تحلیلی بر شاخص‌های توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده پزشکی- پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.

چکیده

هدف: پژوهش حاضر به شناسایی ‌و اولویت­‌بندی دیدگاه‌های صاحبنظران در حوزه شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی ایران پرداخته است.
روش/رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و به شیوه پیمایشی- توصیفی انجام شده است. جامعه آماری پژوهش شامل 15 صاحبنظر ایرانی حوزه کتابخانه دیجیتالی است. ابزار گردآوری داده­‌ها پرسشنامه­ محقق ساخته بود که برای تجزیه و تحلیل آن از انواع فنون آماری فراوانی، درصد و مقیاس لیکرت بهره گرفته شده است. برای آزمون فرضیه پژوهش نیز از آماره آزمون مربع کا استفاده شد.
یافته‌ها:شاخص­‌های توسعه کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران در 4 حوزه اصلی (نیروی انسانی با 15 مؤلفه؛ مجموعه‌­سازی با 12مؤلفه؛ خدمات با 18 مؤلفه، فناوری با 19 مؤلفه) مورد نظرسنجی جامعه پژوهش قرار گرفت. تمامی 64 مؤلفه به عنوان شاخص توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران معرفی شد.
نتیجه‌گیری: پر اهمیت‌­ترین شاخص توسعه­ استفاده از متخصص علم اطلاعات آشنا با کتابخانه­‌های دیجیتالی با کسب بالاترین رتبه (4.87 از 5 در طیف لیکرت) است و پایین‌­ترین رتبه (3.67 از 5 در طیف لیکرت) به شاخص استفاده از حقوقدان (در زمینه حقوق حق مؤلف، بستن قراردادهای کتابخانه دیجیتالی) تعلق گرفت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis on the Development Indicators of Iranian Digital Libraries

نویسندگان [English]

  • Yaghoub Norouzi 1
  • Nayere Jafari Far 2
1 associate professor in Knowledge and Information Science, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Qom, Qom, Iran
2 MSc in Knowledge and Information Science, Faculty of Literature and Human Sciences, Qom University of Medical Sciences; Iran
چکیده [English]

Objective: The present study aimed to identify and prioritize the effective indicators on the development of Iranian digital libraries from the view point of the experts to provide a roadmap for the successful development of Iranian digital libraries.
Methodology: This was an applied research method with descriptive approach. The research population consists of 15 Iranian digital library experts. Data collected by research made questionnaire. For data analysis, we used statistical methods like descriptive and inferential frequency, percentage, and Likert scale.
Findings: Digital Library Federation (DLF) defines digital libraries as organizations that provide the resources, including the specialized staff, to select, structure, offer intellectual access to, interpret, distribute, preserve the integrity of, and ensure the persistence over time of collections of digital works so that they are readily available for use by a defined community or set of communities. As this defined showed, four major elements (human resources, collections, services, technology) have considerable effect on design and development of digital libraries and if a digital library is intended to be established and developed, each of these axes should be carefully examined according to research findings, Iranian digital library experts in order to develop  digital library  believe  a number of factors in four main areas included Human resources (15 components), Collection development (12 components), Services (18 components) and Technology (19 components). All 64 components were introduced as indicator for the development of Iranian digital libraries.
Conclusion: Based of the results, using of information science specialists and digital librarians with the highest score (4.87 from 5 on the Likert scale) was the most important components. Also, using of lawyers (in the field of copyright and Digital Library contracts) has earned the lowest rank (3.67 from 5) on the Likert scale). This research has been based on the opinions and views of the Iranian digital library experts. The capabilities and requirements of practical knowledge in this field do offer a comprehensive plan for the development of these systems. The results of this study will help all officials and administrators in the country take better decisions in theory and practice.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Digital libraries
  • Iran
  • Development criteria
  • Copyright
  • Librarians

مقدمه

تحولات جهانی و دگرگونی عظیم در ساختارها به ویژه ظهور «فناوری اطلاعات و ارتباطات» به بحث­‌های مربوط به کیفیت تولید محتوا در نظام علمی ایران اهمیت خاصی بخشیده است که مورد اجماع دانشگاهیان و سیاستگذاران است. این مسأله همچنین مطابق با اصول و هنجارهای علمی در سطح بین­‌المللی و متناسب با زمینه‌های ملی است که در نقشه جامع علمی کشور نیز مورد تأکید قرار گرفته است (نوروزی، غلامی و جعفری فر،1397؛ فراست‌خواه، 1387).  به همین خاطر در راستای اجرای برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، ذیل «ماده 46» ذکر شده است که باید زیرساخت­‌های لازم برای توسعه شبکه علمی کشور فراهم گردد. در این رابطه در فاز اول اجرای طرح شبکه علمی کشور، امکان اتصال دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌­ها و مراکز تحقیقاتی به این شبکه پیش بینی شده و سیاست‌گذاری برای تولید محتوا در سطوح کاربردی‌تر به خود این مراکز واگذار گردیده است (سلطانی، کیامهر، 1387). علیپورحافظی (1394) در این رابطه اشاره دارد که کتابخانه­‌های دیجیتالی با توجه به دارا بودن منابع اطلاعاتی و اطلاعات ارزشمند یکی از مراجع پراهمیت در این زمینه هستند و با توجه به این‌که طرح شبکه علمی کشور نیز بدون محتوای جاری بر بستر فناوری شبکه‌ای، مفهومی نخواهد داشت؛ بنابراین وجود کتابخانه دیجیتالی در این مراکز و توسعه علمی آن ضروری به نظر می‌­رسد.

پیدایش کتابخانه­‌های دیجیتالی در اوایل دهه 1990 امکان دستیابی به منابع علمی از طریق شبکه­‌های رایانهای و پروتکل­‌های ارتباطی در ورای زمان و مکان را میسر کرد. هم‌زمان با این پیشرفت­ها، توجه به بحث توسعه کتابخانه دیجیتالی در آثار و پژوهش‌های محققانی مانند شیری[1] (2003)، درین[2] (2005)، نیکلسون[3] (2003)، ویتسین[4] (2001)، جوینت[5] (2003)، کی و هانگ[6] (2000)، جین[7] (2004)، شارما و ویشواناتان[8] (2001)، کریچل و باکالبسی[9] (2005)، ولاستید[10] (2013) و دیگران نمایان شد. در ادامه همین روند طبق گفته زئو[11] (2005) توجه به مبحث توسعه کتابخانه دیجیتالی، به‌ویژه در حوزه علم اطلاعات از اهمیت خاصی برخوردار شد. در این راستا بحث توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی از دو بعد قابل توجه است، بعد اول که از آن می‌توان به‌ توسعه افقی یاد کرد، به گسترش کمی و افزایش تعداد کتابخانه‌های دیجیتالی اختصاص دارد. توسعه از این دیدگاه، نیازمند زیرساخت‌های کارآمد و هزینه‌های سرمایه‌ای دارد. بعد دوم توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی به بحث کیفیت می‌پردازد. هدف این دیدگاه توجه بیشتر به اهداف پیش‌بینی شده و وظایف‌ کتابخانه‌های دیجیتالی برای تأمین نیازهای کاربران است. البته طبق نتایج برخی پژوهش‌ها از جمله نوروزی و جعفری­فر (1392)، کتابخانه‌های دیجیتالی در ایران دوران آغازین توسعه خود را سپری می‌کنند. بنابراین پرداختن به بحث توسعه کمّی نمی‌تواند جایگاه مناسبی‌ داشته باشد. از سوی دیگر فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم برای‌ توسعه کمّی کتابخانه‌های دیجیتالی در بیشتر کشورها، اگر نگوییم‌ غیرممکن، بسیار دشوار خواهد بود (نوروزی، 1386). بنابراین پژوهش حاضر بیشتر به‌ توسعه کیفی در کتابخانه‌های دیجیتالی از بعد ضرورت­‌ها، نیازمندی‌ها و شاخص­‌هایی که در این زمینه لازم است، معطوف خواهد بود و تلاش خواهد کرد‌ شاخص­‌های لازم برای دستیابی به دیدگاه جامع در این زمینه بر اساس تعریف فدراسیون جهانی کتابخانه دیجیتالی[12] در سال 1998[13] مورد بررسی قرار گیرند. این شاخص­‌ها در چهار بعد اصلی نیروی انسانی، مجموعه، خدمات و فناوری مطابق با دیدگاه صاحبنظران ایرانی حوزه کتابخانه دیجیتالی شناسایی، اولویت‌بندی و ارائه می‌شوند.

