0. 246

0. 689

2. 18

5. 51

0. 753

5. 94

23. 55

2008

1. 11

0. 140

0. 340

0. 842

2. 18

5. 16

0. 723

5. 82

22. 55

2009

1. 19

0. 171

0. 448

0. 947

2. 12

4. 92

0. 678

5. 57

22. 03

2010

1. 20

0. 232

0. 576

1. 09

2. 23

4. 66

0. 648

5. 46

21. 56

2011

1. 18

0. 322

0. 705

1. 34

2. 25

4. 43

0. 622

5. 26

20. 82

2012

1. 15

0. 389

0. 723

1. 30

2. 27

4. 20

0. 617

5. 25

20. 61

2013

1. 21

0. 461

0. 771

1. 27

2. 28

4. 06

0. 588

5. 10

19. 83

2014

1. 19

0. 525

0. 834

1. 30

2. 31

3. 81

0. 586

5. 03

19. 11

2015

1. 28

0. 570

0. 799

1. 30

2. 36

3. 65

0. 592

5. 02

19. 14

 

چنان‎که مشاهده می‎شود (جدول 5) آمریکا طی سال‌های مختلف بیشترین سهم از تولید علم را در سطح جهان داشته اما در طی این مدت همواره یک روند نزولی را طی کرده است. همین‎طور کشورهای آلمان، اسرائیل و ژاپن نیز در این مدت سیر نزولی در سهم‎شان از علم جهانی داشته‌اند. اما کشورهای ترکیه، عربستان، مالزی، کره و ایران، رشدی صعوی را تجربه کرده‌اند. سهم کشور ایران طی این سال‌ها از 0. 427درصد در سال 2005، به 1. 3 درصد در سال 2015 رسیده است.

2-5  بررسی وضعیت ثبت اختراع کشورهای منتخب

رقابت و پیچیدگی فناوری سبب شده تا روش‌های جدید برای استخرج اطلاعات به‎روز، کاربردی و کامل جهت فعالیت‌های فناوری در مراکز تحقیقاتی مطرح شود. در این مسیر، مسلط‎بودن به ابزار و منابع جدید اهمیت فراوانی دارد. یکی از این روش‌ها، تحلیل اطلاعات پتنت[43] است که خود بیان‌کنندۀ اهمیت و ارزش اطلاعات پتنت و کاربردهای آن است (طباطبائیان و فرقانی، 1384). اختراعات اغلب به فرایند تحقیق و توسعه مربوط می‌شوند و می‌توان آنها را به‎عنوان برونداد تحقیق و توسعه در نظر گرفت. از این‌رو، می‌توان آنها را مکمل مهمی برای سایر منابع اطلاعاتی برای اندازه‌گیری اطلاعات علمی و فناورانه کشورها دانست. از طریق پروانه‌های ثبت اختراع می‌توان دریافت که چه بخشی از مسائل علمی و فنّی یک کشور تاکنون حل شده و چه مسائل حل‎نشده‌ای نیاز به راه‌حل مناسب دارند. بدین‎ترتیب، می‌توان از دوباره‌کاری و صرف منابع مالی و نیروی انسانی در پژوهش‌های علمی و فنی جلوگیری کرد (آرانی[44]، 2008).

پروانه‌های ثبت اختراع در مطالعات علم‌سنجی، هم به‎‌صورت مستقیم و هم غیرمستقیم، اهمیت بالایی دارند. اهمیت مستقیم این منابع به این علت است که ارزش پژوهش‌های جدید را نشان می‌دهند؛ پژوهش‌هایی که قابلیت تجاری‎شدن دارند. اهمیت غیرمستقیم این مدارک به فهرست منابع آنها بازمی‌گردد که امکان شناسایی مقاله‌ها و تحقیقاتی را که هر پروانه بر آن استناد کرده است، فراهم می‌کند و بدین ترتیب، نشان می‌دهد که کدام موارد از امکان کاربردی‎شدن بهره‌مندند (نوروزی چالکی، 1390). آمار پروانه‌های ثبت اختراع می‌تواند بیانگر فعالیت‌های نوآورانۀ کشورها، مناطق و بنگاه‌ها در زمینۀ علم و فناوری باشد و از این جهت حایز اهمیت است. به همین دلیل، «آمار پروانه‌های ثبت اختراع» هم «شاخص علم و فناوری» و هم «شاخصی برای نوآوری» شمرده می‌شود (عبدخدا و همکاران، 1390). برای گردآوری داده‌های این بخش (بررسی داده‌های پروانه‌های ثبت اختراعات)، به پایگاه اطلاعات[45] اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا[46] مراجعه و همۀ داده‌های مربوط به کشورهای مدّنظر جداگانه استخراج شد؛ بدین‎صورت که تمامی پروانه‌های ثبت اختراعات که از سال 2005 تا پایان 2015 در این پایگاه ثبت شده است، جزءِ جامعۀ مطالعه‎شده قرار گرفت و سهم هر کشور در تمامی سال‌های بررسی شده، محاسبه گردید.  

