نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Objective: The science classification and library bibliographic classification are the two well-known study fields, the first, subject to science field and the second subject to Library and Information Science field. These two concepts are very close to each other. Regardless of the connection between these two, there exist fundamental questions, to name one: what is the need for compilation of science classification systems or library bibliographic classification schedules? There are many studies on these tow schemes, which can be divided into the following four categories: 1) Discussing the general issues (like definition, necessity and challenges), 2) describing one or more classification systems, 3) analyzing the perspectives of Islam and Muslims, and 4) specifying the components of science classification or library-bibliographic classification as to interdisciplinary fields and the theories thereof. In none of the existing works, a combination of these two… is studied in a comprehensive and detailed sense. Accordingly, this study aims at running a comparative study of science classification systems and library bibliographic classification schedules in the context of the time trends, thematic tendencies of the designers, the approaches and classification criteria, the count of branches and their efficiency and influence thereof.
Methodology: The two documentary and content analysis methods are adopted here. In the documentary analysis section, a collection of relevant documents is identified through a targeted sampling method. In the content analysis, quantitative and qualitative methods are applied. According to the purpose and type of research, the census method is applied.
Finding: The review run on the texts led to the identification of 99 science classification systems and 57 library bibliographic classification schedules. The climax of the science classification systems formation is toured in the Middle Ages with a frequency of 45 (46.39%) and the library bibliographic classification schedules climax is toured in the contemporary age with a frequency of 29 (51.78%). In terms of expertise and subject area, 54 percent of science classification systems are developed by philosophers and 42 percent of library bibliographic classification schedules are developed by librarians. In terms of classification systems criteria, the "religious-orientation" with frequency of 11 classifications for the science classification systems and the "subject- orientation" with frequency of 9 classification for library-bibliographic classification schedules top other criteria. The count of developers of science classification system are influenced by Farabi, an Iranian philosopher, is 14. The count of the same influenced by Aristotle, a Greek philosopher, is seven. As to library bibliographic classification schedules, the most influential person is Francis Bacon. In the science classification systems, 35.38 percent (23 cases), are divided into two categories, while in the library bibliographic classification schedules, most of the sub-categories are quartet and decimalized (each are with 13.63 percent (6 classifications).
Conclusion: Comparing these two classification systems according to these criteria provides an appropriate perspective of these systems from the beginning to the present. Therefore, the results of this research can be applied to the country''s scientific policies in the field of science classification systems and library bibliographic classification schedules. Regardless of the relation between these two systems, there are fundamental questions about these two domains. Among them, one can point to the question of whether the necessity of codification of classification systems of science or library bibliographic classification schemes is right?
کلیدواژهها [English]
مقدمه
«طبقهبندی علم» و «طبقهبندی منابع اطلاعاتی» که از آن به ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی نیز یاد میشود، دو حوزه مطالعاتی با سابقه هستند که اولی در زیر چتر علمشناسی و دومی تحت لوای کتابداری قرار میگیرد. با این وجود، این دو رابطه بسیار نزدیکی باهم دارند که از چشم برخی پژوهشگران تیزبین دور نمانده است. اذکایی (1385، ص. 10) بر این باور است که «طبقهبندی علوم با طبقهبندی کتابها، مجانست دارد، زیرا کتابها حاوی علوماند که در حکم ظرف و مظروف است؛ به عبارت دیگر، کتاب را «علم مکتوب» گفتهاند، چنانکه دانش مدون[1] هم خوانند. پس اگر حکیمی علوم را طبقهبندی کرد، در حقیقت کتابها یا علوم مکتوب را ردهبندی کرده، و بالعکس اگر کتابشناسی، کتابها را ردهبندی نموده در واقع محتوای علمی و فکری آنها را که «موضوعات» باشد، طبقهبندی کرده است». مقدم (1373، ص. 223) ضمن اشاره به همزاد بودن این دو با پدیده علم، به تبعیت ردهبندی منابع کتابخانهای از طبقهبندی علوم میپردازد و مینویسد: «ردهبندی علوم و یا طبقهبندی کتب را همزاد دانش انسان میدانند که ضرورت درک و شناسایی اشیاء و حقایق، بشر اولیه را وادار به طبقهبندی کرده است. کتاب نیز شیئی از اشیاء است که به تبع ردهبندی علوم نظم و ترتیب مییابد». حقیقی (1366، ص. 45-46) ضمن تقسیمبندی طرحهای ردهبندی به نظری و عملی بر این باور است که: «طرح یا نظام ردهبندی به منزله نقشه کاملی از رشتههای دانش است و کلیه مفاهیم علمی و روابط بین آنها را نشان میدهد. چنین طرحی ممکن است برای مقاصد مختلفی تدوین گردد. طرحهای ردهبندی با توجه به هدف آنها به دو دسته نظری و عملی تقسیم میشود» و مصطفوی فرد (1393، ص. 89) ضمن تأیید نظر حقیقی مینویسد: «طرحهای نظری را میتوان طبقهبندی علوم و طرحهای عملی را ردهبندی علوم نامید».
فارغ از رابطه این دو (تطبیق نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی)، پرسشهایی اساسی در مورد این دو حوزه نیز وجود دارد. ازجمله آنها میتوان به این پرسش اشاره کرد که بهراستی ضرورتهای تدوین نظامهای طبقهبندی علم و یا طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی کدماند؟ در میان متفکران، به نظر میرسد پاسخ شاله (1378)، از جهاتی برتری دارد. وی معتقد است:
برای واجد بودن نظری اجمالی راجع به علم و شعبههای حتمی آن و جلوگیری از عواقب نامطلوبی که در نتیجه تخصیص و تقسیمکار و تشعب علوم پیش خواهد آمد، یعنی برای مانع شدن از قطع رابطه بین علوم و از میان رفتن وحدتی که ذهن انسان طالب آن است، در دست داشتن طبقهبندی صحیحی از علوم لازم است. طبقهبندی بدین وصف، هم وقوف به وحدت علم را ممکن میسازد و هم اینکه ما را آگاه میکنند که چگونه باید علم به شعب جداگانه تقسیم شود و این شعبهها تا چه اندازه از یکدیگر دور یا نزدیک است. طبقهبندی علوم علاوه بر اینکه ما را از سیر و چگونگی پیشرفت معرفت بشر آگاه میسازد، میتواند در طرز تعلیم این علوم نیز به ما کمک شایانی بکند. از نظر عملی هم طبقهبندی علوم مفید است، زیرا که ترتیب دادن کتب در کتابخانهها و تنظیم فهرست آنها سهل میشود (شاله، 1378، ص 57-58).
علاوه بر شاله، یعقوب نژاد (1390، ص. 136) نیز در این باره نوشته است: «همزمان با گسترش علوم، تقسیم و طبقهبندی آن نیز برای مدیریت دانشهای بشری ضرورت پیدا میکند و مطلوب هر انسان متفکری است که از ساختار ذهنی منسجم برخوردار باشد». با توجه به پیوند تحولی علوم، از آنجا که فراگرفتن همه معلومات برای هر دانشپژوهی میسر نیست و آموختن یکی متوقف بر دیگری است، لذا طبقهبندی علم برای سهولت آموزش نیز ضروری به نظر میآید (مصطفوی فرد، 1393).