از سوی دیگر، از آنجایی‌که مراکز علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی بسیاری درصدد طراحی و راه‌اندازی کتابخانه‌های دیجیتالی هستند؛ بدون شک عدم آشنایی با شاخص­‌های مؤثر بر توسعه این نوع کتابخانه‌ها موجب از بین رفتن سرمایه‌ها و تحمیل هزینه‌های اضافی و عقب ماندن از پیشرفت‌های موجود در مسیر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی خواهد شد. بنابراین تبیین راهکارهای توسعه کتابخانه دیجیتالی مبتنی بر دیدگاه صاحبنظران این حوزه در ایران می‌تواند در رابطه با شفاف­‌سازی و تعیین ملاک‌­هایی که مدیران کتابخانه­‌های دیجیتالی باید در زمینه راه‌اندازی، اجرا و توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی در نظر بگیرند، نقش مهمی‌ داشته ­باشد. با توجه به آنچه گفته شد، هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی و اولویت­‌بندی شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی ایران مبتنی بر دیدگاه صاحبنظران این حوزه مطابق با چارچوب ارائه شده توسط فدراسیون کتابخانه‌های دیجیتالی[14] (1999) است. از این رو در ادامه به سؤالات زیر پاسخ داده خواهد شد:

  1. شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی به ترتیب اولویت اهمیت به‌کارگیری در زمینه نیروی انسانی کدام است؟
  2. شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی به ترتیب اولویت اهمیت به‌کارگیری در زمینه مجموعه کدام است؟
  3. شاخص‌­های مؤثر بر توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی به ترتیب اولویت اهمیت به‌کارگیری در زمینه خدمات کدام است؟
  4. شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی به ترتیب اولویت اهمیت به‌کارگیری در زمینه فناوری کدام است؟

 

فرضیه پژوهش

تفاوت معنی‌داری بین دیدگاه صاحبنظران در زمینه اهمیت هر یک از شاخص‌­های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی در این پژوهش وجود دارد.

 

پیشینه پژوهش

جهت دستیابی به پیشینه پژوهش، پایگاه­‌ها و بانک­‌های اطلاعاتی خارجی از جمله موتور جستجوی گوگل اسکولار[15]، پایگاه­‌های اطلاعاتی امرالد، ساینس دایرکت، وایلی، ساج پاب، اشپرینگر، پروکوئست[16] و... ؛ همچنین پایگاه‌­های اطلاعاتی داخلی مانند کتابخانه ملی، پایگاه مجلات نور، پرتال جامع علوم انسانی، پایگاه مجلات ایران، پایگاه ویراساینس و ... مورد جستجو قرار گرفت. نتایج جستجو نشان داد مشابه پژوهش حاضر تاکنون انجام نشده است و پیشینه‌هایی که به طور جامع به این موضوع پرداخته باشند، اندک هستند. با این حال مواردی را می‌توان یافت که به لحاظ ارتباط بخشی از موضوع و شیوه کار مرتبط باشند که در ادامه بیان می‌شوند.

خان و بایتی[17] (2017) با هدف بررسی توانایی­‌های دیجیتالی ضروری برای توسعه و مدیریت کتابخانه­‌های دیجیتالی پاکستان، وضعیت صلاحیت‌های دیجیتالی 20 مورد از کتابداران دانشگاهی پاکستان را مورد سنجش قرار دادند. یافته­‌های این مطالعه نشان داد که توانایی­‌های دیجیتالی برای توسعه و مدیریت دیجیتال کتابخانه‌­ها به سه دسته اصلی صلاحیت­‌های دیجیتالی برای ایجاد کتابخانه­‌های دیجیتالی؛ توانایی مدیریت کتابخانه‌­های دیجیتالی؛ و توانایی‌های دیجیتال برای محافظت از محتوای دیجیتال تقسیم می­‌شوند. سالدر[18](2015)، در پژوهش خود با عنوان «ساخت یک کتابخانه دیجیتالی: از مدیر پروژه فناوری در ساخت و ساز پروژه کتابخانه دیجیتالی چه انتظار می‌رود؟» تمامی جنبه­‌های فناوری اطلاعات مربوط به کتابخانه و مدیریت دانش مورد استفاده برای دستیابی کاربران به منابع اطلاعاتی کتابخانه، از جمله آماده‌سازی داده‌ها، کشف، تحویل و حفاظت اطلاعات را در کتابخانه دیجیتالی کتابخانه مرکزی دانشگاه کلگری مورد بررسی قرار داد. یافته‌­های وی نشان داد که موفقیت کتابخانه دیجیتالی در زمینه حق مؤلف تا حد زیادی بستگی به برخورداری از حقوقدان در زمینه حقوق حق مؤلف، بستن قراردادها بین کتابخانه­‌ها با ناشران، کارگزاران و کتابخانه عضو ائتلاف دارد. سیفی[19] (2011) در بررسی فرایند دیجیتال‌­سازی و حفاظت دیجیتال نسخ­ خطی در 15 کتابخانه­ دیجیتالی منتخب ایران و هند، فقدان کارکنان متخصص را از جمله علت‌های بروز مشکلات بر مجموعه­‌گستری کتابخانه­‌های دیجیتالی تشخیص داد.

دالبلو[20] (2008 و 2009) با بررسی برنامه‌­های پنج کتابخانه ملی در اروپا[21] و بر اساس مصاحبه با سیاست­گذاران و توسعه­‌دهندگان این کتابخانه‌های دیجیتالی، شیوه­‌های مورد استفاده در طول اولین موج توسعه، (بین 1998 و 2002) را مورد بررسی قرار داد و با تجزیه و تحلیل مدل‌های متمایز توسعه، مجموعه‌­ای از رویکردهای سازنده­ را که منجر به نوآوری در کتابخانه­‌های دیجیتالی می­‌گردد را ارائه کرد.

