نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
2 کارشناسی ارشد مدیریت اطلاعات، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.
3 استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract:
Objective: The purpose of this study is to rank public libraries in Khorasan Razavi province based on Multi Attribute Decision Making Method.
Methods: The study was a descriptive survey. The sample consists of a total of 98 urban public libraries under the Iraninan foundation of public libraries in Khorasan Razavi, and 100 employees and librarians working in public libraries were chosen randomly. For collection data a checklist and a researcher made questionnaire were used. The questionnaire validity was verified by professionals and experts in the field of public libraries and the reliability of questionnaire was verified and confirmed through Cronbach alpha test and test-retest method.
Results: The findings showed that the indicators in ranking public libraries through which the state of access to the libraries and collections, facility and speed of the process of membership were identified as important factors. And also overall indexes of human resources, access, services, acceptance, technology, space, equipment and resources were identified important indicators, respectively. The findings also showed that libraries of Shahid Bahonar Kakhk, Shahid Sayyad Shirazi Dargaz and Hasheminejad Bidokht were as high ranked libraries respectively. Meanwhile shohaday Mashhad, Beyt al Hoda Sabzevar and Nawab Safavi Mashhad libraries were at the bottom of the rankings list. The study showed that the rank of the majority of libraries (73 libraries) were lower than the foundation of public libraries ranking list. The results showed that there is no significant relationship between the scores of indicators used in this study. No consistency was found between the indicators of Iranian Foundation of pulic libraries and the proposed indictors used in this study.
Conclusion: It is not possible to achieve optimal scores in all evaluation indicators for a public library, and getting high scores in one evaluation indicator or more does not make it possible to identify a functioning library, so evaluating and rating public libraries should be based on multiple evaluation indicators and multi-indicator decision-making techniques that could be relevant in determining the ranking and effectiveness of a library. According to the results of the research, it is suggested that in the ranking of libraries, more attention should be paid to the quality indicators in the evaluation of libraries. It is also suggested that the decision makers of the Iranian Foundation of public libraries get the opinions of experts in public libraries, professors of information science and specialized librarians the field for collecting important indicators to evaluate public libraries. In order to make more objectivity and realizing the rating of public libraries, this study tried to rank them according to management techniques such as TOPSIS
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه کتابخانه‌های عمومی سهم به سزایی در بالا بردن توسعه اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه داشته و بدون هیچ‌گونه تبعیضی (بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب، جنس، زبان و غیره) به همه اقشار جامعه خدمت می‌کنند (مزینانی،1393). با توجه به اهمیت کتابخانهها در جوامع بشری، مدیران آن باید با اصول علمی مدیریت آشنا باشند و برای دستیابی به بهره‌وری مطلوب تصمیمات صحیح و به موقع اتخاذ کنند.
از روشهای کاربردی و چند بعدی که بتواند با راهکاری صحیح و دقیق، عملکرد و کارایی یک کتابخانه را به درستی مورد ارزیابی و سنجش قرار داده و اطلاعاتی منطقی به منظور تصمیمگیری صحیح در اختیار مدیران قرار دهد، رتبهبندی[1] کتابخانهها بر اساس شاخص‌های ارزیابی است. در دانش رتبهبندی، فنون و رهنمودهای مختلفی ابداع و به کار گرفته شده است. یکی از فنون مورد توجه پژوهشگران جهت رتبهبندی، فنون تصمیمگیری چند شاخصه[2] است (کتابی، میراحمدی، کریم پور آذر،1390). در این گونه فنون چندین شاخص که گاه با هم متضاد هستند، در نظر گرفته می‌شوند. تصمیمگیری چند شاخصه، فنون مختلفی دارد که در این میان فن تاپسیس[3] از شهرت و محبوبیت بیشتری نسبت به سایر فنون برخوردار است. علت کاربرد بیشتر این فن، سهولت تحلیل، دقت بالا و قابلیت کاربرد در بسیاری از موضوعات است. این فن توسط هوآنگ و یون در سال 1981 پیشنهاد شد و یکی از بهترین فنون تصمیمگیری چند شاخصه است. این فن بر این مفهوم استوار است که گزینه انتخابی، باید کمترین فاصله را با راه‌حل ایده‌آل مثبت (بهترین حالت ممکن) و بیشترین فاصله را با راه‌حل ایده‌آل منفی (بدترین حالت ممکن) داشته باشد (آذر و وفایی، 1389؛ اصغرپور، 1387؛ زنگ و هوانگ[4]، 2011).