بررسی متون نشان میدهد که در حوزههای طبقهبندی علوم و منابع کتابخانهای، منابع و پژوهشهای متعددی منتشر شده است. در مجموع، آنها را میتوان به چهار دسته به شرح زیر تقسیم کرد:
جدول1. مطالعات انجام شده بر اساس دستهبندی فوقالذکر
دسته |
عنوان |
نویسنده |
سال |
اول |
طبقهبندی علوم؛ چیستی، چرایی و چگونگی |
مصطفوی فرد |
1393 |
طبقهبندی علوم و چالشهای فرارو |
یعقوب نژاد |
1390 |
|
چـگونه طبقهبندی شکل میگیرد؟ تأثیر جهانبینی بر طبقهبندی علوم و تأثیر متقابل طبقهبندی علوم بر معرفتشناسی انسان |
فدایی |
1390 |
|
ردهبندی علمی در کتابشناسی (نقدی بر طبقات موضوعی جاری) |
اذکایی (سپیتمان) |
1385 |
|
مقدمهای بر جنبههای نظری ردهبندی |
داودی |
1370 |
|
مروری بر ردهبندی نظری و ردهبندی عملی |
حقیقی |
1366 |
|
دوم |
مقدمات یادگیری فلسفه ارسطو از دیدگاه آمونیوس و فارابی |
سالم |
1396 |
مروری بر طبقهبندی علوم از صدرالافاضل تبریزی |
طالعی، کریمی و عباداله عموقین |
1392 |
|
گزارشی از مدلهای طبقهبندی علوم |
بیاتی و خندقآبادی |
1390 |
|
تقسیمبندی علوم در اندیشه غزالی |
میرعلی |
1389 |
|
طبقهبندی علوم از دیدگاه صدرالمتألهین و امام خمینی |
لکزایی |
1388 |
|
تأثیر دیدگاههای فارابی بر طبقهبندی علوم در اروپای سدههای میانه |
کرامتی |
1387 |
|
مقایسه چند ردهبندی |
سیامک |
1386 |
|
الرساله الشرقیه فی تقاسیم العلوم العقلیه |
دانشپژوه |
1370 |
|
سوم |
طبقهبندی در تاریخ: بحثی در باب تقسیمات علوم از منظر اندیشمندان متقدم |
کیانی فرید |
1391 |
طبقهبندی علوم با رویکرد اسلامی ایرانی (ضرورت شناسایی الزامات و مختصات پارادایم جدید) |
جلالی |
1391 |
|
بررسی تطبیقی طبقهبندیهای علوم در تمدن اسلامی |
اکرمی |
1389 |
|
تاریخ تحولات طبقهبندی و ردهبندی در فرهنگ اسلامی |
فتحی عبدالهادی و بدر |
1389 |
|
نگاهی کوتاه به سیر دانشنامه نویسی در جهان اسلام |
دهقان |
1375 |
|
طبقهبندی علوم در جهان اسلام |
رفیعی علامه |
1373 |
|
تقسیمبندی علوم از نظر دانشمندان اسلامی |
محقق |
1370 |
|
چهارم |
جایگاه میانرشته در طرحهای ردهبندی کتابخانهای |
چشمه سهرابی و سعادت |
1397 |
ضرورت توجه به بین رشتهایها در نظامهای ردهبندی علم و منابع کتابخانهای: گذر از منطق کلاسیک به سوی منطق فازی |
چشمه سهرابی و زرمهر |
1397 |
|
رویکردهای نظری در تطور نظامهای ردهبندی منابع کتابخانهای |
موحدیان و چشمه سهرابی |
1395 |
|
رشته، میان رشته و تقسیمبندی علوم |
بحرانی |
1392 |
آنطور که از منابع یافته شده پیداست در هیچکدام از آثار موجود، نظامهای طبقهبندی علوم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بهصورت یکجا، جامع همراه با جزئیات جمعآوری و مقایسه نشدهاند. لذا، این پژوهش بر آن است که ابتدا کلیه این نظامها و طرحها را از راه مطالعه کتابخانهای استخراج نموده و ضمن دستهبندی، نتایج حاصل از مطالعه را باهم تطبیق داده و به این پرسشها پاسخ گوید:
روش کار
این پژوهش بر اساس دو روش تحلیل اسنادی و تحلیل محتوا انجام شد. در بخش تحلیل اسنادی با استفاده از روش نمونهگیری هدفمند و با کمک فیش، مجموعه اسناد و مدارک مرتبط با موضوع شناسایی شد. روش کار به این صورت بود که ابتدا با جستجو در پایگاههای اطلاعاتی فارسی و لاتین و نرمافزارهای کتابخانهای و با استفاده از کلیدواژههای «طبقهبندی علم/ علوم»، «ردهبندی علم/ علوم»، «ردهبندی/ طبقهبندی کتابخانه» و «ردهبندی/ طبقهبندی منابع کتابخانه»، تمامی منابع مرتبط با موضوع شناسایی شد. سپس ضمن بررسی آنها، اطلاعات مربوط به 156 نظام ردهبندی یادداشت شد.
در بخش تحلیل محتوا، از دو روش تحلیل محتوای کمی و کیفی استفاده شد. جامعه آماری شامل 156 نظام طبقهبندی علم و طرح ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی است. با توجه به هدف و نوع پژوهش، از روش سرشماری استفاده شد و هر 156 نظام طبقهبندی تحلیل شد. ابزار گردآوری پژوهش در این مرحله نیز فیش بود.
یافتههای پژوهش
پرسش یک. روند زمانی ایجاد نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی چگونه است؟
پس از بررسی منابع مرتبط با موضوع بهطور کلی 99 نظام طبقهبندی علم و 57 طرح ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی شناسایی شد. زمان این نظامها (طرحها) به صورت سال وضع اثر، سال تولد و وفات واضع و حتی در برخی موارد صرفاً قرن مربوط به آن مطرح شده است. لذا، در مجموعه 97 نظام و 56 طرح دارای تاریخ مشخص شناسایی شد که مبنای تحلیل مقاله حاضر قرار گرفتند. از آنجاییکه برخی تاریخهای ذکر شده تقریبیاند جهت دقیقتر شدن دادهها، روند زمانی به چهار دوره تقسیم شد: قرون باستان (از ابتدای تاریخ بشر تا 395 م.)، قرونوسطی (از 395 تا 1453 م.)، قرون جدید (از 1453 تا 1789 م.) و قرون معاصر (از 1789 م. تاکنون). جهت پاسخ به این پرسش پژوهش از دو قالب نمودار و جدول استفاده شد.
نمودار 1. روند زمانی ایجاد نظامهای طبقهبندی علم
نمودار 2. روند زمانی ایجاد طرحهای ردهبندی کتابخانهای- کتابشناختی
جدول 2. روند زمانی ایجاد نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی
قرون معاصر (از 1789 تاکنون) |
قرون جدید (از 1453 تا 1789 م.) |
قرون وسطی (از 395 تا 1453 م.) |
قرون باستان (از ابتدای تاریخ بشر تا 395 م.) |
تعداد نظامهای دارای تاریخ مشخص |
تعداد کل نظام (طرح) |
|
|||||
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
فراوانی |
فراوانی |
|
|
28.86 |
28 |
19.58 |
19 |
46.39 |
45 |
5.15 |
5 |
97 |
99 |
نظامهای طبقهبندی علم |
|
51.78 |
29 |
28.57 |
16 |
10.71 |
6 |
8.92 |
5 |
56 |
57 |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
|
نمودار 1 مربوط به نظامهای طبقهبندی علم از ابتدا تاکنون به تفکیک سدههای مختلف است. همانطور که مشخص است از سده هشتم به بعد تعداد نظامهای طبقهبندی رو به افزایش میرود. طبق جدول 2 اوج آن در قرون وسطی با فراوانی 45 است که 46.39 درصد نظامها را شامل میشود. با تأملی بر نمودار 1 پیداست که این فزونی فراوانی مربوط به نظامهای طبقهبندی است که مسلمانان نگاشتهاند؛ و اما طبق نمودار 2 که مربوط به طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی است از ابتدای قرن 16 شاهد رشد طرحها هستیم که طبق یافتههای جدول 2 در قرون معاصر با 51.78 درصد به نقطه اوج خود (29 طرح) میرسد. همانطور که در نمودار 2 هم آمده است طرحهای فراگیری چون ردهبندی دهدهی دیویی، ردهبندی دهدهی جهانی، ردهبندی کولن و غیره مربوط به همین دوران است. ردهبندیهای منابع کتابخانهای محصول رشد انتشارات و ازدیاد متون در قرون اخیر است. نمودار 3 روند زمانی ایجاد نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی را به صورت تطبیقی نمایش میدهد.