در پژوهش‌­­­های داخلی در زمینه امکان­‌سنجی ایجاد کتابخانه دیجیتالی یافته­‌های حیدرتأمینی (1389) و ضیایی و سید کابلی (1393) نشان داد اصلی­‌ترین مانع در راه‌­اندازی کتابخانه دیجیتالی در کشور فقدان نیروی انسانی متخصص در این حوزه است و بر اساس یافته­‌های سهیلی و خلیلی (1387) مشخص شد ایران معاهده حق‌مؤلف را نپذیرفته است و کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران جهت حفظ حقوق مادی و معنوی خود در فضای مجازی بیش از پیش به یک حقوقدان در زمینه‌­های مجموعه گستری نیاز دارند. در این میان پژوهش رادفر (1390) و آقابابائی (1392) نشان داد وجود کارکنان متخصص در زمینه فراهم‌آوری مجموعه دیجیتال تأثیرگذارترین شاخص جهت توسعه مجموعه در کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران است؛ اما مبتنی بر یافته‌­های نوروزی، غلامی و جعفری فر (1396) از بین شیوه‌­های مجموعه­‌گستری، کتابخانه­‌های دیجیتالی ایرانی بهای زیادی به استفاده از منابع رایگان وبی نمی‌دهند. در حوزه خدمات نیز، بررسی پیشینه­‌های پژوهش نشان داد به‌کارگیری سیستم جستجوی واحد در میان سیستم‌های اطلاعاتی مختلف کتابخانه و ارائه خدمات جستجو به ‌شیوه‌های مختلف، جزء مؤثرترین مؤلفه­‌ها در توسعه موفق این محور است و ارائه خدمات مرجع از راه دور ضرورت اجتناب­‌ناپذیر کتابخانه‌­های دیجیتالی است و بی­‌توجهی به آن تأثیرات منفی بر ارائه خدمات مرجع دیجیتالی خواهد داشت و این درحالی است که کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران اهمیتی به ارائه این نوع خدمت در کتابخانه دیجیتالی خود نمی‌­دهند (نوروزی، غلامی و جعفری فر،1396؛ بلاغی اینالو، 1391). در بخش توسعه فناوری، یافته­‌های مطلبی و همکاران (1386) نشان داد که اقدامات حفاظتی از جمله در نظر گرفتن نسخه پشتیبان از سایت کتابخانه دیجیتالی و در نظر گرفتن استاندارد برای حفاظت و نگهداری اطلاعات (مانند مدل او. ای. آی. اس. برای مخازن باز) جزء شاخص‌­های پر اهمیت هستند.

همچنین در ادامه برای اختصار برخی آثار مرتبط با توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی در جدول 1 ارائه شده‌اند.

 

جدول 1. پژوهش‌های مرتبط با توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی

نتایج

عنوان پژوهش

سال

محقق

کتابداران دیجیتال باید دانش لازم در زمینه دیجیتال سازی، ایجاد و مدیریت فراداده، حفظ اطلاعات دیجیتال و مهارت‌های کامپیوتری را دارا باشند

مهارت­‌هایی که کتابداران دیجیتال در عصر حاضر باید کسب کنند

(2014)

راجو[22]

در روند توسعه منابع الکترونیکی، فرایند ارزیابی منابع، اثربخشی را بالا می­‌برد.

«توسعه مجموعه منابع الکترونیکی: بررسی عملکردهای رایج در کتابخانه­های دانشگاهی»

(2009)

فلاتلی[23] و پراک

طرح آموزش کتابخانه دیجیتالی در زمینه‌­های مهارت فهرست نویسی و نمایه‌سازی، ذخیره‌سازی، توسعه مجموعه مبتنی بر نیازهای محیط کار واقعی از ضروریات است.

 

«شناسایی موارد لازم برای آموزش کتابداران دیجیتالی آینده: بررسی عملکرد در حال حاضر کتابخانه‌­های تحقیقاتی ایالات متحده و ارائه الگوهای تأمین نیرو به صورت علمی»

(2006)

یانگوک و راسموسن[24]

توجه به حفاظت از مجموعه و قوانین حامی حق مؤلف از ضروریات است.

«آینده کتابخانه دیجیتالی»

(2006)

جوینت

کمبود کتابدار آموزش دیده و عدم حمایت مدیران، موجب محدود شدن مجموعه گستری کتابخانه دیجیتالی است.

«کاربرد اینترنت در توسعه مجموعه توسط کتابداران مدارس غیرانتفاعی در پسیفیک نورس وست»

(2001)

کلارک[25]

حمایت مدیر، مؤثرترین عامل در توسعه کتابخانه دیجیتالی است.

«شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر پیاده سازی سیستم‌های اطلاعات سلامت در ایران»

(1390)

یزدانی

تعیین فاکتورهایی مدنظر در خط مشی مدیریت توسعه منابع الکترونیکی کتابخانه‌­های مرکزی دانشگاه‌های دولتی ایران

«ارائه الگوی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی ایران»

(1389)

زارع‌فراشبندی

نبود خط مشی برای توسعه مجموعه الکترونیکی در تمامی کتابخانه­ای دانشگاهی ایران

«بررسی وضعیت خط مشی‌های مجموعه‌گستری کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی»

(1386)

کوهی رستمی

وجود نارسایی­‌های قوانین حامی حقوق مالکیت فکری در کتابخانه­‌های دیجیتالی کشور

«بررسی نارسایی‌های قوانین حامی حقوق مالکیت فکری در ایران جهت استفاده در کتابخانه‌­های دیجیتالی کشور»

(1385)

کاراندیش

 