جدول6. تعداد اختراعات ثبتشده، به تفکیک کشور و سال، 2015- 2005

کشور

ترکیه

عربستان

مالزی

ایران

کره

ژاپن

اسرائیل

آلمان

آمریکا

2005

10

18

98

1

4591

31834

976

9575

82562

2006

25

20

131

2

6509

39411

1325

10889

102239

2007

24

20

173

3

7264

35942

1219

10012

93665

2008

35

31

168

2

8731

36679

1312

10086

91980

2009

36

23

180

6

9566

38066

1525

10353

95032

2010

45

58

224

8

12508

46978

1917

13633

121164

2011

52

61

181

17

13239

48256

2108

12968

121247

2012

55

173

219

28

14168

52773

2598

15041

134187

2013

83

239

230

40

15745

54170

3152

16605

147652

2014

103

294

271

29

18161

56006

3617

17594

158709

2015

136

364

267

31

20201

54422

3804

17752

155982

منبع: اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا

 

چنان‎که انتظار می‌رفت (طبق جدول6) کشورهای توسعه‌یافته بیشترین میزان ثبت اختراع را طی سال‌های مختلف به خود اختصاص داده‌اند و کشورهای در حال توسعۀ منتخب، فاصلۀ بسیار زیادی با این کشورها دارند. تعداد اختراعات ثبت‎شده به‎وضوح شکاف میان تولیدات علمی و ثبت اختراعات را نشان می‌دهد. تعداد ثبت اختراعات ایران نیز نشان‌دهندۀ شکاف گسترده میان تولید علم و کاربردی‌سازی آن است. در جدول7، سهم کشورهای منتخب از اختراعات جهانی به‎صورت درصدی از کلّ اختراعات مشخص شده است:

جدول 7. سهم اختراعات ثبتشدۀ کشورهای منتخب در سطح جهان، 2015 - 2005

کشور

ترکیه

عربستان

مالزی

ایران

کره

ژاپن

اسرائیل

آلمان

آمریکا

2005

0. 006

0. 011

0. 062

0. 0006

2. 91

20. 18

0. 618

6. 071

52. 35

2006

0. 012

0. 010

0. 066

0. 001

3. 31

20. 06

0. 674

5. 54

52. 05

2007

0. 013

0. 010

0. 094

0. 001

3. 97

19. 65

0. 666

5. 47

51. 21

2008

0. 019

0. 016

0. 090

0. 001

4. 71

19. 80

0. 708

5. 44

49. 65

2009

0. 018

0. 012

0. 093

0. 003

4. 98

19. 83

0. 794

5. 39

49. 51

2010

0. 018

0. 023

0. 091

0. 003

5. 12

19. 22

0. 784

5. 58

49. 59

2011

0. 02

0. 024

0. 073

0. 007

5. 34

19. 48

0. 850

5. 23

48. 94

2012

0. 019

0. 062

0. 079

0. 010

5. 11

19. 06

0. 938

5. 43

48. 48

2013

0. 027

0. 078

0. 076

0. 013

5. 19

17. 88

1. 04

4. 48

48. 73

2014

0. 031

0. 090

0. 083

0. 008

5. 57

17. 17

1. 10

5. 39

48. 67

2015

0. 041

0. 111

0. 081

0. 009

6. 19

16. 69

1. 16

5. 44

47. 85

 

با توجه به جدول7، ارتباطی منطقی بین سطح تولید علم و ایجاد پتنت در کشورهای منتخب توسعه‎یافته قابل مشاهده است اما این ارتباط در میان کشورهای در حال توسعه و به‎خصوص ایران وجود ندارد. کشور آمریکا به‎تنهایی تقریباَ در تمامی سال‌ها حدود نیمی از ثبت اختراعات در سطح جهان را به‎خود اختصاص داده است. کشورهای ژاپن، آلمان، کره و اسرائیل نیز دارای جایگاه مطلوبی در ثبت اختراعات هستند. ضعیف‌ترین وضعیت را کشور ایران در این مجموعه دارد و طی 11 سال گذشته برخلاف روند صعودی تولیدات علمی، تغییر محسوسی در ثبت اختراعات آن رخ نداده است. چراییِ این مسئله، نیاز به بررسی و تحلیل ریشه‌ای و عمیق، و یافتن پاسخی برای این سوال دارد: چرا کشوری که در عرصۀ تولید علم تا این حد موفق بوده است، در تولید و ثبت اختراعات و فناوری تا این حد ضعیف است؟

6. بررسی وضعیت کشورهای منتخب بر اساس رویکرد پیچیدگی اقتصادی

شاخص پیچیدگی اقتصادی، میزان دانش و مهـارت را بـا توجّه به قابلیت‌هـا و توانـایی‌هـای دانـش‌محـور بـودن کشورها در تولید و در نهایت تولید کالاهای پیچیده و تجاری‎سازی آنها، نشان می‌دهد. کشورِ با اقتصاد پیچیده، از طریق ادغام حجم زیــادی از دانــش و مهــارت‌هــای مــرتبط در قالــب شبکه‌های بزرگ و پیچیده، ایـن توانـایی را بـه‎دسـت خواهد آورد تا مجموعۀ متنوّعی از کالاهای دانش‌بر را تولید کند. این در حالی است که کشورهای با اقتصاد غیرپیچیده فقط توانایی تولید کالاهـای سـاده یـا بـه‎عبارتی کالاهای کاربر یا سرمایه‌بر را خواهنـد داشـت. کالاهای فراگیر به دانش چندانی نیاز ندارند و اگر داشته باشـند توسـط کشـورهایی بـا پیچیـدگی کـم، قابلیت تولید دارند. لذا، دارای قدرت رقابت کمتـری در سطح بین‌المللی هستند (شاهمرادی و چینی‎فروشان، 1396به نقل از  کالداریلی و همکاران[47]، 2011).