مرور پیشینه
در حوزه کتابخانه‌هاٰ دهقانی سانیج و محمودی (1390) در پژوهشی با هدف شناسایی و رتبهبندی معیارهای مؤثر بر مکان‌یابی کتابخانه‌های عمومی با بررسی متون و پژوهش‌های مشابه، شش معیار اصلی و بیست و چهار شاخص فرعی به دست آوردند.
محبوب و قشقایی (1388) به رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی جهان مبتنی بر شاخص‌های عملکرد کمی و با استفاده از رویکرد تصمیمگیری چند شاخصه پرداختند. در پژوهش مذکور آمار مربوط به کتابخانه‌های عمومی 39 کشور جهان در 14 شاخص و با رویکرد تصمیمگیری چند شاخصه ارزیابی گردید. در این پژوهش برای تعیین وزن شاخص‌ها از ترکیبی از مطالعات نظری و نظر ارزیاب و آنتروپی شانون استفاده شد و برای رتبهبندی شاخص‌ها نیز مدل مجموع ساده وزین شده مورد استفاده قرار گرفت.
جناب زاده (1396) به شرح و تفسیر MADM پرداخته و 13 شاخص مهم را در انتخاب مدل مناسب تصمیمگیری چند شاخصه در نظر گرفته و با استفاده از روشهای فازی، تصمیمگیری چند شاخصه را مورد بحث قرار داده و در مورد نحوه رتبهبندی بر این اساس مواردی را تبیین نموده است.
سهیلی، سیدی، حسینی و احمدی (1397) در پژوهشی با هدف ارزیابی و رتبهبندی کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های جامع و صنعتی با استفاده از روش تاپسیس پرداختند. این پژوهش به روش پیمایشی-توصیفی انجام شده بود. نتایج رتبهبندی نشان داد که کتابخانه‌های دانشگاه ارومیه، تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان و شیراز به ترتیب رتبه‌های اول تا سوم را کسب کرده اند همچنین دانشگاه شهید باهنر و بوعلی سینا هم در رده آخر قرارگرفته اند.
محسن زاده، راداد و علیپور حافظی (1396) در پژوهشی به هدف شناسایی و رتبهبندی عوامل مؤثر بر یکپارچه‌سازی کتابخانه‌های دیجیتالی در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور با استفاده از روش تاپسیس فازی پرداختند. این پژوهش از نوع پژوهش‌های کتابخانه‌ای و دلفی بود. یافته‌ها نشان داد که عوامل مؤثر بر یکپارچه‌سازی کتابخانه‌های دیجیتالی به ترتیب عبارتند از: عوامل راهبردی، فنی، دیجیتالی، سازمانی و انسانی. از نظر هم‌اندیشی خبرگان مجموعه عوامل راهبردی اولویت اول را در خصوص عوامل مؤثر بر یکپارچه‌سازی دارا بوده است.
پژوهش‌هایی نیز با دیگر روشهای رتبهبندی در حوزه کتابخانهها انجام‌گرفته است. زندیان، امینی قراقیه و حسن‌زاده (1397) در پژوهشی به رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی تحت پوشش نهاد کتابخانه‌های عمومی در استان آذربایجان غربی بر اساس خدمات اطلاع‌رسانی با فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی پرداختند. روش این پژوهش پیمایشی- توصیفی بود. نتایج نشان داد در بین 67 باب کتابخانه عمومی استان آذربایجان غربی، کتابخانه عمومی شیخ شلتوت مهاباد با کسب امتیاز 060/0 در رتبه اول و کتابخانه مرکزی ارومیه با کسب امتیاز 054/0 در رتبه دوم از لحاظ میزان ارائه خدمات اطلاع‌رسانی قرارگرفته اند.