با نگاهی به پیشینه­‌های ارائه شده می­‌توان گفت، پژوهش‌­هایی که تاکنون در زمینه توسعه کتابخانه دیجیتالی صورت گرفته است از جامعیت کافی برخوردار نبوده و در بیشتر موارد تنها به یک بعد از چهارگانه مورد توجه در این پژوهش تأکید داشته‌­اند (برخی به خدمات، برخی به مجموعه، برخی به نیروی انسانی و برخی دیگر به حوزه فناوری). ضمن این که در اغلب تحقیقات، جامعه مورد پژوهش کتابداران بوده‌­اند. از این‌رو، پژوهش حاضر با دیدی جامع‌­تر نسبت به تحقیقات پیشین درصدد است تا با بررسی دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور گامی در جهت کمک به توسعه و پیشبرد کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران بردارد.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که به‌ شیوه پیمایشی - توصیفی انجام شده است. جهت شناسایی و اولویت‌بندی شاخص‌­های توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران و برای جامع‌نگری از 15 نفر از متخصصان کتابخانه دیجیتالی کشور در طیف‎های مختلف، اما مرتبط با بحث کتابخانه‌های دیجیتالی در سه بخش (شامل 6 نفر از اعضای هیئت علمی دارای سابقه آموزش و پژوهش در حوزه کتابخانه دیجیتالی؛ 4 نفر از مدیران ارشد شرکت­‌های نرم­‌افزاری دارای سابقه فعالیت در زمینه تولید نرم‌­افزارهای کتابخانه‌­های دیجیتالی؛ و 5 نفر از مدیران کتابخانه‌ها که به طور مستقیم و مؤثر در ایجاد و توسعه کتابخانه دیجیتالی حضور فعال داشتند) به عنوان جامعه آماری دعوت به همکاری شد. در این رابطه رجوع به آثار و منابع تولید شده از جمله شیخ شعاعی و همکاران (1392) و رمضانی و علیپورحافظی (1392) و کسب نظرات افراد مطلع یاریگر تیم پژوهش در انتخاب جامعه آماری بود. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه پژوهشگر ساخته بود و کلیه راهکارهای احتمالی برای توسعه موفق کتابخانه‌­های دیجیتالی مبتنی بر 4 شاخص­ اصلی توسعه که در چارچوب تعریف فدراسیون جهانی کتابخانه دیجیتالی ارائه گردیده است، دسته‌بندی شدند. بر اساس مطالعه متون، کلیه شاخص‌­های احتمالی مبتنی بر پرسش­‌های اساسی پژوهش دسته­‌بندی و ارائه گردید. عبارت­‌ها بر اساس مقیاس لیکرت تنظیم شدند. به ‌منظور تأیید روایی صوری پرسشنامه از نظرات 6 نفر از پیشگامان ایرانی حوزه کتابخانه دیجیتالی[26] استفاده شد و نقطه نظرات آن‌ها در پرسشنامه نهایی اعمال گردید. سپس از صاحبنظران خواسته شد، میزان مؤثر بودن هر یک از عبارت­‌ها را در توسعه موفق کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران در چارچوب گزینه­‌های اصلاً یا بسیارکم، کم، متوسط، زیاد، بسیار زیاد اعلام دارند. در مقیاس به کار گرفته شده گزینه­‌ها به ترتیب نمایانگر 1، 2، 3، 4، 5 بودند. با توجه به ارزش مکانی هر گزینه و فراوانی مشاهده شده، رتبه لیکرت آن تعیین گردید. بنابراین اگر رتبه لیکرت هر یک از عبارت­‌ها یا پرسش­‌ها 5/2 به بالا یعنی متوسط، زیاد، بسیار زیاد بود. یعنی آن عبارت یا پرسش (عامل) از نظر پاسخگویان جزء شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه دیجیتالی است و اختصاص رتبه­‌های 5/2 و کمتر از آن به یک عبارت یا پرسش (عامل) مبین آن است که از نظر پاسخگویان آن شاخص در توسعه کتابخانه دیجیتالی مؤثر نیست. در بین شاخص­‌هایی که مؤثر شناخته شدند، هرچه رتبه اختصاص داده شده به هر شاخص به عدد 5 نزدیک­‌تر بود نشان از اهمیت بیشتر آن در مسیر طراحی و توسعه کتابخانه دیجیتالی داشت؛ اما هر چه این رتبه به عدد 5/2 نزدیک‌تر بود از اولویت کمتری برخوردار بود. کلیه شاخص­‌های شناسایی شده بر این اساس رتبه‌بندی شدند. پایایی پرسشنامه برحسب ضریب آلفا کرونباخ 96/0 محاسبه شد که بیانگر وجود پایایی قوی بین عناصر موجود در پرسشنامه است. به منظور آزمون فرضیه­ پژوهش از آزمون مجذورکا[27] استفاده شد.

یافته‌­ها

در این قسمت به چهار سؤال پژوهش پاسخ داده­ خواهد شد:

پرسش اول. شاخص‌­های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه نیروی انسانی کدام است؟

در جدول 2 پاسخ به پرسش اول پژوهش آمده است.

 

جدول 2. شاخص­‌های مؤثر بر توسعه نیروی انسانی کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران (به ترتیب اهمیت)

 

 

بر اساس نتایج حاصل از جدول 2 از نظر جامعه آماری، تأثیرگذارترین شاخص توسعه در حوزه نیروی انسانی کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران، استفاده از متخصص علم اطلاعات (کتابداری) آشنا با کتابخانه­‌های دیجیتالی (4.87 از 5 در طیف لیکرت) که از شاخص­‌های انسانی بهبود‌ دهنده وضعیت خدمات­‌دهی کتابخانه‌های دیجیتالی ایران است، کسب گردید. پایین­‌ترین رتبه (3.67 از 5 در طیف لیکرت) استفاده از حقوقدان (در زمینه حقوق حق مؤلف، بستن قرارداد بین کتابخانه­‌ها با ناشران، کارگزاران، کتابخانه عضو ائتلاف) که از شاخص­‌های انسانی مؤثر در توسعه مجموعه کتابخانه‌­های دیجیتالی ایرانی است، اختصاص یافت.

پرسش دوم: شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه مجموعه کدام است؟

جهت تعیین شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه مجموعه، نظرات جامعه آماری در این بخش مورد پرسش قرار گرفت که نتایج آن در جدول 3 آورده شده است:

 

جدول3. شاخص‌­های مؤثر بر توسعه مجموعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران (به ترتیب اهمیت)

 

 

بر اساس نتایج حاصل از جدول 3 از نظر جامعه آماری، وجود کارکنان متخصص در زمینه فراهم‌آوری مجموعه دیجیتال (4.60 از 5 در طیف لیکرت) تأثیرگذارترین شاخص توسعه مجموعه در کتابخانه­های دیجیتالی ایران است و پایین­ترین رتبه لیکرت در این بخش به داشتن معیار و قواعد مشخص برای استفاده از منابع رایگان وبی (از جمله پایگاه­های رایگان مانند DOAJ) و داشتن برنامه مدون برای ذخیره­‌سازی و حفاظت از منابع دیجیتال با رتبه 4.13 از 5 در طیف لیکرت اختصاص یافت که نشانگر آن بود که از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی، این دو مؤلفه در مقایسه با ده مؤلفه دیگر در این بخش از اهمیت کمتری برخوردارند.

پرسش سوم: شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه­های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه خدمات کدام است؟

برای تعیین شاخص­های مؤثر بر توسعه کتابخانه دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه خدمات، دیدگاه جامعه آماری در این حوزه مورد پرسش قرار گرفت که نتایج آن در جدول 4 آورده شده است.

 

جدول 4. شاخص­‌های مؤثر بر توسعه خدمات در کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران (به ترتیب اهمیت)

 

 

مبتنی بر نتایج حاصل از جدول 4 از نظر جامعه آماری، به‌کارگیری سیستم جستجوی واحد در میان سیستم‌های اطلاعاتی مختلف کتابخانه و ارائه خدمات جستجو به ‌شیوه‌های مختلف)مانند ساده، پیشرفته و آزاد (بالاترین رتبه را کسب کرده است (4.5 از 5 در طیف لیکرت) در بخش خدمات مؤثرترین مؤلفه­‌ها در توسعه موفق این محور شناخته شدند. پایین­‌ترین رتبه لیکرت در این بخش (3.7 از 5 در طیف لیکرت) به ارائه تازه‌ها و اخبار اختصاص یافت.

پرسش چهارم: شاخص‌­های مؤثر بر توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در زمینه فناوری کدام است؟

شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران در زمینه فناوری بر اساس دیدگاه جامعه مورد مطالعه در جدول 5، آمده است.

 

جدول 5. شاخص­‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران در زمینه فناوری (به ترتیب اهمیت)

 

 

بر اساس نتایج حاصل از جدول 5 در نظر گرفتن نسخه پشتیبان از سایت کتابخانه دیجیتالی با کسب بالاترین رتبه لیکرت (4.40 از 5 در طیف لیکرت) در رتبه اول و در نظر گرفتن استاندارد برای حفاظت و نگهداری اطلاعات (مانند مدل او. ای. آی .اس. برای مخازن باز) در جایگاه دوم با کسب رتبه 4.20 از 5 در طیف لیکرت جای گرفتند. پایین‌ترین رتبه لیکرت به، به‌کارگیری قوانین و مقررات ملی در حوزه فناوری کتابخانه دیجیتالی با کسب رتبه 3.40 از 5 در طیف لیکرت تعلق گرفت.

 

آزمون فرضیه پژوهش

تفاوت معنی‌داری بین دیدگاه صاحبنظران در زمینه اهمیت هر یک از شاخص‌های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی در این پژوهش وجود دارد.