پرسش دو. حوزههای موضوعی یا تخصص واضعان نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی کدماند؟
برای پاسخ به این پرسش پژوهش، پس از تعیین طبقهبندیها و واضعان آنها، حوزههای موضوعی یا تخصص و یا شغل ایشان در حد ممکن استخراج شد. در نهایت 74 نظام طبقهبندی علم و 26 طرح ردهبندی کتابخانهای- کتابشناختی تکمیل و مورد بررسی قرار گرفت. لازم به ذکر است که در منابع گاهی برای یک فرد چندین حوزه موضوعی یا تخصص ذکر شده که جهت یکدستی، پرهیز از پراکندگی و به شمار آمدن هر طرح در یک گزینه، حوزهای که شاخص، مهمتر و شامل بقیه موارد میشد در نظر گرفته شده است؛ بهعنوان نمونه، در نظامها برای «کندی» سه حوزه فیلسوف، ریاضیدان و منجم مطرح گشته است که از میان آنها «فیلسوف» (حوزه فلسفه) که قرابت بیشتری به موضوع پژوهش (طبقهبندی) دارد، انتخاب شد. یا در طرحها برای «کالیماخوس» دو تخصص کتابدار و شاعر ذکر شده است که اولی در نظر گرفته شد.
جدول 3. حوزههای موضوعی یا تخصص واضعان نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی
تخصص (شغل) واضع طبقهبندی |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|
ادیب، شاعر |
6 |
8.10 |
0 |
0 |
پزشک |
2 |
2.70 |
1 |
3.84 |
دانشمند |
8 |
10.81 |
2 |
7.69 |
دایره المعارف نویس |
4 |
5.40 |
0 |
0 |
ریاضیدان |
2 |
2.70 |
0 |
0 |
زبانشناس |
1 |
1.35 |
0 |
0 |
شیمیدان |
1 |
1.35 |
0 |
0 |
عارف |
4 |
5.40 |
1 |
3.84 |
عربشناس |
0 |
0 |
1 |
3.84 |
فهرستنویس |
0 |
0 |
1 |
3.84 |
فیزیکدان |
1 |
1.35 |
0 |
0 |
فیلسوف |
40 |
54.05 |
6 |
23.07 |
قاضی |
1 |
1.35 |
0 |
0 |
کتابدار |
1 |
1.35 |
11 |
42.30 |
کتابشناس |
0 |
0 |
1 |
3.84 |
کتابفروش |
0 |
0 |
1 |
3.84 |
مورخ |
3 |
4.05 |
1 |
3.84 |
جمع |
74 |
100 |
26 |
100 |
طبق جدول 3، در ردیف نظامهای طبقهبندی علم، بیشترین مقدار (40) حوزه موضوعی یا تخصص مربوط به فلاسفه است که 54.05 درصد کل نظامها را در بر میگیرد؛ اما در بین طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی، گزینه کتابداران با 11 مورد دارای بیشترین فراوانی است که 42.30 درصد کل طرحها را به خود اختصاص داده است.
پرسش سه: معیارهای تقسیم در نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی کدماند؟
از منابع مربوط اینچنین بر میآید که در اکثر موارد، واضعان معیار و ملاک مشخصی برای ارائه نظام طبقهبندی علم و طرح ردهبندی کتابخانهای- کتابشناختی خود مطرح نکردهاند. همچنین، برخی واضعان یا پژوهشگران، ممکن است برای یک نظام طبقهبندی یا طرح ردهبندی کتابخانهای بیش از یک معیار معرفی کرده باشند. با این وجود، پس از بررسی متون مختلف مربوط به پیشینه موضوع، معیار تعیین ردهها و زیر ردههای 42 نظام طبقهبندی علم و 20 طرح ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی مشخص شد. گفتنی است برای شمارش فراوانی، صرفاً معیار تقسیمبندی سرشاخهها و ردههای اصلی که گاهی بیشتر از یک مورد هست، در نظر گرفته شد:
الف. دین محوری
جدول 4. مقایسه نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس معیار دینمحوری
معیار |
مصادیق |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
دینمحور |
1. احکام اربعه شرعی (وجوب، استحباب، اباحه، کراهت، حرمت) |
ردهبندی امام محمد غزالی |
- |
2. انطباق معارف عقلی با شرع |
ردهبندی امام محمد غزالی |
- |
|
3. تأکید بر علوم قرآنی و ادبی |
ردهبندی در مونسنامه |
- |
|
4. دنیوی و اخروی بودن علوم |
1. ردهبندی صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی 2. ردهبندی امام محمد غزالی |
- |
|
5. رسیدن به حق و حقیقت از دو مسیر آفاق و انفس |
ردهبندی دودویی جهانی |
- |
|
6. عربی (شرعی)- غیرعربی (غیرشرعی) |
ردهبندی محمد بن احمد، ابوعبدالله الکاتب (خوارزمی) |
- |
|
7. عقل و وحی |
1. ردهبندی ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی 2. ردهبندی محمد بن یوسف ابوالحسن عامری |
- |
|
8. کارکرد و فایده (سودمندی علم برای دنیا یا آخرت) |
ردهبندی ابن حزم اندلسی |
- |
|
9. نقش علوم در سعادت آدمی |
ردهبندی خواجه نصیرالدین طوسی |
- |
|
10. خیر و فضیلت |
ردهبندی فارابی |
- |
|
11. آنچه مقدور انسان است و آنچه مقدور او نیست |
ردهبندی ارسطو |
- |
|
فراوانی |
11 |
0 |
ب. موضوع محوری
جدول 5. مقایسه نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس معیار موضوع محوری
معیار |
مصادیق |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
موضوع محور |
1. متعلق علوم یعنی موجودات |
ردهبندی فارابی |
- |
2. تحلیل و ترکیب موضوعات |
- |
ردهبندی کولن[2] |
|
3. دیدگاه مارکسیستی ـ لنینیستی و مائوئیستی موضوع |
- |
ردهبندی نوین چین |
|
-- |
1. ردهبندی اخوانالصفا و خلان الوفا 2. ردهبندی شیخالرئیس ابوعلی سینا 3. ردهبندی ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی 4. ردهبندی آمپر[3] 5. ردهبندی دودویی جهانی |
1. فهرست سرای پاپیروس 2. فهرست کتابخانه اسکندریه[4] «پیناکس[5]» 3. فهرست جالینوس[6] 4. ردهبندی ابوالفرج محمد بن اسحاق بن ندیم 5. ردهبندی ادوارد ادواردز[7] 6. ردهبندی فؤاد سزگین[8] 7. ردهبندی چارلز آمبروز استورى[9] |
|
فراوانی |
6 |
9 |
ج. آموزش محوری
جدول 6: مقایسه نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس معیار آموزش محوری
معیار |
مصادیق |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
آموزش محور |
1. تألیف کتابی برای راهنمایی دبیران و دیوانسالاران |
ردهبندی شعیا بن فریغون |
- |
2. ترتیب برنامههای آموزشی قرون وسطی |
- |
ردهبندی کنراد گسنر[10] |
|
3. ترتیب تحصیل و مطالعه علوم و فنون اسلامی در چند قرن گذشته |
ردهبندی ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی |
- |
|
4. تقدم و تأخر در آموزش |
ردهبندی فارابی |
- |
|
5. توافق دانشمندان و آموزشگران بر یک ترتیب |