مکیزاده، فرزین یزدی، رضایی شریف‌آبادی (1398) در پژوهشی با هدف مقایسه و رتبهبندی کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی بر اساس وضعیت کیفیت خدمات و میزان به کارگیری نوآوری پرداختند؛ که به روش پیمایشی و از نوع کاربردی انجام شده بود. جامعه پژوهش شامل کلیه کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی شهر یزد بودند. یافته‌های پژوهشی حاکی از آن بود که کتابخانه‌های مورد بررسی از لحاظ شاخص‌های کیفیت خدمات دارای وضعیت مطلوبی بوده اند؛ اما کتابخانه‌های تخصصی شهر یزد از وضعیت مطلوب‌تری در زمینه نوآوری نسبت به کتابخانه‌های دانشگاهی این شهر برخوردار بودند.
کتابی و دیگران (1390)، در پژوهشی با هدف ارزیابی عملکرد کتابخانه‌های عمومی استانها توسط فن تحلیل پوششی دادهها (DEA)، در راستای محاسبه کارایی و رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی استان‌های ایران، کتابخانه‌های عمومی 30 استان کشور را بر حسب شاخص‌های ورودی و شاخص‌های خروجی مورد ارزیابی قراردادند. یافته‌های پژوهش بیانگر آن بود که کتابخانه‌های 15 استان کارا و مابقی ناکارا تشخیص داده شدند.
بیات، اسفندیاری مقدم و امیری (1395) در پژوهشی به شناسایی مهمترین شاخص‌های مورد استفاده در ارزیابی کتابخانه‌های دانشگاهی با استفاده از مدل تحلیل پوششی دادهها پرداختند. این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی انجام شده بود. جامعه آماری پژوهش شامل آن دسته از تولیدات علمی بود که در زمینه ارزیابی کارایی کتابخانه‌های دانشگاهی با رویکرد تحلیل پوششی دادهها و یا شناسایی و تعیین شاخص‌های ارزیابی کارایی را مورد بحث قرار داده اند. یافته‌های پژوهش حاکی از آن بود که در نهایت ده شاخص ورودی و پنج شاخص خروجی برای ارزیابی کتابخانه‌های دانشگاهی در نظر گرفته شد.
ریچمن و سامراسگاتر ریچمن[5] (2006) به یک مقایسه بین‌المللی با استفاده از تحلیل پوششی دادهها به ارائه چارچوبی برای ارزیابی عملکرد 118 کتابخانه دانشگاهی از کشورهای استرالیا، کانادا، آلمان، سوئیس و ایالات متحده آمریکا پرداختند. آن‌ها در ارزیابی خود از فن تحلیل پوششی دادهها استفاده نمودند. نتایج بیانگر آن بود که تقریباً یک سوم از این کتابخانهها کارا و بقیه ناکارا تشخیص داده شدند.
لیو و چوآنگ[6] (2009) در پژوهشی با عنوان اندازه‌گیری عملکرد فازی در تحلیل پوششی دادهها با کاربرد آن در کتابخانه‌های دانشگاهی به ارزیابی عملکرد 24 کتابخانه دانشگاهی در تایوان پرداختند. آن‌ها در پژوهش خود از روش تحلیل پوششی دادهها به صورت فازی بهره بردند که رویکردی ترکیبی است. نتایج نشان دادند از 24 کتابخانه مورد بررسی 6 کتابخانه کارا و بقیه ناکارا بودند.
با بررسی پژوهش‌های قبلی مشخص گردید که فنون مبتنی بر تصمیمگیری چند شاخصه کمتر در مدیریت عینی کتابخانهها مورد توجه بوده است و همچنین شاخص‌های ثابت و استاندارد شده بومی به منظور رتبهبندی کتابخانهها در کشور تبیین نشده است و در این زمینه فقط از شاخص‌های محدود و صرفاً کمی در درجه‌بندی کتابخانه‌های عمومی استفاده شده است. همچنین بررسی نتایج پژوهش‌ها نشان داد که در زمینه رتبهبندی فنون تاپسیس یکی از بهترین فنون رتبهبندی سازمان‌ها است.