برای آزمون فرضیه پژوهش از آماره آزمون مربع کا استفاده شد که نتایج در جدول 6 ارائه شده است.

 

 

جدول 6 . آزمون فرضیه پژوهش

 

 

بر اساس نتایج جدول 6 نتیجه آزمون مربع کا نشان می‌­دهد صاحبنظران در زمینه میزان اهمیت هر یک از شاخص­‌های مؤثر در زمینه­‌های نیروی انسانی، مجموعه، خدمات، فناوری بر توسعه موفق کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران با هم اختلاف نظر معنی‌داری دارند. بنابراین فرضیه پژوهش تأیید می‌شود.

 

بحث و نتیجه‌گیری

برای تحقق اهداف توسعه در هر کشوری، ابتدا لازم است تا تحولات لازم در نظام اطلاع‌رسانی آن کشور صورت پذیرد. نظام اطلاع­‌رسانی کشور، جهت همگامی با فناوری روز دنیا، نیازمند وجود کتابخانه‌­های دیجیتالی است که به نحوی ساختاریافته و علمی توسعه‌یافته باشند. توجه به این مسئله در کتابخانه­‌های ایران به عنوان پیشگامان حمایت از تولید علم و اطلاعات، در قیاس با سایر مراکز پژوهشی پر اهمیت­‌تر به نظر می‌رسد. در حقیقت، توسعه کتابخانه­‌های دیجیتالی تنها با تأمین زیرساخت­‌های مناسب نرم‌­افزاری و سخت‌افزاری ممکن نیست؛ زیرا بهره‌­گیری از فناوری اطلاعات در کتابخانه‌­ها و ایجاد و توسعه کتابخانه دیجیتالی فرایند پیچیده‌­ای است که عوامل به هم‌پیوسته فنی و غیر فنی زیادی در آن دخیل هستند. تعادل میان عناصر این نظام و زیرسیستم­‌های آن، نیازمند مدیریتی کارآمد بر اساس شاخص­‌های توسعه این پدیده نوپا در چهار محور نیروی انسانی، مجموعه، خدمات و فناوری است. بر اساس نتایج حاصل از جدول 2 از نظر صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور، 15 مؤلفه ارائه شده در بعد نیروی انسانی بر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی ایران مؤثر هستند و می­توانند به‌عنوان شاخص­های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی ایران در بعد نیروی انسانی معرفی گردند، چرا که تمامی مؤلفه‌­های این بخش در پرسشنامه رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند. تأثیرگذارترین شاخص در حوزه نیروی انسانی کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران استفاده از متخصص علم اطلاعات آشنا با کتابخانه­‌های دیجیتالی (4.87 از 5 در طیف لیکرت) شناخته شد. این درحالی است که یافته­‌های حیدرتأمینی (1389) و ضیایی و سید کابلی (1393) اصلی­‌ترین مانع در راه‌اندازی کتابخانه دیجیتالی در کشور فقدان نیروی انسانی متخصص در این حوزه تشخیص داده شد. بنابراین، این نتیجه حاصل می­‌گردد که جامعه پژوهش بر این چالش واقف هستند و در بخش توسعه نیروی انسانی توجه و تأکید بر آن را همسو با نتایج پژوهش سالدر (2015) مهم‌ترین شاخص می‌­دانند در این میان پایین‌ترین رتبه (3.67 از 5 در طیف لیکرت) به شاخص استفاده از حقوقدان (در زمینه حقوق حق مؤلف، بستن قراردادهای فی مابین کتابخانه‌­ها با ناشران، کارگزاران، کتابخانه عضو ائتلاف) در مسیر توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی ایران تعلق گرفت. درحالی‌که یافته­‌های سهیلی و خلیلی (1387) نشان داد ایران معاهده حق ‌مؤلف را نپذیرفته است و کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران جهت حفظ حقوق مادی و معنوی خود در فضای مجازی بیش از پیش به یک حقوقدان در زمینه­‌های مجموعه‌گستری نیاز دارند.

بر اساس نتایج حاصل از جدول 3 با توجه به این که 12 مؤلفه مطرح شده در بخش توسعه مجموعه رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند، تمامی شاخص‌­های مطرح شده در پژوهش در زمینه مجموعه از نظر صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور در توسعه موفق کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران مؤثر شناخته شدند. از نظر جامعه آماری، وجود کارکنان متخصص در زمینه فراهم‌آوری مجموعه دیجیتال (60/4 از 5 در طیف لیکرت) تأثیرگذارترین شاخص توسعه مجموعه در کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران است و همسو با یافته‌­های رادفر (1390) و آقابابائی (1392) متذکر گردید که فقدان کارکنان متخصص در این بخش تأثیر منفی بر مجموعه‌گستری کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران خواهد داشت. پایین­‌ترین رتبه لیکرت در این بخش به داشتن معیار و قواعد مشخص برای استفاده از منابع رایگان وبی (از جمله پایگاه­‌های رایگان مانند DOAJ) و داشتن برنامه مدون برای ذخیره‌­سازی و حفاظت از منابع دیجیتال با رتبه 13/4 از 5 در طیف لیکرت اختصاص یافت که نشانگر آن بود که از دیدگاه صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی، این دو مؤلفه در مقایسه با ده مؤلفه دیگر در این بخش از اهمیت کمتری برخوردارند و یافته­‌های نوروزی، غلامی و جعفری‌فر (1396) مبنی بر این‌که از بین شیوه­‌های مجموعه‌­گستری کتابخانه­‌های دیجیتالی ایرانی بهای زیادی به استفاده از منابع رایگان وبی نمی­‌دهند را تأیید کرد و نشان داد توجه به این مسئله از اهمیت چندانی در کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران برخوردار نیست.

 در حوزه شاخص­‌های توسعه خدمات مبتنی بر نتایج حاصل از جدول 4 از دید جامعه پژوهش به‌کارگیری تمامی 18 نوع خدمت معرفی شده در پژوهش در مسیر توسعه موفق کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران ضروری شناخته شد؛ چرا‌که تمامی شاخص­‌های ارائه شده از سوی صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند. از نظر جامعه آماری، به‌کارگیری سیستم جستجوی واحد در میان سیستم‌های اطلاعاتی مختلف کتابخانه و ارائه خدمات جستجو به ‌شیوه‌های مختلف) مانند ساده، پیشرفته و آزاد (بالاترین رتبه را کسب کرده است (5/4 از 5 در طیف لیکرت) و در بخش خدمات مؤثرترین مؤلفه‌­ها در توسعه موفق این محور شناخته شدند. ارائه خدمات مرجع از راه دور با کسب رتبه 3/4 از 5 در جایگاه دوم جای گرفت که نشان‌دهنده آن است که صاحبنظران به ارائه این نوع خدمات بسیار بها می­‌دهند، این در حالی است که یافته‌­های نوروزی، غلامی و جعفری­فر (1396) نشان داد کتابخانه‌های دیجیتالی ایران اهمیتی به ارائه این نوع خدمت در کتابخانه دیجیتالی خود نمی­‌دهند. بنابراین، کتابخانه‌­های دیجیتالی در ایران در این حوزه ضعیف عمل کرده‌­اند. ارائه خدمات مورد نیاز از طریق نظرسنجی کاربران با کسب رتبه 2/4 از 5 در جایگاه سوم جای گرفت و همسو با یافته­‌های دوبروا، اودویر و فلیسیتی[37] (2012) نشان داد، ارائه خدمات کتابخانه‌های دیجیتالی باید بر اساس نیازهای کاربران باشد و در توسعه خدمات کتابخانه دیجیتالی مشاوره با کاربران از الزامات است. پایین­ترین رتبه لیکرت در این بخش (7/3 از 5 در طیف لیکرت) به ارائه تازه‌ها و اخبار اختصاص یافت. این در حالی است که ارائه این نوع خدمت در بخش آگاهی‌­رسانی جاری خدمات مرجع دیجیتالی مبتنی بر یافته­‌های بلاغی اینالو (1391) ضرورت اجتناب­‌ناپذیر کتابخانه‌­های دیجیتالی است و بی‌‌توجهی به آن تأثیرات منفی بر ارائه خدمات مرجع دیجیتالی خواهد داشت.