- |
ردهبندی کتابشناختی بلیس[11] |
|
6. رشتههای دانشگاهی |
- |
1. ردهبندی دهدهی دیوئی[12] 2. ردهبندی کتابخانه کنگره[13] |
|
7. ترتیب تعلیمی |
- |
ردهبندی ابوالفرج محمد بن اسحاق بن ندیم |
|
- |
1. ردهبندی ابن حزم اندلسی 2. ردهبندی شمسالدین محمد بن ابراهیم اکفانی 3. ردهبندی قلقشندی |
|
|
فراوانی |
6 |
5 |
د. تاریخ محوری
جدول 7. مقایسه نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس معیار تاریخ محوری
معیار |
مصادیق |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
تاریخ محور |
1. ادوار تاریخی |
- |
ردهبندی کارل بروکلمان[14] |
2. تقدم و تأخر زمانی نسبت به زمان ظهور دین اسلام |
ردهبندی شمسالدین محمدبن محمود آملی |
- |
|
3. زمان جدایی علوم از فلسفه |
1. ردهبندی آگوست کنت[15] 2. ردهبندی آمپر 3. ردهبندی هربرت اسپنسر[16] |
- |
|
4. فرایند تاریخی معرفت بشری |
ردهبندی آگوست کنت |
- |
|
|
ردهبندی ایمانوئل کانت[17] |
- |
|
فراوانی |
5 |
1 |
و. ماده محوری
جدول 8. مقایسه نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس معیار ماده محوری
معیار |
مصادیق |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
ماده محور |
1. انتزاعی بودن و یا انضمامی بودن موضوع علوم |
ردهبندی هربرت اسپنسر |
- |
2. پدیده محور |
- |
1. ردهبندی کوئین-براون[18] 2. ردهبندی ریک زوستاک[19] |
|
3. تجربه محور |
1. ردهبندی فرانسیس بیکن[20] 2. ردهبندی آمپر 3. ردهبندی آگوست کنت |
- |
|
4. تفاوت پدیدههای مربوط به قلمرو جهانشناسی و روحشناسی |
ردهبندی آمپر
|
- |
|
- |
دایره المعارف بریتانیکا (ویرایش 15) |
- |
|
فراوانی |
5 |
2 |
ه. سایر معیارها
جدول 9. مقایسه نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس سایر معیارها
معیار |
مصادیق |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
قاعده اشرفیت |
1. جنبههای عملی |
- |
فهرست کتابخانه کورد[21] |
2. رتبه وجودی و نافع علوم |
ردهبندی ابوعلی حسن بن ابراهیم بن ابی بکر سلماسی |
- |
|
3. شرف به جهت موضوع، شرف به جهت غایت و شرف به جهت حاجت |
ردهبندی محمد بن علی التهانوی |
- |
|
4. نسبت کارآمدی هر علم در جامعه |
ردهبندی فارابی |
- |
|
5. نگاه کاربردی |
ردهبندی کیم زینس[22] |
- |
|
شرافت و منزلت علوم |
1. ردهبندی سیوطی 2. ردهبندی محمد بن مرتضی (فیض کاشانی) |
- |
|
فراوانی |
6 |
1 |
|
قاعده عام و خاص |
سلسله مراتب |
1. دایره المعارف بریتانیکا (ویرایش 15) 2. ردهبندی دودویی جهانی |
- |
از کلی به جزئی و بهصورت درخت و شاخههای آن |
1. ردهبندی فارابی 2. ردهبندی شعیا بن فریغون |
- |
|
فراوانی |
4 |
0 |
|
شناخت محور |
1. ابزار (منبع) شناخت |
1. ردهبندی ارسطو 2. ردهبندی ابن حزم اندلسی |
- |
2. ارتباط میان انسان و معرفت او |
ردهبندی شیخ الرئیس ابوعلی سینا |
- |
|
3. مراحل شناخت |
- |
ردهبندی محمدباقر مقدم |
|
فراوانی |
3 |
1 |
|
هستیشناسی |
1. جهت و حیث وجود علوم
|
ردهبندی ابوالخیر عصام الدین احمد بن مصطفی بن خلیل طاش کبری زاده |
- |
2. وجود شناختی |
ردهبندی ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی |
- |
|
3. منشاء و محل پیدایش علوم |
ردهبندی ربرت کیلواردبی[23] |
- |
|
5. مأخذ پیدایش و رشد علوم |
ردهبندی محمد بن احمد، ابوعبدالله الکاتب (خوارزمی) |
- |
|
6. هر پدیدهای از علت مشخصی سرچشمه میگیرد |
- |
ردهبندی کوئین-براون |
|
- |
ردهبندی اینجترات دالبرگ[24] |
- |
|
فراوانی |
5 |
1 |
|
اندیشه محور |
1. رویارویی میان علوم اکتسابی از طریق اندیشه و علوم غیرقابل بحث، برگرفته از احکام دینی |
ردهبندی ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی |
- |
2. مثال فکر و اندیشه (نه واقعیت خارجی) |
ردهبندی هگل[25] |
- |
|
|
ردهبندی ارسطو |
- |
|
فراوانی |
3 |
0 |
|
روششناختی |
- |
1. ردهبندی ارسطو 2. ردهبندی امام محمد غزالی 3. ردهبندی رنه دکارت[26] |
|
فراوانی |
3
|
0 |
|
کتاب شناختی |
1. فهرست نسخههای خطی فارسی 2. فهرستواره کتابهای فارسی |
ردهبندی احمد منزوی |
- |
فراوانی |
1 |
0 |
|
کلیت متنازل و پیچیدگی متصاعد |
- |
1. دایره المعارف بریتانیکا (ویرایش 15) 2. ردهبندی آگوست کنت |
فهرست جالینوس
|
فراوانی |
2 |
1 |
|
انسانمحور |
بر اساس مخاطب آنها یعنی انسان و مراحل وجودی او |
1. ردهبندی آیتالله سیدروحالله موسوی خمینی 2. ردهبندی آیتالله محمدتقی بهجت فومنی |
- |
فراوانی |
2 |
0 |
|
بومی محور |
- |
1. ردهبندی محمد بن احمد، ابوعبدالله الکاتب (خوارزمی) 2. ردهبندی شمسالدین محمدبن محمود آملی |
- |
فراوانی |
2 |
0 |
|
خاص یک امت بودن (غیر حکمی) یا نبودن (حکمی) (دینی و غیردینی) |
علوم نسبت به جمیع ازمنه و امم نسبت واحد داشته باشد یا نداشته باشد |
ردهبندی قطبالدین محمود بن ضیاءالدین مسعود شیرازی |
- |
|
فراوانی |
1 |
0 |
غایت فلسفه
|
1. تزئین حیات نفس در دو جنبه علمی و عملی |
ردهبندی ابن بهریز |
- |
2. مدخل دانستن علم منطق و مرکز قرار دادن فلسفه |
ردهبندی ارسطو |
- |
|
فراوانی |
2 |
0 |
|
قوای ذهنی سهگانه |
1. حافظه، مخیله، عاقله (نیروهای معنوی) |
1. ردهبندی فرانسیس بیکن 2. ردهبندی دیدرو و ژان لرون دالامبر[27] |
- |
2. معکوس حافظه، مخیله، عاقله |
- |
فهرست کتابخانه مدرسه عمومی سنلویی |
|
فراوانی |
2 |
1 |
|
عالم محور |
1. طالبان معرفت را به چهار گروه تقسیم نموده و دانشهای مربوط به هر یک را در همان طبقه و گروه قرار داده |
- |
ردهبندی حکیم ابوالفتح عمر خیام
|
2. جویندگان دانش را تقسیم میکند |
ردهبندی امام محمد غزالی |
- |
|
فراوانی |
1 |
1 |
|
تبعیت علوم از یکدیگر و بههمبستگی آنها |
- |
ردهبندی آگوست کنت |
- |
|
فراوانی |
1 |
0 |
حکمت |
تمایز بین صورتهای حکمی و غیر حکمی علم |
ردهبندی قطبالدین محمود بن ضیاءالدین مسعود شیرازی |
- |
- |
ردهبندی شیخ الرئیس ابوعلی سینا |