در رویکرد تصمیمگیری چند شاخصه و همچنین فن تاپسیس، تعیین شاخص‌های چندگانه به صورت دقیق و قابل اعتماد یکی از مهمترین مراحل تصمیمگیری است. وجود شاخص‌های قابل اعتماد عملکردی، وسیله‌ای ضروری برای ارزیابی، پیشرفت، کارایی، اثربخشی و کیفیت خدمات است (محبوب و قشقایی، 1388). آگاهی از نتایج رتبهبندی با استفاده از ترکیبی از شاخص‌ها برای مدیران سازمان در تصمیم‌گیری‌های صحیح دارای اهمیت فراوانی است. ارزیابی فعالیت‌های کتابخانه بر اساس شاخص‌های ارزیابی میتواند اطلاعات لازم برای برنامه‌ریزی بهتر را فراهم کند و مدیران را در تصمیم‌گیری‌ها آگاه سازد. هرچند نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با توجه ویژه به شاخص‌هایی مانند مساحت ساختمان، منابع و خدمات ویژه به درجه‌بندی کتابخانهها پرداخته است، اما توجه ویژه بر عواملی بسیط مانند مساحت کتابخانه به عنوان پایه این درجه‌بندی باعث عدم کفایت، پایایی لازم و بعضی از نابسامانی‌ها در آن شده و عموماً رتبه‌بندی‌های موجود، همخوان با وضعیت واقعی کتابخانه‌های عمومی در ایران نیست. این امر باعث بروز مشکلات ثانوی در سطوح مدیریتی و نوع نگرش مسئولان در سطح کلان در کشور شده است. در این پژوهش سعی شده تا با گردآوری اطلاعات از طریق رتبهبندی کتابخانهها با استفاده از شاخص‌های ارزیابی و مبتنی بر یک رویکرد ریاضی تصمیمگیری چند شاخصه، به مدیران کتابخانه‌های مورد بررسی جهت اخذ تصمیم در برنامه‌ریزی، هدایت، کنترل، سازماندهی و مدیریت منابع انسانی یاری شود.
پژوهش حاضر بر آن است تا مشخص نماید رتبه کتابخانه‌های مورد پژوهش بر اساس شاخص‌های مورد توجه ارائه شده در پژوهش حاضر چگونه است؟ در همین راستا پژوهش حاضر اولویت شاخص‌های تأثیرگذار در رتبهبندی کتابخانه‌های خراسان رضوی را بررسی کرد و رتبه کتابخانه‌های عمومی را با استفاده از شاخص‌های به دست آمده بر اساس معیارهای عینی و منطقی مطابق با فنون تاپسیس محاسبه و تعیین نمود.
هدف پژوهش حاضر رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی با استفاده از شاخص‌های ارزیابی کتابخانهها با به کارگیری فن تاپسیس است.
سؤالات پژوهش
1- به طور کلی وضعیت رتبه مؤلفه‌های مورد استفاده در پژوهش حاضر توسط کتابداران بر اساس فنون تصمیمگیری چند شاخصه چگونه است؟
2- کدام یک از شاخص‌های استفاده شده در این پژوهش بر اساس مدل تصمیمگیری تاپسیس دارای اولویت بیشتری است؟
3- چه رابطه‌ای بین شاخص‌های اولویت‌بندی شده در این پژوهش وجود دارد؟
4- وضعیت رتبه کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی بر اساس هرکدام از شاخص‌های ارزیابی توسط کتابخانهها به صورت جداگانه چگونه است؟
5- به طور کلی رتبه هر یک از کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی بر اساس شاخص‌های ارزیابی کتابخانه‌های عمومی با استفاده از فنون تاپسیس چگونه است؟
6- به طور کلی کتابخانه‌های عمومی استان خراسان رضوی بر اساس رتبهبندی تاپسیس در چه طبقاتی قرار می‌گیرند؟
7- آیا بین نظام درجه‌بندی کتابخانه‌های عمومی توسط نهاد و رتبهبندی تاپسیس تفاوتی وجود دارد؟
8- چه رابطه‌ای بین شاخص‌های دوگانه استفاده شده در این پژوهش در رتبهبندی کتابخانهها وجود دارد؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که به روش پیمایشی- توصیفی انجام شده است. این پژوهش شامل دو جامعه آماری است. جامعه اول را 98 کتابخانه عمومی شهری تحت پوشش اداره کل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی تشکیل دادند و جامعه دوم شامل 803 نفر از کتابداران و کارکنان تحت پوشش نهاد کتابخانه‌های عمومی در استان که دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکترا بودند. نمونه‌گیری به صورت سرشماری برای جامعه اول پژوهش 98 کتابخانه عمومی و نمونه‌ای 100 نفری از جامعه دوم پژوهش که به صورت تصادفی انتخاب شدند.