بررسی‌ها نشان می‌دهد کشورهایی که علاوه ‌بر داشتن تنوع، محصولات پیچیده‌تری نیز دارند، معمولاً از لحاظ اقتصادی پیشرفته‌تر هستند یا انتظار می‌رود رشد اقتصادی سریع‌تری را در آیندۀ نزدیک داشته باشند (پوگلیز و همکاران[48]، 2014). در جدول8، نمرۀ کشورهای منتخب در عرصۀ پیچیدگی اقتصادی، قابل مشاهده است:

جدول8. مقایسۀ نمرۀ پیچیدگی اقتصادی کشورهای منتخب، 2015 ـ 2005

سال

کشور

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

ترکیه

0. 164

0. 2

0. 262

0. 35

0. 254

0. 198

0. 347

0. 36

0. 489

0. 414

0. 288

عربستان

0. 602

0. 0113

0. 0736

0. 668-

0. 062-

0. 342

0. 0205

0. 144

0. 112

0. 536

0. 541

مالزی

0. 819

0. 819

0. 765

0. 711

0. 691

0. 861

0. 909

0. 858

0. 928

1. 04

1. 15

ایران

0. 454-

0. 69-

0. 94-

1. 1-

1. 11-

0. 735-

0. 9-

0. 939-

0. 905-

0. 993-

0. 689-

کره

1. 39

1. 53

1. 58

1. 45

1. 48

1. 78

1. 72

1. 71

1. 75

1. 77

1. 86

ژاپن

2. 57

2. 44

2. 35

2. 24

2. 4

2. 53

2. 42

2. 31

2. 26

2. 4

2. 42

اسرائیل

1. 31

1. 21

1. 14

1. 2

1. 17

1. 27

1. 39

1. 27

1. 16

1. 23

1. 25

آلمان

2. 28

2. 07

2. 09

2. 01

2. 18

2. 08

2. 07

1. 93

1. 98

2. 07

2. 07

آمریکا

1. 86

1. 66

1. 64

1. 59

1. 73

1. 77

1. 72

1. 6

1. 6

1. 69

1. 71

 

مقایسۀ نمره پیچیدگی اقتصادی کشورها مطالب بسیار مهمی را در خود نهفته دارد و نشان‎دهندۀ میزان علم و دانش به‎کار رفته در محصولات صادراتی کشورها و قدرت رقابت آنها در عرصۀ بین‌المللی است. این نمره معمولا بین عدد 3 و 3- است. هر چه نمرۀ پیچیدگی اقتصادی کشورها به عدد 3 نزدیک‎تر باشد، آن کشور دارای اقتصاد پیچیده‌تری است و به عبارتی دانش‎بنیان‌تر است. و به هر میزان که این عدد به
3- نزدیک‌تر باشد، اقتصاد کشور پیچیدگی کمتری دارد. به‎عبارتی، کشور مذکور به صادرات مواد خام، فروش منابع طبیعی و معدنی، کشاورزی و به‎طور کلی محصولاتی که بار دانشی چندانی ندارند، اقدام کرده است. چنان‎که مشاهده می‌شود، متأسفانه نمره پیچیدگی اقتصادی ایران در تمامی سال‌ها منفی است و در میان کشورهای منتخب دارای پائین‌ترین نمره طی این سال‌هاست. این به معنای آن است که کشور محصولاتی را صادر می‌کند که در آنها از دانش چندانی استفاده نمی‌شود و بخش اعظم صادرات ایران را فروش محصولات معدنی و خام (به‎خصوص نفت خام) تشکیل می‌دهد. از طرف دیگر، نمره پیچیدگی کشورهای توسعه‎یافته مثبت است و این عدد بیانگر آن است که این کشورها کمتر به صادرات منابع طبیعی و خام‎فروشی اقدام می‌کنند و سیاست‌های خود را با تأکید بر صادرات محصولات دانش‎بنیان و تجاری‎سازی تولیدات علمی و فناورانه تدوین کرده‌اند. با توجه به نمرۀ پیچیدگی اقتصادی، می‌توان کشورهای منتخب را رتبه‎بندی کرد. در جدول9، رتبۀ کشورهای منتخب طی سال‌های 2015 - 2005 بر اساس این رویکرد ارائه شده است:

جدول9. رتبۀ کشورهای منتخب بر اساس رویکرد پیچیدگی اقتصادی

سال

کشور

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

ترکیه

53

47

44

43

43

44

42

42

39

42

42

عربستان

32

54

50

83

54

41

52

51

52

38

35

مالزی

28

29

32

32

35

29

30

29

28

26

19

ایران

79

85

93

104

101

82

92

99

94

97

86

کره

15

11

11

13

13

9

9

5

5

6

4

ژاپن

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2

1

اسرائیل

19

20

20

19

19

17

15

14

18

18

15

آلمان

2

2

3

3

3

3

3

3

3

3

3

آمریکا

8

8

10

11

8

10

8

10

11

10

9

 

با توجه به جدول9، مقایسۀ جایگاه کشورهای مختلف راحت‌تر است. چنان‎که مشاهده می‎شود، به‎غیر از سال 2014، در تمامی سال‌ها کشور ژاپن جایگاه اول را به خود اختصاص داده است. کشورهای آلمان، کره، آمریکا، اسرائیل و مالزی نیز موقعیت مطلوبی دارند. ترکیه و عربستان نیز تقریباً در میانه جدول قرار دارند. اما رتبه و جایگاه ایران بسیار پایین و دور از تصور است. ایران با داشتن سهم بالا در تولید علم جهانی، نتوانسته محصولات دانش‎بنیان را تجاری‎سازی و وارد رقابت جهانی کند. این موضوع نیازمند آسیب‎شناسی و توجه ویژۀ مسئولان و سیاست‎گذاران کشور به این امر مهم است. تحلیل داده‌ها گویای این مطلب است که کشورهای منطقه و جهان با توجه به درک شرایط اقتصاد بین‌الملل و نیاز به ایجاد سبد صادراتی متنوع و توجه ویژه به مقولۀ علم و فناوری و به‌کارگیری دانش در توسعۀ محصولات، به موفقیت‌های خوبی دست یافته‌ و توانسته‌اند تا حدی از خام‌فروشی محصولات به‎سمت صادرات محصولات دانش‎بنیان‌ و پیچیده‌تر کردن محصولات صادراتی گام بردارند و در عین حال محصولات متنوع‎تری را صادر کنند.