جهت شناسایی شاخص‌­های مؤثر بر توسعه کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران از بُعد بهره گیری از فناوری 19 مؤلفه پژوهش، مورد نظرسنجی جامعه پژوهش قرار گرفت که تمامی آن‌ها پس از تحلیل آماری نتایج حاصل از جدول 5 رتبه بالاتر از 5/2 از 5 در مقیاس لیکرت را کسب کردند که نشانگر آن بود از دید صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور تمامی آن­ها در توسعه موفق کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران در بخش فناوری مؤثر هستند. در این میان در نظر گرفتن نسخه پشتیبان از سایت کتابخانه دیجیتالی با کسب بالاترین رتبه لیکرت (4.40 از 5 در طیف لیکرت) رتبه اول را کسب کرد و این شاخص به عنوان راهکارهای کلیدی در این زمینه شناخته شد. در نظر گرفتن استاندارد برای حفاظت و نگهداری اطلاعات (مانند مدل او. ای. آی. اس. برای مخازن باز) در جایگاه دوم با کسب رتبه 2/4 از 5 در طیف لیکرت جای گرفت و همسو با یافته‌­های و بیلی[38] (2017) و جنگ، هی و چای[39] (2017) نشان داد، توجه به مباحث حفاظت شیء رقمی در کتابخانه­‌های دیجیتالی بسیار پراهمیت بوده و بهره­‌گیری از الگوی اطلاعاتی او. ای. آی. اس. شروع مناسبی برای اهداف حفاظتی کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران است. پایین­‌ترین رتبه لیکرت به، به‌کارگیری قوانین و مقررات ملی در حوزه فناوری کتابخانه دیجیتالی با کسب رتبه 40/3 از 5 در طیف لیکرت تعلق گرفت که نشان از بی‌­اطلاعی جامعه پژوهش در این زمینه داد. تجربه کشور چین نشان داده است که انجام اقدامات حمایتی از سوی دولت می­‌تواند مشکلات زیادی را در سطح ملی حل نماید (2016). در پایان باید اشاره کرد که نتیجه آزمون مربع کا نشان داد صاحبنظران در زمینه اولویت به‌کارگیری هر یک از شاخص­‌های شناسایی شده در زمینه­ توسعه موفق هر چهار بعد مورد مطالعه در این مقاله (نیروی انسانی، مجموعه، خدمات، فناوری) با هم اختلاف نظر دارند. از این ­رو به نظر می‌رسد، جامعه مورد مطالعه دیدگاه­‌های متفاوتی در خصوص توسعه کتابخانه دیجیتالی در ایران با هم داشته باشند. وجود دیدگاه‌­های متفاوت نشانگر آن است که بین دو طیف مختلف جامعه پژوهش یعنی تولیدکنندگان نرم‌افزارهای کتابخانه دیجیتالی و جامعه استفاده‌کننده (مدیران کتابخانه‌های دیجیتالی و اساتید این حوزه) رابطه تنگاتنگی جهت هماهنگ شدن اهداف و برنامه­‌های این گروه‌­ها با هم وجود ندارد.

بنابراین با توجه به یافته‌های پژوهش حاضر، پیشنهادهایی به شرح زیر برای توسعه کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران ارائه می‌گردد:

-       شرکت‌­های تولیدکننده نرم­افزاری، برای طراحی و توسعه نرم­‌افزار از نظرات مدیران کتابخانه­ و اساتید اهل فن بهره­‌گیرند تا مطابق با نیازهای مشتریان نرم‌افزارهای کتابخانه دیجیتالی در کشور ارتقاء یابد.

-       صاحبنظران حوزه کتابخانه دیجیتالی کشور، استفاده از متخصص علم اطلاعات آشنا با کتابخانه­‌های دیجیتالی را پر اهمیت می­‌دانند و به‌کارگیری این افراد را جهت توسعه موفق کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران ضروری دانسته­‌اند. این در حالی است که پیشینه پژوهش نشان داد اصلی­‌ترین مانع در راه‌اندازی کتابخانه دیجیتالی در کشور فقدان نیروی انسانی متخصص است. بنابراین، به‌کارگیری کارشناسان فنی می­‌تواند در بهبود وضعیت کتابخانه‌های دیجیتالی ایران و توسعه موفق آن­ها مؤثر واقع شود. حتی اگر به جای استخدام دائمی بشود به صورت پاره وقت و ساعتی از این نیروها در کنار نیروهای ثابت بهره برد.

-       کتابخانه دیجیتالی موفق است که بتواند خود را با تحولات فناوری همگام‌سازی کند، از دیدگاه صاحبنظران حوزه داشتن برنامه مدون برای توسعه کمی و کیفی نیروی انسانی تأثیر مثبتی را بر توسعه موفق کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران خواهد داشت. تدوین خط مشی توسعه کتابخانه دیجیتالی و در نظر گرفتن تمامی شاخص­‌های شناسایی شده در این مقاله برای تمامی کتابخانه‌­های دیجیتالی ایرانی توصیه می­‌گردد.

-       به‌کارگیری مجموعه‌­ساز متخصص دیجیتالی، داشتن خط­ مشی مدون برای مجموعه­‌سازی و ارزیابی دوره‌ای مجموعه از نظر دامنه، اعتبار، صحت، کامل بودن، روزآمدی در بخش مجموعه گستری کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران راهکار مؤثری است که مانع از بروز بسیاری از مشکلات و چالش‌­ها در مسیر توسعه مجموعه آن­ها می­‌گردد.

-       از دیدگاه جامعه پژوهش، استفاده از استاندارد­های کتابخانه‌­ای به روز دنیا برای مبادله اطلاعات بین‌کتابخانه‌ای و سازماندهی منابع در کتابخانه­‌های دیجیتالی و عضویت در کنسرسیوم‌­های تأمین محتوا در کشور برای کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران از جمله عوامل کلیدی است که ضمن صرفه‌جویی در هزینه­‌ها موجب بهبود عملکرد کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران در مباحث مجموعه‌گستری می­‌گردند.

-        ارائه خدمات مرجع از راه دور مورد تأکید جامعه پژوهش بود. با توجه به آن که ارائه این نوع خدمات نقش بسزایی در پیشبرد اهداف کتابخانه‌های دیجیتالی ایران دارد. پیشنهاد می­‌گردد در برنامه‌­ریزی­های آتی از این نوع خدمات بهره‌­گیری بیشتری صورت گیرد. همچنین فکر استفاده از نرم افزار کتابخانه دیجیتالی در بسترهای دیگر از جمله تلفن‌های همراه بیشتر مورد توجه قرار گیرد. از دیگر موارد مهم در این زمینه بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی برای بازاریابی اطلاعات است که می­‌تواند کاربران بیشتری را به خود جذب کند.