در این پژوهش از دو ابزار برای گردآوری دادهها استفاده شده، پرسشنامه محقق ساخته (شامل 65 گویه در قالب 8 شاخص) که تمام گویه‌های این پرسشنامه از نوع بسته پاسخ بود. از آنجا که میزان امتیاز هر گزینه نسبت به هر شاخص به صورت طیف لیکرت یا هر طیف قراردادی دیگری به دست می‌آید؛ در این پژوهش نیز از طیف نه ارزشی تاپسیس در جمع‌آوری دادهها استفاده شده است. گویه‌های مربوط به هرکدام از شاخص‌های اصلی با مطالعه مبانی نظری و پیشینه پژوهش و همچنین بهره‌گیری از نظر متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی و پژوهشگرانی که در زمینه رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی دارای پژوهش بودند، طراحی گردید. برای کسب اطمینان از اعتبار و روایی پرسشنامه، از نظر اساتید و خبرگان حیطه کتابخانه‌های عمومی استفاده گردید و برای سنجش پایایی درونی از آلفای کرونباخ (0/89) استفاده شد و همچنین بعد از مدتی از اجرای آزمون، پرسشنامه بین تعدادی از نمونه پژوهش توزیع شد و پایایی ثبات پرسشنامه با استفاده از روش بازآزمایی (0/75) اندازه‌گیری شد. همچنین ابزار دوم در قالب سیاهه وارسی از آمارهای مربوط به کتابخانه‌های تحت پوشش اداره کل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی استفاده گردید. در این پژوهش از فن تاپسیس استفاده شد که یکی از فنون تصمیمگیری چند شاخصه است. این فن بر این مفهوم استوار است که گزینه انتخابی، باید کمترین فاصله را با راه‌حل ایده آل مثبت (بهترین حالت ممکن) و بیشترین فاصله را با راه‌حل ایده آل منفی (بدترین حالت ممکن) داشته باشد. از شاخص‌های آمار توصیفی و آزمون‌های استنباطی جهت اولویت‌بندی شاخص‌ها و تحلیل دادهها استفاده گردید.
یافته‌ها
در پاسخ به پرسش اول پژوهش اهمیت هر یک از گویه‌های ارزیابی کتابخانه‌های عمومی به دست آمد و به منظور شناسایی دقیق میزان اهمیت گویه‌ها، از فن تاپسیس در جهت اولویت‌بندی گویه‌های مورد نظر پژوهش استفاده شد. در جدول (1) نتایج حاصل از اولویت‌بندی تعدادی از عناصر بر اساس فنون تاپسیس نشان داده شده است.
جدول 1. میانگین اهمیت، انحراف معیار میانگین، رتبه و نمره هر گویه بر اساس رتبهبندی تاپسیس
در پاسخ به پرسش دوم با توجه به نتایج به دست آمده از جدول 2 شاخص نیروی انسانی با نمره رتبه 6129/0 و شاخص منابع با نمره رتبه 277/0 به ترتیب دارای بیشترین و کمترین رتبه از داده‌های مربوط به هر شاخص را دریافت کرده اند.
جدول 2. رتبه نهایی شاخص‌ها بر اساس فن تاپسیس
در پاسخ به سؤال سوم با توجه به داده‌های حاصل از جدول شماره 3، نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون نشان داد بین کلیه شاخص‌های استفاده شده در این پژوهش، در سطح 000/0>p رابطه مثبت معنی‌دار وجود دارد.
جدول 3. آزمون همبستگی پیرسون میان شاخص‌های مورد استفاده در پژوهش
در پاسخ به سؤال چهارم با توجه به یافته‌های جدول 4 در مؤلفه میزان دسترسی به کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه عمومی شهید صیاد شیرازی با 0/56 بیشترین مقدار دسترسی نسبت به جمعیت شهر به دست آورده است. در این مؤلفه، کمترین مقدار (0/01) به کتابخانه‌های عمومی شهر مشهد اختصاص یافته است.