- |
|
فراوانی |
2 |
0 |
|
زوجیت و تقارن |
- |
ردهبندی دودویی جهانی |
- |
فراوانی |
1 |
0 |
|
غایت محور |
نتیجهنگری |
ردهبندی فارابی |
- |
در معرفت نظری، حق و در معرفت عملی، فعل است |
ردهبندی ارسطو |
- |
|
فراوانی |
2 |
0 |
|
قاعده اناطه (توقف) |
تعلیم و تعلم برخی علوم، متوقف به آگاهی از دانشهای دیگر است |
ردهبندی ارسطو
|
- |
فراوانی |
1 |
0 |
|
محدودیتهای فرهنگ |
- |
ردهبندی چارلز اسنو[28] |
- |
فراوانی |
1 |
0 |
|
نظم دایره المعارفی |
- |
ردهبندی راجر بیکن[29] |
- |
فراوانی |
1 |
0 |
|
ملاک کتابخانهای |
1. حداکثر سادگی و حداقل پیچیدگی |
- |
فهرست کتابخانه کورد |
2. سادگی و سهولت |
- |
ردهبندی دهدهی دیوئی |
|
3. سهولت عمل |
- |
ردهبندی ژاک شارل برونه[30] |
|
فراوانی |
0 |
3 |
|
نظم تکاملی
|
1. بخشهای هر موضوع به همان ترتیبی ظاهر میشود که نظریه تکامل برای ظهور آنها در خلقت قائل است |
- |
ردهبندی گسترشپذیر[31] کاتر[32]
|
2. نظریه تکامل تاریخی (ماده، نیرو، حیات، ذهن و ثبت و ضبط) |
- |
ردهبندی کوئین- براون
|
|
فراوانی |
0 |
2 |
با توجه به آنچه در جدولهای 4 الی 9 آمده است میتوان به تنوع معیارهای نظامهای طبقهبندی علم از یک طرف و محدود شدن معیارهای طرحهای ردهبندی کتابخانهای به اهداف کاربردی و جنبههای عملی از طرف دیگر پی برد. طبق یافتهها در بین نظامهای طبقهبندی علم معیار «دینمحوری» با فراوانی 11 در صدر قرار دارد؛ و اما در بین طرحهای ردهبندی کتابخانهای- کتابشناختی معیار «موضوع محوری» و «آموزش محوری» با 9 و 5 مورد بیشترین فراوانی را دارند.
پرسش چهار: در ایجاد طرحهای طبقهبندی علم و نظامهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی از چه اشخاصی الگو گرفته شده است؟
در منابعی که به شرح طبقهبندی علم و ردهبندی کتابخانهای پرداختند، ذکر این که هرکدام برای تقسیمبندی خود از چه نظام یا طرح دیگری الهام گرفتهاند کمتر به چشم میخورد؛ با این حال 23 نظام طبقهبندی علم و 9 طرح ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی که الگوی آنها مشخص بود، یافت شد. گفتنی است که برخی واضعان در ارائه اثر خود از بیش از یک نفر الگو پذیرفتهاند.
جدول 10: مقایسه طرحهای طبقهبندی علم و نظامهای ردهبندی کتابخانه ای-کتابشناختیالگو گرفته از اشخاص
شخص |
طرحهای طبقهبندی علم تأثیرپذیر |
فراوانی |
نظامهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی تأثیرپذیر |
فراوانی |
شمسالدین محمد بن ابراهیم اکفانی |
1. ردهبندی قلقشندی 2. ردهبندی ابوالخیر عصام الدین احمد بن مصطفی بن خلیل طاش کبری زاده |
2 |
- |
0 |
ابن خلدون |
ردهبندی محمد بن علی التهانوی |
1 |
- |
0 |
شیخ الرئیس ابوعلی سینا
|
1. ردهبندی شمسالدین شهرزوری 2. ردهبندی قطبالدین محمود بن ضیاءالدین مسعود شیرازی 3. ردهبندی ابوالخیر عصام الدین احمد بن مصطفی بن خلیل طاش کبری زاده |
3 |
- |
0 |
اخوانالصفا |
ردهبندی محمد بن یوسف ابوالحسن عامری |
1 |
- |
0 |
ارسطو |
1. ردهبندی شیخ الرئیس ابوعلی سینا 2. ردهبندی ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی 3. ردهبندی ابوزید احمد بن سهل بلخی 4. ردهبندی فارابی 5. ردهبندی محمد بن احمد، ابوعبدالله الکاتب (خوارزمی) 6. ردهبندی ابن حزم اندلسی 7. ردهبندی فخرالدین رازی محمدبن عمربن الحسن |
7 |
کنراد گسنرردهبندی
|
1 |
استوری |
ردهبندی احمد منزوی |
1 |
- |
0 |
حاجی خلیفه |
ردهبندی حسن صدیق خان |
1 |
- |
0 |
خواجه نصیرالدین طوسی |
ردهبندی شمسالدین شهرزوری |
1 |
- |
0 |
خوارزمی |
1. ردهبندی شعیا بن فریغون 2. ردهبندی محمد بن یوسف ابوالحسن عامری 3. ردهبندی قطبالدین محمود بن ضیاءالدین مسعود شیرازی 4. ردهبندی ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی 5. ردهبندی محمد بن علی التهانوی |
5 |
- |
0 |
امام محمد غزالی |
ردهبندی ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی |
1 |
- |
0 |
فارابی |
1. ردهبندی اخوانالصفا و خلان الوفا 2. ردهبندی محمد بن احمد، ابوعبدالله الکاتب (خوارزمی) 3. ردهبندی ابن مسکویه 4. ردهبندی شیخ الرئیس ابوعلی سینا 5. ردهبندی امام محمد غزالی 6. ردهبندی فخرالدین رازی محمدبن عمربن الحسن 7. ردهبندی دومنیگو[33] 8. ردهبندی ربرت کیلواردبی 9. ردهبندی قطبالدین محمود بن ضیاءالدین مسعود شیرازی 10. ردهبندی شمسالدین محمدبن محمود آملی 11. ردهبندی شمسالدین محمد بن ابراهیم اکفانی 12. ردهبندی ابوالخیر عصام الدین احمد بن مصطفی بن خلیل طاش کبری زاده 13 ردهبندی. فرانسیس بیکن 14. ردهبندی محمد بن علی التهانوی |
14 |
- |
0 |
فخر رازی |
ردهبندی شمسالدین شهرزوری
|
1 |
- |
0 |
فراهیدی |
ردهبندی شعیا بن فریغون |
1 |
- |
0 |
افلاطون |
ردهبندی فارابی |
1 |
- |
0 |
قطبالدین شیرازی |
ردهبندی ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حضرمی |
1 |
- |
0 |
الستد |
- |
0 |
ردهبندی کتابخانه پروسپر مارشان[34] |
1 |
بلیس |
- |
0 |
ردهبندی کولن |
1 |
فرانسیس بیکن |
- |
0 |
1. فهرست کتابخانه مدرسه عمومی سنلویی 2. ردهبندی دهدهی دیوئی 3. ردهبندی گسترشپذیر کاتر |
3 |
دیویی
|
- |
0 |
1. ردهبندی کتابخانه کنگره 2. ردهبندی دهدهی جهانی |
2 |
ابوالخیر عصام الدین احمد بن مصطفی بن خلیل طاش کبریزاده |
- |
0 |
ردهبندی حاجی خلیفه |
1 |
کاتر |
- |
0 |
ردهبندی کتابخانه کنگره |
1 |
هریس |
- |
0 |
ردهبندی دهدهی دیوئی |
1 |
طبق یافتههای جدول 10 اکثر واضعان نظامهای طبقهبندی علم برای ارائه اثر خود از فیلسوف ایرانی «فارابی» با فراوانی 14 و سپس فیلسوف یونانی «ارسطو» با فراوانی 7 تأثیر پذیرفتهاند که این متوجه تأثیر ویژه اندیشه ارسطویی در طبقهبندی علوم اسلامی و نیز تأثیر اندیشه فارابی بر طبقهبندی علوم در اروپاست. اما در بین طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی، مؤثرترین فرد «فرانسیس بیکن» با فراوانی 3 است.