پیش‎بینی روند پیچیدگی اقتصادی ایران تا افق چشم‎انداز 1404 و حدّ اطمینان بالا و پایین آن با توجه به روند گذشته نیز نشان‌دهندۀ این مطلب است که تغییر محسوسی در تجاری‎سازی تولیدات علمی و فناورانۀ کشور و به‎تبع آن افزایش پیچیدگی اقتصادی اتفاق نخواهد افتاد. در نمودار 1، پیش‌بینی روند پیچیدگی اقتصادی ایران تا سال 2025 م (1404 ش) ارائه شده است:

 

نمودار 1. پیش‌بینی روند پیچیدگی اقتصادی ایران تا سال 2025 میلادی

 

در جدول 10 میزان پیش‌بینی نمرۀ پیچیدگی اقتصادی ایران با توجه به روند کنونی و حدّ اطمینان بالا و پایین، تا سال 2025 با خطای 5% ارائه شده است:

جدول 10. پیش‌بینیِ نمرۀ پیچیدگی ایران تا سال 2025 میلادی

سال

پیش بینی

حد اطمینان پائین

حد اطمینان  بالا

2016

-0/736

-1/12

-0/36

2017

-0/752

-1/26

-0/24

2018

-0/768

-1/38

-0/15

2019

-0/784

-1/49

-0/08

2020

-0/8

-1/58

-0/02

2021

-0/816

-1/67

0/04

2022

-0/832

-1/76

0/09

2023

-0/848

-1/83

0/14

2024

-0/864

-1/91

0/18

2025

-0/88

-1/98

0/22

 

بررسی روند شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران طی دهه‌های اخیر نشان می‌دهد نمرۀ ایران در تمامی این سال‌ها منفی بوده است و  طبق پیش‎بینی روند، تا سال 2025 نیز وضعیت خوبی برای ایران متصور نیست.

7. بحث و نتیجه‌گیری

انتشار مقاله‌های علمی فقط با هدف نمایش تعداد آنها و بدون درنظرگرفتن کیفیت و محتوا و کاربردشان در دنیای واقعی، تأثیر چندانی در تولید و پیشرفت علمی نخواهد داشت. دستیابی به تولید علمِ کاربردی برای رفع نیازهای کشور، زمانی محقق خواهد شد که نگرش دربارۀ سیاست‌گذاری تغییر کند، منابع مالی به آن اختصاص یابد و محققان دانشگاهی در این راه تلاش کنند. یکی از دلایل اصلیِ سرعت پیشرفت و توسعۀ فناوری در کشورهای صنعتی، توجه به فرایند تجاری‌سازیِ نتایج پژوهش‌های داخلی آن کشورها بوده است. تحقیقات این کشورها اغلب حاصل مشاهدات وسیع میدانی و تحقیقات عملی و نتیجۀ حلّ یک مشکل واقعی یا مبیّن پیشرفت‌های واقعی صنعت است.

دربارۀ ایران، چنان‌که از نتایج این پژوهش برمی‌آید، میان تولید علم و کاربردی‎کردن آن خلأ عمیقی وجود دارد. رسیدن به وضعیت مطلوب‌تر در زمینۀ تبدیل علم به ثروت و افزایش پروانه‌های ثبت اختراعات به‎منزلۀ عاملی مهم در تبدیل علم به ثروت، نیازمند برنامه‌ریزی صحیح و تشویق مخترعان به ثبت کارهای فناورانۀ خود در مجامع بین‎المللی است. اصلاح قوانین و کاستن از بوروکراسی‌های اداری در حوزۀ علم و فناوری، حمایت مالی و معنوی از شرکت‌های فناورانه و طرح‌های نوآروانۀ افراد، از جمله راهکارهایی است که به بهبود این وضعیت کمک خواهد کرد. در ایران در هر دو نظام دانشگاه و صنعت اشکال‎های اساسی وجود دارد، و هیچ‌گونه ارتباط و تناسبی بین این دو نظام نیست و تا زمانی که بین نظام صنعت و دانشگاه ارتباط مناسب و متناسبی شکل نگیرد، ارتقای کیفی مقالات حاصل نمی‌شود.

از سوی دیگر، نبودِ توانایی لازم برای تجاری‌سازی و پیاده‌سازی دستاوردهای پژوهشی در محصولات و فرایندهای جدید و عرضۀ آنها به بازار، یکی از نقاط ضعف عمدۀ کشورهای در حال توسعه در فرایند صنعتی‎شدن است. چالش اصلی ایران در زمینۀ تولیدات علمی، کاربردی‎شدن آنها در بخش‌های صنعتی و ورود محصولات و نتایج آن در سطح جامعه است. جایگاه مطلوب کشور در عرصه تولید علم گویای وجود ظرفیت‌های بالقوۀ سرمایۀ انسانی برای دستیابی به جایگاه اقتصادی بالاتر از وضع فعلی است. با این‎حال، ناتوانی در کاربردی و تجاری‎کردن دستاوردها و پژوهش‎های علمی سبب شده است تا ایران نتواند در تولید و صادرات کالاهای پیچیده جایگاه مناسبی را در جهان به دست آورد. همین امر سبب پایین‎آمدن شدید نمرۀ پیچیدگی اقتصادی کشور شده است.