جدول 4. مقادیر بیشینه و کمینه مؤلفه‌های شاخص‌های ارزیابی کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی
در پاسخ به پرسش پنجم بعد از انجام محاسبات لازم و با استفاده از فن تاپسیس، امتیاز و رتبه کلی هر کتابخانه محاسبه شد. با توجه به داده‌های جدول 5 به ترتیب کتابخانه‌های شهید باهنر کاخک، شهید صیاد شیرازی درگز و شهید هاشمی نژاد بیدخت حائز رتبه بالاتری شدند و کتابخانه‌های شهدای مشهد، بیت‌الهدی سبزوار و شهید نواب صفوی مشهد در انتهای این جدول قرار گرفتند. نتایج نشان داد که اکثر کتابخانه‌های مورد بررسی بر اساس رتبهبندی حاصل از فن تاپسیس و شاخص‌های ارزیابی کتابخانه‌های عمومی نمره قابل قبولی به دست نیاوردند و در رتبه‌های پایین این رتبهبندی قرار دارند.
جدول 5. اولویت‌های حاصل از رتبهبندی 98 کتابخانه عمومی خراسان رضوی بر اساس امتیاز به دست آمده به روش تاپسیس
در پاسخ به پرسش ششم بر اساس نمره به دست آمده از فن تاپسیس برای هرکدام از کتابخانهها و برای خلاصه‌سازی و این که بتوان تفاوت بین رتبه به دست آمده و درجه‌بندی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور را که به کتابخانهها اختصاص داده شده است، به صورت مقایسه‌ای استحصال نمود، نمره‌های به دست آمده به 9 طبقه مساوی تقسیم گردید. در جدول 6 طبقات به دست‌آمده از نمره تاپسیس و تعداد کتابخانه‌های موجود در هر طبقه قید گردیده است.
جدول 6. رتبه تاپسیس بر اساس طبقات و تعداد کتابخانه‌های موجود در هر رتبه
در پاسخ به سؤال هفتم جهت تعیین تفاوت بین رتبه و درجه کتابخانهها با توجه به رتبه‌ای بودن و عدم تأیید فرض نرمالیته دادهها، با استفاده از آزمون ویلکاکسون تفاوت بین این دو نظام درجه‌بندی بررسی شد. نتایج آزمون نشان داد که در 73 مورد در رتبهبندی پژوهش حاضر، کتابخانه‌هایی با رتبه پایین‌تر از درجه‌بندی نهاد وجود دارد. در 11 مورد بالاتر و در 14 مورد رتبه‌های مورد نظر این پژوهش و درجه‌های نهاد مساوی یکدیگر هستند. درجه تفاوت در این آزمون در سطح معنی‌داری 0/001 رقم 6/772- به دست آمد که نشان داد بین رتبهبندی کتابخانهها برحسب تاپسیس در پژوهش حاضر و نظام درجه‌بندی نهاد تفاوت وجود دارد.
جدول 7. آزمون نا پارامتریک ویلکاکسون برای بررسی تفاوت میان درجه‌بندی کتابخانهها و رتبهبندی تاپسیس رتبه‌ها
در پاسخ به سؤال هشتم نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون نشان داد که بین شاخص‌های مقبولیت (0/296-r=) و تجهیزات (0/215- r=) و شاخص متناظر آن‌ها در سطح 0/05>p همبستگی منفی معنی‌داری وجود دارد اما بین شاخص‌های دسترسی، فضا، منابع، نیروی انسانی، تجهیزات، فناوری و خدمات با شاخص‌های متناظرشان رابطه‌ای مشاهده نشد.