برای وضع همه نظامهای طبقهبندی علم به جز دو مورد از واضعان طبقهبندی علم تبعیت شده است؛ این دو مورد شامل تأثیرپذیری «احمد منزوی» از «استوری» و «حسن صدیق خان» از «حاجی خلیفه» است.
پرسش پنج: کدام طرحهای ردهبندی کتابخانهای –کتابشناختی الهام گرفته از نظامهای طبقهبندی علم است؟
جدول 11. ردهبندیهای کتابخانهای-کتابشناختی مؤثر از طبقهبندی علم
نظامهای طبقهبندی علم تأثیرگذار بر طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی تأثیرپذیر از نظامهای طبقهبندی علم |
طبقهبندی ارسطو (322-384 ق.م) |
ردهبندی کنراد گسنر (1545 م.) |
طبقهبندی ابوالخیر عصام الدین احمد بن مصطفی بن خلیل طاش کبری زاده (1495-1561 م.) |
ردهبندی حاجی خلیفه (1609-1657 م) |
طبقهبندی فرانسیس بیکن (1561-1626 م.) |
1. فهرست کتابخانه مدرسه عمومی سنلویی از دبلیو. تی. هریس[35] (1870 م.) 2. ردهبندی دهدهی دیویی (1876 م.) 3. ردهبندی گسترشپذیر از چارلز امی کاتر (1880 م.) |
طبقهبندی الستد[36] (1630 م.) |
ردهبندی کتابخانه پروسپر مارشان (1704 م.) |
پرسش شش: تقسیمبندی طرحهای طبقهبندی علم و نظامهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس سرشاخهها چگونه است؟
در منابع تنها به تقسیمبندی 65 طرح طبقهبندی علم و 44 نظام ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی اشاره شده است. البته در برخی موارد تنها سرشاخهها (ردههای اصلی) و در بعضی دیگر زیرمجموعهها (ردههای فرعی) هم ذکر شدهاند. از طرفی در مواردی از آنها روال تقسیم در ردههای اصلی و فرعی یکسان و در بعضی دیگر متفاوت است؛ به عنوان مثال در «ردهبندی دهدهی دیویی» تقسیم از ابتدا تا انتهای آن به صورت دهتایی پیش میرود اما «فارابی» در طبقهبندی خود ابتدا علوم را به شش دسته و سپس هر کدام را بهطور متفاوت تقسیم میکند. لذا به دلیل این گوناگونی، جهت جمعآوری دادهها فقط سرشاخهها در نظر گرفته شده است.
جدول 12. مقایسه طرحهای طبقهبندی علم و نظامهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی بر اساس سرشاخهها
تعداد سرشاخهها |
نظامهای طبقهبندی علم |
طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی |
||||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|||
2 |
23 |
35.38 |
1 |
2.27 |
||
3 |
13 |
21.53 |
4 |
9.09 |
||
4 |
9 |
13.84 |
6 |
13.63 |
||
5 |
3 |
4.61 |
4 |
9.09 |
||
6 |
5 |
7.69 |
3 |
6.81 |
||
7 |
2 |
3.07 |
4 |
9.09 |
||
8 |
1 |
1.53 |
3 |
6.81 |
||
9 |
1 |
1.53 |
1 |
2.27 |
||
10 |
3 |
4.61 |
6 |
13.63 |
||
11 |
0 |
0 |
2 |
4.54 |
||
12 |
1 |
1.53 |
2 |
4.54 |
||
14 |
1 |
1.53 |
0 |
0 |
||
17 |
0 |
0 |
1 |
2.27 |
||
20 |
0 |
0 |
1 |
2.27 |
||
21 |
0 |
0 |
1 |
2.27 |
||
25 |
0 |
0 |
2 |
4.54 |
||
28 |
1 |
1.53 |
0 |
0 |
||
43 |
0 |
0 |
1 |
2.27 |
||
68 |
1 |
1.53 |
0 |
0 |
||
120 |
0 |
0 |
1 |
2.27 |
||
300 |
0 |
0 |
1 |
2.27 |
||
جمع |
65 |
100 |
44 |
100 |
||
بر اساس یافتههای جدول 12، اکثر نظامهای طبقهبندی علم یعنی 35.38 درصد (23 مورد) در سرشاخهها تقسیم دوتایی دارند؛ و اما در بین طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی تقسیم چهارتایی و دهتایی سرشاخهها بیشترین فراوانی (هر کدام 6 مورد با سهم 13.63 درصد) را به خود اختصاص دادهاند.
بحث و نتیجهگیری
برای وضع طبقهبندی علم و ردهبندی کتابخانهای جدید و کاربردی نیاز به فهم و نقد دیدگاههای پیشین و تبیین وضعیت موجود است. یکی از مواردی که مطالعه آن لازم است، روند زمانی ایجاد نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی است. یافتهها نشان میدهد از سده هشتم به بعد تعداد نظامهای طبقهبندی علم رو به افزایش میرود و اوج آن در قرونوسطی (از 395 تا 1453 م.) با فراوانی 45 است که 46.39 درصد نظامها را شامل میشود. از شواهد پیداست که این فزونی فراوانی مربوط به نظامهای طبقهبندی است که مسلمانان نگاشتهاند. به نظر میرسد، دلیل این امر را در برخی از نوشتههای پیشین میتوان یافت. به عنوان نمونه، جلالی (1391، ص. 80-81) در این باره مینویسد: «نهال دانش بهطور کامل در جهان اسلام وقتی رشد یافت که آثار یونانی، هندی و فارسی به زبان عربی ترجمه شد. در این منابع، علم بهعنوان بخشی از معرفت فلسفی معرفی شده است؛ یعنی ماهیت علم مسبوق به ماهیت معرفت فلسفی شد. به همین دلیل تقسیم علم نیز در منابع فلسفی و بهتبع فلسفه انجام یافت». یا در این جمله فتحی عبدالهادی و بدر (1389، ص. 20) که نوشتهاند: «مسلمانان با اینکه در زمینۀ طبقهبندی علوم از آثار یونانی، رومی و آثار دیگر مناطق، استفاده کردند، ولی این مبحث را بسیار توسعه دادند و به نکات و نظریات پیشرفتهای دست یافتند؛ به طوری که تا سالیان طولانی، آرای آنها محور درس و پژوهش مراکز علمی اروپا بوده است». یا آنچه که ملاقات شاهی (1387) درباره این دوره گفته است: «اوج پیشرفت تمدن اسلامی در تمامی علوم در قرن چهارم و پنجم بوده و اغلب آثار بعدی بر اساس آثار این دو سده استوار است» (نقل در طالعی، کریمی و عباداله عموقین، 1392، ص. 16).