 از طرفی، خطر گرفتار شدن در «دام درآمد متوسط[49]» کشورهای در حال توسعه از جمله  ایران را _ به‎عنوان کشوری که بیش از 50 سال است در سطح درآمد متوسط باقی مانده است _ به‎طور جدی تهدید می‌کند. برخورداری از موهبت درآمد نفتی سبب شده ایران بتواند طی چند دهه خود را به سطح کشورهای با درآمد متوسط ارتقا دهد. کشور گرفتار در دام درآمد متوسط (مانند ایران) فاقد توانایی‎ها و پیش‎نیازهای ورود به تولید محصولات پیچیده و پیشرفته یا ارائۀ خدمات تخصصی است. لذا، از ملحق‎شدن به گروه کشورهای پردرآمد نیز باز می‌ماند. راهبردهای مختلفی برای خروج از این دام توسط اقتصاددانان معرفی شده است که مهم‎ترین آنها افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، افزایش سرمایه‌گذاری در توسعۀ محصولات خدمات‌محور و افزایش نیروهای متخصص است. دلایل مختلفی برای این باقی‎ماندن در سطح درآمد متوسط وجود دارد؛ از جمله: تحقیق و توسعه و اقتصاد دانش‎بنیان در این کشور‌ها وجود ندارد، نوآوری ندارند، و نمی‌توانند فنّاوری جذب کنند، کیفیت عوامل نهادی در این کشورها پایین است، نظام انگیزشی به سمت کارهای مولد و بخش خصوصی نوآور وجود ندارد و محصولاتی که تولید می‌کنند، بیشتر ساده و ابتدایی است و از آن دانش و مهارت بالا بی‌بهره‌اند. این عوامل سبب می‌شود این کشورها در دام درآمد متوسط باقی بمانند. از سوی دیگر، با توجه به اینکه شاخص پیچیدگی اقتصادی می‌تواند زوایای مهمی از اهداف سیاست‌های اقتصاد مقاومتی را محقق سازد، نیازمند آن است که در سیاست‌های کلان علمی، فناوری و اقتصادی توجه ویژه‌ای را به این مهم مبذول داشت.

 اهمیت پیچیدگی اقتصادی تنها به تواناییِ تجاری‎سازیِ علم و دانش در فرایند تولید محصولات محدود نمی‌شود و ابعاد به‎مراتب وسیع‌تری را در برمی‌گیرد. یکی از مهم‎ترین این ابعاد، درجۀ وابستگی یک اقتصاد است. پیداست هرچه سبد صادراتی کشوری متنوع‎تر و دربردارنده کالاهای پیچیده‌تری باشد، آن کشور از قدرت بیشتری در عرصۀ تعامل‎های اقتصادی و بین‌المللی برخوردار خواهد بود و به تعبیر بهتر، به لحاظ اقتصادی نیز مقاوم‌تر است. برعکس، چنانچه سبد صادراتی کشوری محدود و کالاها و محصولات صادراتی، فراگیری بیشتری داشته باشند (توسط کشورهای زیادی تولید شوند) این کشور در مبادلات تجاری شکننده‌تر بوده و مقاومت اقتصادی کمتری خواهد داشت.

اهمیت پیچیدگی اقتصادی از بعد دیگری نیز قابل بررسی است. این بُعد ناظر بر محیط نهادی یک اقتصاد است. از این منظر، اقتصاد پیچیده دارای سازوکارهایی تثبیت‎شده و قابل اعتماد برای ثبت اختراع، سازوکارهایی مناسب و باثبات برای تجاری‎کردن اختراعات، نظام حقوقی کارآمد در تضمین قراردادها و نظام مالی کارآمد برای تأمین مالی فرایند تولید به‎ویژه تولید کالاهای دانش‌بنیان است. با توجه به این شرایط، ضرورت توجه به اقتصاد مقاومتی مشخص می‎شود. این نوع اقتصاد معمولاً در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف‌کنندۀ یک کشور قرار می‎گیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سـلطه، ایسـتادگی کرده و سـعی در تغییر ساختارهای اقتصادیِ موجود و بومی‌سازی آن بر اساس جهان‌بینی و اهداف دارد. برای تداوم ایـن نوع اقتصاد، باید هر چه بیشتر به‎سمت محدودکردن استفاده از منابع نفتـی و رهـایی از اتکـای اقتصـاد کشور به این منابع حرکت کرد. تمرکز بهترین دانشگاه‌های جهان در چند سال گذشته بر شاخص‌های پیچیدگی و اثبات قدرت پیشگویی رشد اقتصادی توسط این شاخص‌ها و همچنین فرصت‌های استفاده کاربردی از این شاخص‌ها برای سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی، دلایل شایان توجه بودن این شاخص‌هاست. بدین ترتیب، اولین و اصلی‌ترین پیشنهاد مؤثر مورد توجه قراردادن تحقیقات انجام‎شده دربارۀ شاخص‌های پیچیدگی و فضای محصولات توسط تصمیم‌گیرندگان اقتصادی کشور است. قبول تفکر مورد استفاده در این تحقیقات می‌تواند هدایتگر پیشنهادها و قدم‌های بعدی باشد.

پیشنهادها

با توجه به آنچه گفته شد، کشورهای در حال توسعه نظیر ایران برای بالارفتن از نردبان پیچیدگی اقتصادی، نیازمند انجام اصلاحاتی در انجام پژوهش‌ها و تحقیقات و همچنین تجاری‌سازی آنها هستند. باید توجه داشت، برای دستیابی به اقتصاد دانش‎بنیان و تحقق پیچیدگی اقتصادی، فقط تولید و توزیع اطلاعات و پرداختن به آموزش و پژوهش کافی نیست، بلکه هدف اصلی به‎کارگیری آنها و تبدیل دانش به محصول و تجاری‌سازی آن است. لذا، لازم است برای سال‌ها و دوره‌های مختلف بررسی کنند چه میزان از تولیدات علمی به خروجی مطلوب و مشتری‎پسند در عرصۀ جهانی تبدیل شده است. این سنجش به‎خوبی توسط آمارهای سازمان تجارت جهانی و اطلس پیچیدگی اقتصادی برای کشورهای مختلف ارائه شده است و می‌تواند به‎عنوان معیاری مناسب مورد استفاده کشورها و دولت‌ها قرار گیرد. بر این اساس، تجاری‌سازی دانش به اصلاحاتی اساسی در رسالت، ساختار، فراگرد و فرهنگ حاکم بر سازمان‌ها در راستای نهادینه سازی آن نیاز دارد، که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‎شود:

_ تدوین سند راهبردی تجاری‌سازی علم و فناوری با تأکید بر حمایت و تسهیل فعالیت بخش‌ خصوصی در این حوزه؛

_ تکوین و تکامل قوانین مربوط به ثبت و حمایت از شرکت‌های دانش‎بنیان؛

_ تدوین اسناد بخشی، فرابخشی و منطقه‌ای برای اجرایی‎نمودن نقشه جامع علمی کشور، با رویکرد آمایش علمی و فناوری؛

_ هم‎راستاسازی و هماهنگی فعالیت‌های توسعۀ علمی و فناورانه با نیازهای صنعت، کشور و تحولات جهانی؛

_ تعیین نقش و جایگاه نهادهای ملیِ مرتبط در سیاست‌گذاری علم، فناوری و تجاری‌سازی آنها؛

_ طراحی و تدوین نظام پایش و هوشمندی تجاری‌سازی علم و فناوری در سطح ملی و جهانی؛

- توانمندسازی دانشگاه‌ها جهت کسب درآمد و تجاری‌سازی ایده‌های تازه و همچنین تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه.



[1]. Koh.

[2]. Cozzens.

[3]. Economic complexity index.

[4]. Hidalgo & Hausmann.

[5]. Melkers.

[6]. Langford.

[7]. Arundel & Marco.

[8]. Complexity.

[9]. Harvard & MIT.

[10]. Ricardo Hausman.

[11]. Cesar Hidalgo.

[12]. Cadot.

[13]. Bahar.

[14]. Downie.

[15]. Spilling.

[16]. Spilling

[17]. Chen.

[18]. Rothaermel.

[19]. Zare.

[20]. Wagner & Wakeman.

[21]. Cavdar & Aydin.

[22]. Rylkova, Chobotova.

[23]. Aarikka.

[24]. Mohannak & Samtani.

[25]. Walsh  & Corkindale.

[26]. Arora.

[27]. Lin.

[28]. Khademi.

[29]. Licensee.

[30]. Wu.

[31]. Do.

[32]. Yaacob.

[33]. United States Patent and Trademark Office.

[34]. http: //atlas. cid. harvard. edu/.

[35]. Diversity.

[36]. Ubiquity.

[37]. Less Ubiquitous.

[38]. SCImago.

[39]. Falagas.

[40]. Scopus.

[41]. Impact factor.

[42]. Bollen.

[43]. Patent.

[44]. Alai Arani.

[45]. https:  //www. uspto. gov/.

[46]. United States Patent and Trademark Office.

[47]. Caldarelli, G. , Cristelli, M. , Gabrielli, A. , Pietronero, L. , Scala, A. , & Tacchella, A.

[48]. Pugliese, E. , Chiarotti, G. L. , Zaccaria, A. , & Pietronero, L.

[49].  «د‌‌ام د‌‌رآمد‌‌ متوسط» اصطلاحی است که از عمر آن چند‌‌ سالی بیشتر نمی‌گذرد‌‌. این یک اصطلاح اقتصاد‌‌ی است و اشاره به این واقعیت د‌‌ارد‌‌ که طی 50 تا 60 سال گذشته، معد‌‌ود‌‌ کشورهایی د‌‌ر جهان بود‌‌ه‌اند‌‌ که توانسته‌اند‌‌ از گروه کشورهای د‌‌ارای د‌‌رآمد‌‌ متوسط به گروه کشورهای پرد‌‌رآمد‌‌ برسند‌‌ (کشورهایی مثل ژاپن و کره جنوبی د‌‌ر منطقه آسیا موفق شد‌‌ند‌‌ از این د‌‌ام رهایی یابند‌‌). با اینکه طی این مد‌‌ت، بسیاری از  کشورهای جهان توانستند‌‌ از گروه کشورهای کم‌د‌‌رآمد‌‌ و فقیر خارج شوند‌‌ یعنی از د‌‌ام فقر بیرون بیایند‌‌ اما خروج از گروه کشورهای د‌‌رآمد‌‌ متوسط به این راحتی میسر نیست. بررسی‌ها و شواهد‌‌ نشان می‌د‌‌هد ایران از جمله کشورهایی است که ظاهرا د‌‌ر این د‌‌ام گرفتار شد‌‌ه است و به این زود‌‌ی‌ها نمی‌تواند‌‌ از آن بیرون برود.