جدول 8. آزمون همبستگی پیرسون بین شاخص‌های مورد استفاده در پژوهش
بحث و نتیجه‌گیری
با نگرشی کلی به پژوهش‌های پیشین میتوان دریافت که رتبهبندی سازمان‌ها سهم عمده‌ای در برنامه‌ریزی بهتر و تصمیمگیری صحیح مدیریت ایفا می‌کند. بهره‌گیری از دستاوردهای رتبهبندی به صورت علمی و جامع میتواند سازمان را به سمت کارایی بهتر سوق دهد؛ اما آمارها نشان می‌دهد که در حوزه کتابخانه‌های عمومی در ایران از این روش علمی بهره کمتری برده شده و مدیران و برنامه‌ریزان کتابخانه‌های عمومی در مدیریت کتابخانه‌های تحت پوشش خود فقط از شاخص‌های محدود و صرفاً کمی در درجه‌بندی این نوع کتابخانهها استفاده کرده اند
نتایج حاصل از فنون تاپسیس در پژوهش حاضر آشکار ساخت که رشته تحصیلی کتابداران، وضعیت دسترسی کاربران به منابع و مجموعه کتابخانهها، سادگی و سرعت فرایند عضویت در کتابخانهها نسبت به سایر عناصر مطرح شده از اهمیت بالاتری برخوردار است. نتایج به دست آمده با پژوهش میر فخرالدینی، طحاری مهرجردی و زارعی محمودآبادی (1390) که نشان داد بعد نیروی انسانی از اهمیت بالاتری نسبت به دیگر ابعاد در ارزیابی کتابخانهها نقش دارد، همخوانی دارد. در توجیه نتایج حاصل از اولویت‌بندی عناصر میتوان بیان کرد که با توجه به پیشینه پژوهش و اهمیت نیروی انسانی در سازمان‌ها و کتابخانه به عنوان یک سازمان و شاید درک درست نمونه مورد بررسی از اهمیت نیروی انسانی در کتابخانهها و اهمیت شاخص نیروی انسانی در رتبهبندی کتابخانهها باعث شده است، عناصر مربوط به شاخص نیروی انسانی در اولویت بالاتری قرار گیرد. با توجه به نتایج پژوهش، تقویت و توجه بیشتر به آموزش و بالا بردن سطح تحصیلات تخصصی کتابداران، امکانات رفاهی، امنیت شغلی، مشارکت در تصمیمگیری، ارتقاء شغلی و بسیاری از عوامل دیگر که در میزان کارایی کتابداران نقش عمده‌ای دارد، برای اثربخشی و کارایی سایر شاخص‌ها و خدماتی که در کتابخانه ارائه می‌گردد، ضروری به نظر میرسد.
با توجه به نتایج به دست آمده شاخص‌های نیروی انسانی، دسترسی، خدمات، مقبولیت، فناوری، شاخص، تجهیزات و منابع به ترتیب بیشترین تا کمترین رتبه از داده‌های مربوط به هر شاخص را بر اساس فنون تاپسیس دریافت کرده اند. در پژوهش‌هایی نیز به اهمیت نیروی انسانی در کتابخانهها اشاره شده و وضعیت کتابداران از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. زندیان، ایمنی قراقیه و حسن‌زاده (1397) و کتابی میراحمدی و کریم پور آذر (1390) پژوهش‌هایی به منظور بررسی عملکرد کتابخانه‌های عمومی انجام دادند که در اهمیت نیروی انسانی اشتراک نظر دارند.
با نگاهی به نمرات شاخص‌ها از رتبهبندی تاپسیس این نکته مشخص می‌شود که بین شاخص‌های دسترسی، خدمات و مقبولیت تفاوت زیادی به چشم نمی‌خورد و از دیدگاه کتابداران اهمیت تقریباً یکسانی برای این شاخص‌ها در رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی در نظر گرفته شده است. به نظر میرسد که کتابخانه‌های عمومی باید به صورت عادلانهای از هر کدام از این شاخص‌ها برخوردار باشند و کتابداران نیز به این امر توجه کرده اند.
یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که کتابخانهها احتمالاً از نظر داشتن تجهیزات سخت‌افزاری و تعداد رایانه‌هایی که جوابگوی نیازهای کارمندان و مراجعه‌کنندگان باشد و تعداد قفسه‌های کتاب مشکل خاصی در کتابخانهها احساس نکرده اند؛ ولی در مورد ابزارهای تکثیر (دستگاه کپی) و تجهیزات مربوط به گروه‌های خاص (نابینایان) و تجهیزات ذخیرهسازی با کاستی‌های عمده‌ای روبه‌رو بوده و به نظر میرسد این کاستی‌ها در تصمیمگیری کتابداران در اولویت‌بندی شاخص‌های تأثیرگذار در اولویت‌بندی کتابخانهها نقش مؤثری داشته و باعث شده شاخص ارزیابی تجهیزات در اولویت‌های پایین‌تر قرار گیرد.