و اما در مورد طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی، از ابتدای قرن 16 شاهد رشد آنها هستیم که در قرون معاصر (از 1789 م. تاکنون) با 51.78 درصد به نقطه اوج خود (29 طرح) میرسد. طرحهای فراگیری چون ردهبندی دهدهی دیویی، ردهبندی دهدهی جهانی، ردهبندی کولن و غیره مربوط به همین دوران بوده و بهطورکلی ردهبندیهای منابع کتابخانهای محصول رشد انتشارات و ازدیاد متون در قرون اخیر است.
مطالعه تاریخی نشان میدهد که از آغاز تاکنون، علم متناسب با اوضاع و شرایط تمدنها و فرهنگها و همچنین با تکیه بر دانستنیهای هر عصری، شاهد طبقهبندیهایی از خود بوده که بیشتر متأثر از جهانبینی واضعان آن طبقهبندیها است. همانطور که اکرمی (1389، ص. 11) اشاره میکند: «سازماندهی دانش و بهتبع ردهبندی، در هر دوره، جامعه، و نزد هر دانشمندی تابع رویه و روش فکری عالمان بوده و بازتابی از تفکرات جامعه و نوع جهانشناسی خاص هر عالم بوده است. همچنین، در بعضی موارد تابع موقعیت تاریخی علوم، اختلافات فکری، پیشرفت محیطهای انسانی، ظهور فرقهها، گسترش تمدنها و تأثیر متقابل علم و تمدن بوده است».
در مورد حوزه موضوعی یا تخصص و شغل واضعان نظامهای ردهبندی، فدایی عراقی (2003) مینویسد: «در بین همه متفکران گروههایی که بیشتر به این امر اهمیت میدهند و بهصورت بخشی و مقطعی هم به آن نمینگرند و همهجانبه به معارف بشری توجه میکنند عبارت هستند از: فلاسفه، دایره المعارف نویسان و کتابداران، زیستشناسان هم در این زمینه نقشآفرین هستند اما در جنبههای خاصتر» (نقل در فدایی، 1389، ص. 11). یافتههای پژوهش حاضر مؤید این گفتههاست. یعنی در مورد نظامهای طبقهبندی علم، بیشترین تعداد حوزه موضوعی یا تخصصی واضعان مربوط به فلاسفه است که 54.05 درصد کل نظامها (40 مورد) را در برگرفته و در بین طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی، گزینه کتابداران با 11 مورد دارای بیشترین فراوانی است که 42.30 درصد کل طرحها را به خود اختصاص داده است. آنطور که پیداست، واضعان نظامهای طبقهبندی علم از طیفهای مختلف و تخصصهای متنوعتری از علم برخوردار هستند، اما واضعان طرحهای ردهبندی کتابخانهای- کتابشناسی اغلب کسانی هستند که مستقیماً با خدمات کتاب و کتابخانه در ارتباط بودهاند مانند کتابدار، کتابشناس، کتابفروش و فهرستنویس.
واضعان در طول زمان، معیارها و ملاکهای گوناگونی را مدنظر قرار دادهاند که مبنا بر یافتهها میتوان به تنوع معیارهای نظامهای طبقهبندی علم از یک طرف و محدود شدن معیارهای طرحهای ردهبندی کتابخانهای به اهداف کاربردی و جنبههای عملی پی برد. مطابق نتایج پژوهش، در بین نظامهای طبقهبندی علم، معیار «دینمحوری» با فراوانی 11 در صدر قرار دارد و در بین طرحهای ردهبندی کتابخانهای- کتابشناختی، معیار «موضوع محوری» و «آموزش محوری» با 9 و 5 مورد بیشترین فراوانی را دارند. گفتنی است که یافتههای مربوط به معیارها با نتایج بررسی روند زمانی و حوزه موضوعی واضعان نیز همخوانی دارد. اضافه بر این، نتایج این قسمت پژوهش با این بخش از نظریات یورلند (2012) که معتقد است: طبقهبندیها بهمنظور تسهیل برخی وظایف بشر ایجاد میشوند، و خصائص انتخاب شده برای طبقهبندی به هدف طبقهبندی بستگی دارد، زیرا اهداف مختلف نیازمند طبقهبندیهای متفاوت است، و طبقهبندیها وابسته به نظریه هستند، در یک راستا است.
مسئله موضوع محوری پیشتر توسط برخی پژوهشگران مانند اتکینسون[37] (1390) مطرح شده است: «آنچه ردهبندی را برای کتابداران پراهمیت جلوه میدهد و آن را بهعنوان علم و فراتر از طراحی برای ایجاد نظم منابع در قفسهها مطرح میسازد، تأکید بر نظم معنادار منابع و ایجاد روابط موضوعی میان مدارک است تا بازیابی تسهیل شود» (به نقل از موحدیان و چشمه سهرابی، 1395، ص. 11). اضافه بر این، «هدف یک فیلسوف یا دانشمند کشف روابط اشیاء و هدف یک کتابدار گروهبندی کتابها برحسب محتوای آنها و نیز تکیه بر اصل سهولت عمل است، اصلی که باید شالوده همه ردهبندیهای کتابخانهای قرار گیرد» (حقیقی، 1366، ص. 90). همچنین «کتابداران بیشتر بر جنبههای عملی ردهبندی متمرکز شدهاند و اهمیت دیگر ردهبندی از منظر تأکید بر نقش اجتماعی کتابخانههاست» (کومارومی[38]، 1990 به نقل از موحدیان و چشمه سهرابی، 1395، ص. 11).
کتابداران شاید در ارائه کمی طرحهای طبقهبندی سهم کمتری نسبت به سایرین داشته باشند، اما آنچه مطرح نمودهاند در دورههای مختلف بهطور فراگیر و مؤثر مورد استفاده قرار گرفته است. با این وجود، با توجه به توسعه فناوریها و مسائل جدید در شاخههای مختلف علم و بالتبع تغییر نیازهای کاربران، لازم است تا با رویکردهای جدید در فکر طرحهایی بهروز بوده تا معایب طرحهای کنونی مرتفع و کاربردپذیریشان بیشتر گردد.