-      اشراقی، شهاب (1393). درباره سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی. مقدمه‌ای بر نظریه پیچیدگی و استفاده از آن در اقتصاد، دفتر مطالعات اقتصادی، مرکز پژوهش‎های مجلس شورای اسلامی.
-      اولیاء، پرویز و قانعی، مصطفی (1392). «وضعیت تولید علم و فناوری کشور جمهوری اسلامی ایران در حوزۀ علوم پزشکی». مجله تحقیقات نظام سلام تحکیم، دوره 17، شماره اول، پیاپی 64، 43- 34.
-      پژم، سیدمهدی و سلیمی‎فر، مصطفی (1394). «بررسی تأثیر شاخص پیچیدگی اقتصادی بر رشد اقتصادی در 42 کشور برتر در تولید علم». مجلۀ اقتصاد و توسعۀ منطقهای، سال دوم، ش10.
-    چشمی، علی و ملک‌الساداتی، سعید (1392). شاخص پیچیدگی اقتصادی و ارتباط آن با ساختار نهادی تولید مقایسه تطبیقی ایران، کره‌جنوبی و ترکیه، اولین همایش توسعه پایدار با رویکرد بهبود محیط کسب‎وکار.
-      حاضری، افسانه؛ توکلی‎زاده راوری، محمد؛ احمدی، ندا و سهیلی، فرامرز (1395). «تبیین چگونگی پیوند فناوری و علم: مطالعه موردی حوزه نانو الکترونیک». پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی، س6، ش2، 280-262.
-      حبیب‌زاده، الناز و نوروزی، ناصر (1396). «تحلیل وضعیت انتشارات علمی و ثبت پتنت در نظام ملی نوآوری ایران». رهیافت. ش65، 36- 21.
-      خالقی، نرگس (1386). «شاخص‎های ارزیابی علم و فناوری». مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، دوره 18، ش3 (پیاپی71)، 106- 90.
-    سجادی، سیدنصرالله؛ آشوری، نرگس؛ بشارتی، مینا و رضوانفر، مریم (1394). «بررسی وضعیت تولیدات علمی اعضای هیأت علمی دانشکده تربیت بدنی دانشگاه تهران طی سال‎های 1383 تا نیمه اول 1389». مدیریت ورزشی، دوره 7، ش 4، 500- 487.
-    سلامتی، طاهره؛ واعظی، احسان؛ معمارپور، مهدی و رجب‎زاده، علی (1395). «طراحی مدل تجاری‎سازی و ارائه الگوریتم پیشنهادی تجاری‎سازی دانش برای آموزش عالی». مطالعات دانششناسی، سال دوم، ش8، 105- 77.
-      شاهمرادی، بهروز؛ چینی‌فروشان، پیام (1396). «سنجش دانش و مهارت با تکیه بر رویکرد پیچیدگی اقتصادی». رهیافت، ش67، 48-33.
-      طباطبائیان، حبیب‎الله و فرقانی، علی (1384). «پیش‎بینی تکنولوژی و نقش آن در برنامه‎ریزی استراتژیک سازمان». فصلنامه توسعه تکنولوژی صنعتی، دوره3، سال نهم، 43- 34.
-    عبدخدا، محمدهیوا؛ نوروزی، علیرضا و راوند، سامان (1390). «تحلیل موضوعی پروانه‎های ثبت اختراع مخترعان ایرانی در پایگاه‎های بین‎المللی ثبت اختراع در فاصله سال‎های 2011- 1976». مجله دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران (پیاورد سابق)، دوره 5، ش5، 56- 46.
-    فروزندۀ دهکردی، لطف‎اله؛ رحمانی، زین‎العابدین و عباسی اسفنجانی، حسین (1392). «اندازه‎گیری و سنجش عملکرد تجاری‎سازی تحقیقات در دانشگاه‎ها و مراکز تحقیقاتی (مطالعه موردی: کشور نروژ)». دوفصلنامه توسعه تکنولوژی صنعتی، ش20، 48-35.
-      محمودپور، بختیار (1395). «طراحی مدل پیشران‎های تجاری‎سازی تحقیقات علوم انسانی». فصلنامه علمی پژوهشی آموزش عالی ایران، سال هشتم، شماره چهارم، 77-51.
-    مجیدی، موسی و دهقانی، مژگان (1389). «تحلیل استنادی تطبیقی پروانه‎های ثبت اختراع مخترعان ایرانی و ترکیه‎ای در پایگاه‎های بین‎المللی ثبت اختراع از سال 1988 تا 2008». فصلنامه دانششناسی (علوم کتابداری و اطلاع رسانی و فناوری اطلاعات)، سال 3، شماره 9، صفحات 88-77
-    نامداریان، لیلا؛ کلانتری، نادیا و علیدوستی، سیروس (1396). ارزیابی علم، فناوری و نوآوری: مروری بر شاخصها و سازمانهای فعال در این حوزه. چاپ اول، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، تهران: چاپار.
-      نوروزی چالکی، عبدالرضا (1394). آشنایی با علمسنجی: (مبانی، مفاهیم، روابط و ریشه ها). چاپ سوم، تهران: سمت.
-      نوروزی چالکی، عبدالرضا؛ مددی، زهرا (1393). «توصیف مقایسه‎ای رابطه تولید علم و پیشرفت فنّاوری کشورها: آیا افزایش تولید علم به‎منزلۀ پیشرفت فناوری است؟» پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی، س5، ش1، 204- 192.
-    یحیی‎زاده‎فر، محمود؛ شبابی، هومن؛ راسخی، سعید و شیرخدایی، میثم (1396). «مدل ساختاری _ تفسیری سطح‎بندی عوامل اثرگذار بر ارتباط توسعۀ علم، توسعۀ فناوری و رشد اقتصادی در ایران». فصلنامه علمی پژوهشی تأسیسات علم و فناوری، سال نهم، ش3، 94- 77.
-      Aarikka-Stenroos, L. , Sandberg, B. , & Lehtimäki, T. (2014). Networks for the commercialization of innovations: A review of how divergent network actors contribute. Industrial Marketing Management43 (3), 365-381. 4
-      Alai Arani, M. (2008). Study of collaboration between patent and scientific production of Iranian scientist between 1990-2007 [Thesis in Persian]. Tehran University, Faculty of Library and Information Sciences. ‏
-      Arora, A. , Cohen, W. M. , & Walsh, J. P. (2016). The acquisition and commercialization of invention in American manufacturing: Incidence and impact. Research Policy45 (6), 1113-1128.
-      Arundel, A. V. , & Marcó, C. B. (2008). Developing internationally comparable indicators for the commercialization of publicly-funded research.
-      Bahar, D. , Hausmann, R. , & Hidalgo, C. A. (2014). Neighbors and the evolution of the comparative advantage of nations: Evidence of international knowledge diffusion?. Journal of International Economics, 92 (1), 111-123.
-      Bollen, J. , Rodriquez, M. A. , & Van de Sompel, H. (2006). Journal status. Scientometrics, 69 (3), 669-687. ‏
-      Cadot, O. , Carrere, C. , & Strauss‐Kahn, V. (2013). Trade diversification, income, and growth: what do we know?. Journal of Economic Surveys, 27 (4), 790-812.
-      Caldarelli, G. , Cristelli, M. , Gabrielli, A. , Pietronero, L. , Scala, A. , & Tacchella, A. (2011). Ranking and clustering countries and their products; a network analysis. arXiv preprint arXiv: 1108. 2590. ‏