[1]. Shiri

[2]. Druin

[3]. Nicholson

[4]. Witten

[5]. Joint

[6]. Ke and Hwang

[7]. Jin

[8]. Sharma and Vishwanathan

[9]. Krichel and Bakkalbasi

[10]. Wellstead

[11]. Zhou

[12]. Digital Library Federation (DLF)

[13]. این تعریف حاصل بررسی‌های صورت ‌گرفته از جامعه علم اطلاعات است و برای ایجاد وحد رویه، براساس دیدگاه 156 عضو این فدراسیون تدوین شده است و در آن «کتابخانه‌­های دیجیتالی را سازمان‌هایی معرفی کرد که در آن کارکنان متخصص به انتخاب، سازمان‌دهی و کمک برای دسترسی به منابع اطلاعاتی می‌پردازند و در آن فرآیند تفسیر، توزیع، حفاظت از یکپارچگی اطلاعات دیجیتالی و نیز اطمینان از وجود مجموعه‌ای از آثار دیجیتالی در مدت زمان طولانی مورد توجه قرار می‌‌گیرد تا از این طریق بتوان اطلاعات دیجیتال را به‌ سرعت و به‌ طور اقتصادی برای استفاده جامع‌ه­ای خاص یا مجموعه‌ای از جوامع در دسترس قرار‌ داد.»

[14]. Digital Library Federation (DLF)

[15] . Google Scholar

[16] . Emerald, Science Direct, Wiley, Sage Pub, Springer, Proquest

[17]. Khan and Bhatti

[18]. Sadler

[19]. Seifi

[20]. Dalbello

[21]. Biblioteca nacional de Portugal, Bibliothe`que nationale de France, Die Deutsche Bibliothek, the National Library of  Scotland, and the British Library

[22]. Raju

[23]. Flatley and Prock

[24] .Youngok and Rasmussen

[25]. Clark

[26]. در گزینش این افراد داشتن سابقه پژوهش در حوزه کتابخانه دیجیتالی و عضویت در گروه‌های هیئت علمی و یا تیم‌های تحقیق و توسعه شرکت‌های نرم‌افزاری مربوطه جزء ویژگی‌های اصلی بود.

 

[27]. Chi- square

[28] . HTML: Hyper Text Mark–up Language

[29] . PDF: Portable Document Format

[30] . XML: e Xtensible Mark-up Language

[31]. MARC: Machine readable catalog

[32]. OAIS: Open Archival Information System

[33]. Fire Wall

[34]. LAN & WAN

[35]. VPN

[36]. OCR (Optical Character Recognition)