پیرامون انطباق طرحهای طبقهبندی علم و نظامهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی نظرات متفاوتی اعم از قبول یا رد آن وجود دارد؛ اما میتوان سرجمع آن را اینگونه اظهار نمود که: «نظم ردهبندی نظری باید بهمنزله ستون فقرات ردهبندی کتب مورد استفاده قرار گیرد، تا به این ترتیب توالی منطقی و پیوستگی مطلوب موضوعها و دوام و پایداری ردهبندی تأمین گردد؛ اما در انطباق کتابها با این نظم باید جرح و تعدیلهای عملی زیادی به عمل آید. ایجاد این جرح و تعدیلها در نظامهای نظری، گاه برای ردهبندی کتب نه تنها مفید، بلکه لازم است و اصرار بیهوده در پیروی مطلق از ردهبندیهای علمی و فلسفی بدون در نظر گرفتن استفاده روزانه از کتابها و بدون توجه به جنبههای عملی، باعث از دست دادن پویایی و کارایی ردهبندی کتابخانه میشود و موجب میگردد که کتابها اغلب در جایی قرار گیرند که عقل سلیم آن را نمیپذیرد. اصولی که در تدوین ردهبندی نظری ملحوظ است و نیز توالی موجود در یک نظم نظری باید در ردهبندی عملی رعایت گردد» (حقیقی، 1366، ص. 90). یورلند (2012، ص. 305) نیز اشاره میکند که ردهبندی کتابشناختی مستقل از طبقهبندی علمی نیست؛ در عوض، باید تا حد زیادی بر اساس طبقهبندیهای علمی بوده و آن را منعکس کند.
از نتایج این پژوهش بر میآید که یکپنجم واضعان نظامهای طبقهبندی علم (14 مورد) برای ارائه اثر خود از فیلسوف ایرانی «فارابی» و سپس فیلسوف یونانی «ارسطو» با فراوانی 7 تأثیر پذیرفتهاند که این متوجه تأثیر ویژه اندیشه ارسطویی در طبقهبندی علوم اسلامی و نیز تأثیر اندیشه فارابی بر طبقهبندی در اروپاست؛ و اما در بین طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی، مؤثرترین فرد «فرانسیس بیکن» با فراوانی 3 است.
برخی مطالعات گذشته، نتایج این بخش پژوهش را تأیید میکنند. جلالی (1391، ص.81) درباره تأثیرگذاری ارسطو بر حکمای اسلامی نوشت است: «کندوکاو تاریخی نشان میدهد که حکمای اسلامی در طبقهبندی خود بیشتر تحت تأثیر ارسطو و حکمای یونانی بودهاند و بیشتر در حوزه الهیات به بحث پرداختهاند و در شاخههای فلسفه نظری و حکمت عملی کمتر وارد شدهاند». نقش ارسطو و فارابی در توسعه و طبقهبندی علوم مشخص است و اعطای لقب معلم اول به ارسطو و معلم ثانی به فارابی نشانگر این نقش آنهاست. بکار (1381، ص. 47) در این باره مینویسد «به گفته دکتر نصر، مقصود از اصطلاح معلم که در اینجا آمده کسی نیست که تعلیم میکند یا در علوم استاد است. منظور کسی است که، برای نخستین بار، حدود هر شاخه از معرفت را تعریف میکند، و هر علم را بهصورتی منظم در طبقه مخصوص به خود قرار میدهد. به همین جهت است که ارسطو، نخستین کس در یونان که علوم گوناگون را صورتبندی و طبقهبندی کرد، معلم اول نامیده میشود».
پس از بررسی روند زمانی، حوزه موضوعی واضعان، معیارها و تبعیت طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی از نظامهای طبقهبندی علم، نوبت به کنکاش در تقسیمبندی آنها بر اساس سرشاخههایشان میرسد. اکثر نظامهای طبقهبندی علم یعنی 35.38 درصد (23 مورد) در سرشاخهها تقسیم دوتایی دارند. شاید بتوان این را نتیجه تأثیر تقسیم ارسطویی بر این طرحها دانست؛ و اما در بین نظامهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی تقسیم چهارتایی و دهتایی سرشاخهها بیشترین فراوانی (هرکدام 6 مورد با سهم 13.63 درصد) را به خود اختصاص دادهاند.
محدود شدن سرشاخهها و تقسیمهای فرعی آنها به تعدادی خاص، انعطافپذیری آنها را کاهش میدهد درصورتیکه «هر موضوع جدید باید بتواند در جایگاه منطقی و سلسله مراتبی خود - حتی در ردیف ردههای اصلی- قرار گیرد. همچنین هر موضوع فرعی که به دلیل رشد و گرایشهای تخصصی و با مرور زمان، استقلالیافته، باید بتواند در ردیف طبقههای اصلی واقع شود. انعطافناپذیری این نوع طرحهای طبقهبندی، شبیه پازلهای بستهبندی شدهای است که امکان جابهجایی قطعات را سلب کرده و گسترش نقشه را به طورکلی ناممکن ساخته است. درحالیکه دانش بشری آن به آن، رو به فزونی و گسترش است» (یعقوب نژاد، 1390، ص. 148). تقسیمبندی سلسله مراتبی نظامهای ردهبندی کتابخانهای که مبتنی بر منطق کلاسیک است، الهام گرفته از نظامهای طبقهبندی علم است و این موضوعی است که پیشتر توسط چشمهسهرابی و سعادت (1397) نیز مطرح شده است: «علت اصلی غلبه این رویکرد در نظامهای ردهبندی کتابخانهای، تبعیت از نظامهای طبقهبندی علم است که پایه و اساس آنها نیز بر منطق کلاسیک استوار است و عمدتاً دارای سرشاخههای، دوتایی، سهتایی، چهارتایی، تا دوازدهتایی هستند».
پیشنهاد میشود سیر تحول هر یک از نظامهای طبقهبندی علم و طرحهای ردهبندی کتابخانهای-کتابشناختی از زمان وضع آن بهطور جداگانه بررسی و علل اوج و فرود هر کدام مشخص گردد؛ در این صورت کاربردیترین موارد شناسایی شده که معیارها و شیوه تقسیم آنها میتواند برای علاقهمندان به خلق طرحهای نظری و عملی در آینده راهگشا باشد. همچنین، پیشنهاد میشود، با توجه به ظهور و گسترش محیط وب و تحولات گسترده در حوزه سازماندهی دانش، به ویژه پیدایش هستی نگاشتها در محیط وب معنایی، و ردهبندیهای مردمی در شبکههای اجتماعی و نظایر اینها، تکامل و جهتگیری آینده نظامهای ردهبندی منابع اطلاعاتی مطالعه شود.
[1]. Recorded Knowledge
[2]. Colon classification (CC)
[3]. Ampere
[4]. Library of Alexandria
[5]. Pinaxes
[6]. Claudius Galenus
[7]. Edward Edwards
[8]. Fuat Sezgin
[9]. Charles Ambrose Storey
[10]. Conrad Gessner
[11]. Bliss᾽s Bibliographic Classification
[12]. Dewey Decimal Classification (DDC)
[13]. Library of Congress Classification (LCC)
[14]. Carl Brockelmann
[15]. Auguste Comte
[16]. Herbert Spencer
[17]. Auguste Comte
[18]. J. H. Quinn
[19]. Ric Szostak
[20]. Francis Bacon
[21]. Bibliothecae Cordesianane catalogus
[22]. Chaim Zins
[23]. Robert Kilwardby
[24]. Ingetraut Dahlberg
[25]. Georg Wilhelm Friedrich Hegel
[26]. René Descartes
[27]. Jean Le Rond D’Alembert
[28]. C. P. Snow (Charles Percy Snow)
[29]. Roger Bacon
[30]. Jacqes-Charles Brunet
[31]. Expansive Classification (EC)
[32]. Charles Ammi Cutter
[33]. Domenigo Gondysallvo
[34]. Prosper Marchand
[35]. W. T. Harris
[36]. Johann Heinrich Alsted
[37]. Atkinson
[38]. Comaromi