-      Cavdar, S. C. , & Aydin, A. D. (2015). An empirical analysis about technological development and innovation indicators. Procedia-Social and Behavioral Sciences195, 1486-1495.
-      Chen, C. J. , Chang, C. C. , & Hung, S. W. (2011). Influences of technological attributes and environmental factors on technology commercialization. Journal of Business Ethics, 104 (4), 525-535.
-      Corkindale, D. (2010). Towards a business model for commercializing innovative new technology. International Journal of Innovation and Technology Management7 (01), 37-51.
-      Cozzens, S. E. , Bobb, K. , & Bortagaray, I. (2002). Evaluating the distributional consequences of science and technology policies and programs. Research Evaluation, 11 (2), 101-107. ‏
-      Do, T. H. , Mazzarol, T. , Volery, T. , & Reboud, S. (2012). Innovation commercialisation and anticipated return: a typology of innovative SMEs.
-      Downie, J. (2005). The Power of Money: Commercialisation of Research Conducted in Public Institutions. Otago L. Rev. 11, 305.
-      Economics, W. I. P. O. , & Series, S. (2012). World intellectual property indicators. ‏
-      Erkan, B. , & Yildirimci, E. (2015). Economic Complexity and Export Competitiveness: The Case of Turkey. Procedia-Social and Behavioral Sciences195, 524-533.
-      Etzkowitz, H. , & Leydesdorff, L. (2000). The dynamics of innovation: from National Systems and “Mode 2” to a Triple Helix of university–industry–government relations. Research policy, 29 (2), 109-123. ‏
-      Falagas, M. E. , Kouranos, V. D. , Arencibia-Jorge, R. , & Karageorgopoulos, D. E. (2008). Comparison of SCImago journal rank indicator with journal impact factor. The FASEB journal, 22 (8), 2623-2628. ‏
-      Hidalgo, C. A. , & Hausmann, R. (2009). The building blocks of economic complexity. Proceedings of the national academy of sciences, 106 (26), 10570-10575.
-      Hidalgo, C. A. , Klinger, B. , Barabási, A. L. , & Hausmann, R. (2007). The product space conditions the development of nations. Science, 317 (5837), 482-487. https: //www. uspto. gov/web/offices/ac/ido/oeip/taf/reports_stco. htm
-      Inoua, S. (2016). A Simple Measure of Economic Complexity. arXiv preprint arXiv: 1601. 05012.
-      Khademi, T. , Ismail, K. , Lee, C. T. , & Garmsari, M. (2015). The Role of Potential Licensee Availability in Facilitating Commercialization of Academic Research Results. Procedia-Social and Behavioral Sciences172, 331-335.
-      Koh, F. C. , Koh, W. T. , & Tschang, F. T. (2005). An analytical framework for science parks and technology districts with an application to Singapore. Journal of business venturing, 20 (2), 217-239. ‏
-      Langford, C. H. , Hall, J. , Josty, P. , Matos, S. , & Jacobson, A. (2006). Indicators and outcomes of Canadian university research: Proxies becoming goals?. Research Policy35 (10), 1586-1598.
-      Leydesdorff, L. , & Van den Besselaar, P. (1997). Scientometrics and communication theory: Towards theoretically informed indicators. Scientometrics, 38 (1), 155-174.
-      Lin, Y. , Wang, Y. , & Kung, L. (2015). Influences of cross-functional collaboration and knowledge creation on technology commercialization: Evidence from high-tech industries. Industrial marketing management49, 128-138.
-      Melkers, J. (2004). Assessing the Outcomes of state science and technology organizations. Economic Development Quarterly18 (2), 186-201.
-      Mohannak, K. , & Samtani, L. A. (2014). A criteria based approach for evaluating innovation commercialisation.
-      Noruzi, A. , & Abdekhoda, M. (2012). Mapping Iranian patents based on International Patent Classification (IPC), from 1976 to 2011. Scientometrics, 93 (3), 847-856. ‏
-      Pugliese, E. , Chiarotti, G. L. , Zaccaria, A. , & Pietronero, L. (2014). The Discernment of Heterogeneous Country Industrialization Patterns through Economic Complexity.
-      Rothaermel, F. T. , Agung, S. D. , & Jiang, L. (2007). University entrepreneurship: a taxonomy of the literature. Industrial and corporate change16 (4), 691-791.
-      Rylková, Ž. , & Chobotová, M. (2014). Protection of intellectual property as a means of evaluating innovation performance. Procedia Economics and Finance14, 544-552.
-      Shaw, J. E. , Sicree, R. A. , & Zimmet, P. Z. (2010). Global estimates of the prevalence of diabetes for 2010 and 2030. Diabetes research and clinical practice, 87 (1), 4-14. ‏
-      Spilling, O. R. (2004, June). Commercialization of knowledge–conceptual framework. In 13th Nordic Conference on Small Business (NCSB) Research. ‏
-      Wagner, S. , & Wakeman, S. (2016). What do patent-based measures tell us about product commercialization? Evidence from the pharmaceutical industry. Research Policy45 (5), 1091-1102.
-      Walsh, P. R. (2012). Innovation nirvana or innovation wasteland? Identifying commercialization strategies for small and medium renewable energy enterprises. Technovation32 (1), 32-42.
-      Wu, Y. , Welch, E. W. , & Huang, W. L. (2015). Commercialization of university inventions: Individual and institutional factors affecting licensing of university patents. Technovation36, 12-25.
-      Yaacob, N. , Md Rasli, A. , Amat Senin, A. , & Othman, S. N. (2011). Perceptions of commercialization activities of research results among academic researchers in Malaysia. American Journal of Economics and Business Administration3 (1), 24-32.