[37]. Dobreva; O'Dwyer; Feliciati

[38] . Bailey

[39]. Jeng, He & Chi

آقابابائی، وحیده (1392). بررسی فرایند دیجیتال‌­سازی نسخ ­خطی در کتابخانه‌­های شهر قم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم.
حیدرتأمینی، میترا (1389). امکان سنجی ایجاد کتابخانه دیجیتالی از دیدگاه مدیران، معاونان پژوهشی و مسئولان کتابخانه‌های دانشگاه تبریز و ارائه الگوی پیشنهادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال.
رادفر، حمیدرضا (1390). بررسی مجموعه‌­سازی در کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران و ارائه الگوی پیشنهادی. رساله دکتری کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات.
رمضانی،‌ هادی؛ علیپورحافظی، مهدی (1392). ترسیم نقشه علمی حوزه کتابخانه­‌های دیجیتالی بر اساس مقالات منتشر شده در نشریات علمی پژوهشی علم اطلاعات و دانش شناسی بین سال‌های 1382-1391. نخستین کنفرانس ملی کتابخانه دیجیتال. تهران، ایرانداک، 36 -56.
زارع‌فراشبندی، فیروزه (1389). ارائه الگوی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌­های مرکزی دانشگاه‌­های دولتی ایران. رساله دکتری کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز.
سلطانی، بهزاد؛ کیامهر، مهدی (1387). پیشنهاد چارچوبی مفهومی برای تدوین نقشه جامع علمی کشور (برنامه ملی توسعه علم، فناوری و نوآوری). سیاست علم و فناوری، 1(3)، 43 -60.
سهیلی، فرامرز؛ خلیلی، لیلا (1387). کتابدار مرجع در محیط رقومی (دیجیتال): ویژگی‌های اخلاقی از نگاه متخصصان. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، ۲۳(۴)، 12-85.
شیخ شعاعی، فاطمه؛ جدیدی، زهرا؛ رحیمی، ندا و مسعودی، فاطمه (1392). بررسی روند پژوهش در حوزه کتابخانه دیجیتال در مجلات ایرانی. نخستین کنفرانس ملی کتابخانه دیجیتال. تهران، ایرانداک، 57-67.
 ضیایی، ثریا؛ سید کابلی، سیدسادات (1393). امکان­‌سنجی ایجاد کتابخانه دیجیتال در مدارس دولتی شهر مشهد (مطالعه موردی)، فصلنامه مدیریت اطلاعات و دانش شناسی، 1(1)، 84-100.
علیپور حافظی، مهدی (1394). یکپارچه­‌سازی معنایی منابع اطلاعاتی در کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 26(3)، ۹۳-113.
فراستخواه، مقصود (1387). بررسی وضع موجود و مطلوب ارزیابی نظام علمی در ایران با تاکید بر بخش آموزش عالی، سیاست علم و فناوری، 1(2)، 43 -58.
کاراندیش، نجمه (1385). بررسی نارسایی­های قوانین حامی حقوق مالکیت فکری در ایران جهت استفاده از آن­ها در کتابخانه‌­های دیجیتال کشور. پایان‌نامه کارشناسی‌­ارشد، دانشگاه تهران.
 کوهی­رستمی، منصور (1386). مقایسه وضعیت خط­‌ مشی­‌های مجموعه‌گستری کتابخانه‌­های مرکزی دانشگاه‌های تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز.
مطلبی، داریوش و همکاران (1386). کتابخانه­‌های دیجیتال در ایران (چالش‌ها و راهکارها). کتاب ماه کلیات، شماره 117 - 116 ، 48 – 57.
نوروزی، یعقوب (1386). توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی. کتاب ماه کلیات، 117- 116، 32-39.
نوروزی، یعقوب؛ جعفری­فر، نیره (1393). شناسایی عوامل مؤثر بر توسعۀ سیستم کتابخانۀ دیجیتالی؛ (دیدگاه مدیران کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تهران). تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی، 48(3)، 391 – 412.
نوروزی، یعقوب؛ غلامی، طاهره؛ جعفری­فر، نیره (1397). کتابخانه‌­های دیجیتالی ایران. تهران: خانه کتاب.
نوروزی، یعقوب؛ غلامی، طاهره؛ جعفری فر، نیره (1396). وضعیت کتابخانه­‌های دیجیتالی ایران بعد از گذشت یک دهه چگونه است؟. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 28(4)، 147-170.
References
Aghababaie, V. (2014). A Survey of Digitization of Manuscripts Process in QOM libraries. [MA thesis]. Qom: Qom University. (In Persian)
Alipour-Hafezi, M.  (2015). Semantic Integration of Information Resources in Iranian Digital Libraries. National studies on librarianship and information organization, 26(3), 93-113. (In Persian)
Alipour-Hafezi M. (2015). Semantic Integration of Information Resources in Iranian Digital Libraries. National studies on librarianship and information organization, 26(3), 93-113. (In Persian)
Bailey, M. (2017). Digital Library Programs for Libraries and Archives: Developing, Managing, and Sustaining Unique Digital Collections. Library Resources & Technical Services61(3), 171-173.
Clark, K. S. A. (2001). Internet use to perform collection development among independent school librarians in the Pacific Northwest, The University of Alabama. 1-342.
Dalbello, M. (2008). Cultural dimensions of digital library development, part I: theory and methodological framework for a comparative study of the cultures of innovation in five European national libraries. The Library Quarterly78(4), 355-395.
Dalbello, M. (2009). Cultural dimensions of digital library development, Part II: The cultures of innovation in five European national libraries (narratives of development). The Library Quarterly79(1), 1-72.
Dobreva, M., O'Dwyer, A., & Feliciati, P. (Eds.). (2012). User studies for digital library development. Facet Publishing.
Druin, A. (2005). What children can teach us: Developing digital libraries for children with children. The library quarterly75(1), 20-41.
Flatley, R., & Prock, K. (2009). E-resource collection development: A survey of current practices in academic libraries. Library Philosophy and Practice (e-journal), 296.
Frostock, Magnus (2008). A Survey on the Status and Desirability of Assessing the Scientific System in Iran with Emphasis on the Higher Education Section. Science and Technology Policy, 1(2), 43 -58. (In Persian)
Heydaratamini, M. (2010). The feasibility of creating a digital library from the viewpoint of managers, research assistants and library officials of Tabriz University and the presentation of a proposed model. [MA thesis]. Tehran: Islamic Azad University, Science and Research Branch. (In Persian)
Jeng, W., He, D., & Chi, Y. (2017). Social science data repositories in data deluge: A case study of ICPSR’s workflow and practices. The Electronic Library35(4), 626-649.
Jin, Y. (2004). The development of the China networked digital library of theses and dissertations. Online Information Review28(5), 367-370.
Joint, N. (2003). Staff development and training in the digital library environment. Library Review52(9), 417-421.
Joint, N. (2006). Digital library futures: collection development or collection preservation? Library review55(5), 285-290.
Karandish N. (2007). Investigate the failure of laws to protect intellectual property rights in order to use them in the digital library. [MA thesis]. Tehran: Tehran University. (In Persian)
 Ke, H. R., & Hwang, M. J. (2000). The development of digital libraries in Taiwan. The Electronic Library18(5), 336-347.
 Khan, S. A., & Bhatti, R. (2017). Digital competencies for developing and managing digital libraries: An investigation from university librarians in Pakistan. The Electronic Library35(3), 573-597.
Krichel, T., & Bakkalbasi, N. (2005). Developing a predictive model of editor selectivity in a current awareness service of a large digital library. Library & information science research27(4), 440-452.
Kuhiristemi, M. (2007). Comparison of the Central Markets Collection Collection Policies under the supervision of the Ministry of Science, Research and Technology and the Ministry of Health and Medical Education. [MA thesis]. Ahvaz: Shahid Chamran University of Ahvaz. (In Persian)
Matlabi, D. et al. (2008). Digital libraries in Iran (Challenges and Solutions),General Monument Book, No. 117 - 116, 48 - 57. (In Persian).
Nicholson, S. (2003). Bibliomining for automated collection development in a digital library setting: Using data mining to discover Web‐based scholarly research works. Journal of the Association for Information Science and Technology54(12), 1081-1090.
Norouzi, Y. (2008). Development of Digital Libraries, General Mourning Book, 116-117, 32-39. (In Persian)
Norouzi, Y., Gholami, T., & Jafarifar, N. (2017). Status of Iranian digital libraries from managers’ point of veiweNational Studies on Librarianship and Informaion Organization, 28(4), 147-170. (In Persian)
Norouzi, Y., Gholami, T., & Jafarifar, N. (2018). Iranian Digital Libraries. Tehran: Book House. (In Persian)
Norouzi, Y., & Jafarifar, N. (2014).Identifying the Factors Affecting the Development of the Digital Library System; (Viewpoint of Managers of Central Libraries of Tehran State Universities)Academic Library and Information Research, 48(3), 391-412. (In Persian)
Radfar H. R. (2012). Survey of Collection Developement in Iranian Digital Libraries. [Ph.D thesis]. Tehran: Islamic Azad University, Science and Research Branch. (In Persian)
Raju, J. (2014). Knowledge and skills for the digital era academic library. The Journal of academic librarianship40(2), 163-170.
Ramezani, H., & Alipour-Hafezi M. (2013). Drawing a scientific map of the field of digital libraries based on the articles published in the scientific journals of information science and science of science between 1981-82. Tehran: Digital Library Conference Proceeding: a decade of digital libraries in Iran with a view to the future.(In Persian)
Sadler, S. (2015). Building a Digital Library: What to Expect as a Technology Project Manager on a Library Construction Project. Journal of Library Administration55(3), 221-234.
Seifi, L. (2011). Digitization and digital preservation of the heritage collection in select libraries in India and Iran: a comparative study, (Doctoral dissertation, University of Mysore).
Sharma, R. K., & Vishwanathan, K. R. (2001). Digital libraries: development and challenges. Library Review50(1), 10-16.
Sheikh Shoaei, F., Jadidi, Z., Rahimi, N., & Masudi, F. (2013). Study of the research process in the field of digital library in Iranian journals, Tehran: Digital Library Conference Proceeding: a decade of digital libraries in Iran with a view to the future. (In Persian)
Shiri, A. (2003). Digital library research: current developments and trends. Library Review52(5), 198-202.
Soheyli, F., & Khalili, L. (2008). Reference librarian in Digital (digital): Moral features from the perspective of specialists. Research and Information Processing and Management. 23(4): 12-85. (In Persian)
Soltani, B., & Kayamehr, M. (2008). The proposed conceptual framework for compiling the country’s comprehensive scientific plan (National Program for the Development of Science, Technology and Innovation), Science and Technology Policy, 1(3), 43 -60. (In Persian)
Tsakonas, G., & Papatheodorou, C. (Eds.). (2009). Evaluation of digital libraries: an insight into useful applications and methods. Elsevier.
Wang, J. (2016). Digital collection development and sharing on a national scale: A case study of the Digital Library Promotion Project. New Library World117(11/12), 678-687.
Wellstead, P. (2013). User Studies for Digital Library Development. Library Review, 62(6/7): 442 – 443.
Witten, I. H., Loots, M., Trujillo, M. F., & Bainbridge, D. (2001). The promise of digital libraries in developing countries. Communications of the ACM44(5), 82-85.
Youngok, C., & Rasmussen, E. (2006). What Is Needed to Educate Future Digital Librarians: A Study of Current Practice and Staffing Patterns in Academic and Research Libraries. D-lib magazine12(9), 3.
Zar Ebrahashbandi, F. (2010). Presentation of Electronic Resources Management Patterns for Central Libraries of Iranian State Universities. [Ph.D thesis]. Ahvaz: Shahid Chamran University of Ahvaz. (In Persian)
Zhou, Q. (2005). The development of digital libraries in China and the shaping of digital librarians. Electronic Library, 23(4), 433-441.
Ziaei, S., & Sayed Kaboli, S. S. (2014). Possibility of Digital Library Creation in Public Schools in Mashhad (Case Study), Information & Knowledge Management Quarterly, 1(1): 84-100. (In Persian)