در اولویت‌بندی شاخص‌های ارزیابی کتابخانه‌های عمومی از دیدگاه کتابداران، کمترین ارزش را در رتبهبندی کتابخانهها، شاخص منابع دریافت کرده است. ابراهیمی (1390) نیز کمبود منابع را از ضعف‌های موجود در کتابخانه‌های عمومی کشور معرفی می‌کند. یافته‌های پژوهش حاضر نیز این احتمال را که ضعف منابع موجود در کتابخانهها از لحاظ عدم تناسب با نیازهای جامعه استفاده کننده، عدم وجود منابع الکترونیکی (کتاب، پایان‌نامه و سایر منابع)، کمبود منابع دیداری و شنیداری و منابع برای گروه‌های خاص (نابینایان و کم‌بینایان) و فرسودگی منابع موجود در اولویت شاخص منابع، به عنوان آخرین اولویت نقش داشته است روشن ساخته است. لذا به مدیریت کتابخانه‌های عمومی پیشنهاد می‌شود تا منابع متناسب با نیازهای جامعه و مخاطبان کتابخانه‌های عمومی فراهم گردد تا کتابخانه بتواند راهنمای استعدادهای جامعه و شکوفا کننده آن‌ها در مسیر نیل به اهداف اصیل جامعه باشد.
آنچه از نتایج پژوهش به دست آمد بیشترین نمره مربوط به شاخص نیروی انسانی است که تقریباً 40 درصد با نمره مطلوب فاصله دارد. به نظر میرسد که میزان رضایت کتابداران نسبت به وضع موجود مربوط به هرکدام از شاخص‌های مورد استفاده در پژوهش در اولویت‌بندی شاخص‌ها تأثیرگذار بوده است و حتی میتوان نتایج به دست آمده از پژوهش را به نوعی یک ارزیابی و تعیین میزان رضایت کتابداران از وضعیت موجود بر اساس هر کدام از شاخص‌های مورد بررسی در کتابخانه‌های عمومی تحت پوشش نهاد کتابخانه‌های عمومی دانست.
شاخص‌های مورد بررسی رابطه تنگاتنگی با یکدیگر دارند و میتوان گفت که شاخص‌های مطرح شده در پژوهش حاضر از همبستگی و محتوای مناسب و به هم پیوست‌های برخوردار بوده اند که مقادیر هر یک از آن‌ها با دیگری رابطه داشته است، بنابراین مجموعه این شاخص‌ها می‌توانند به صورت یکپارچه در رتبهبندی و درجه‌بندی کتابخانهها مورد استفاده قرار گیرند. نتایج پژوهش حاضر با پژوهش میر فخرالدینی و دیگران (1390) که به اولویت‌بندی شاخص‌های کیفی در ارزیابی کتابخانه‌های عمومی اهمیت خاصی قائل شده اند، مطابقت دارد.
با توجه به نتایج رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی بر اساس شاخص‌های فن تاپسیس میتوان گفت که اکثر کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی نمره قابل قبولی به دست نیاورده اند و در رده‌های پایین این رتبهبندی قرار دارند. نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج پژوهش‌های کتابی و دیگران (1390)، ریچمن و سامراسگاتر ریچمن (2006) و لیو و چوانگ (2009) از این نظر همخوانی دارد که آنان نیز دریافتند که اکثر کتابخانه‌های تحت بررسی کتابخانه‌های ناکارا تشخیص داده شدند. تعداد کمی از کتابخانهها از حداکثر امتیاز در یک شاخص برخوردار بوده و دیگر کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی با اختلاف فاحشی در رتبه‌های بعدی پس از آن قرارگرفته اند. به نظر میرسد این مسئله به دلیل قرار گرفتن چند نوع کتابخانه در یک شهر بزرگ، وجود کتابخانه‌های دانشگاهی و کتابخانه‌های عمومی تحت پوشش سازمان‌های دیگر (شهرداری، آستان قدس، پژوهش سراها) بوده و نحوه محاسبه شاخص‌ها باعث شده که نمره بالاتری در رتبه کسب کنند.
دستیابی به نمره‌های بهینه در همه شاخص‌های ارزیابی برای یک کتابخانه عمومی در یک زمان ممکن نیست و دریافت نمرات بالا در یک یا چند شاخص ارزیابی محض باعث نمی‌شود که یک کتابخانه کارا تشخیص داده شود، بنابراین باید هنگام سنجش و رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی از شاخص‌های ارزیابی متعدد و فنون تصمیمگیری چند شاخصه استفاده شود و همچنین به شرایط مکنون و سایر گزینه‌ها و امکانات و دلایلی که ممکن است در تعیین رتبه و مؤثر بودن یک کتابخانه از اهمیت برخوردار باشد توجه ویژه‌ای کرد تا بتوان به یک ارزیابی صحیح از کتابخانه و رتبه آن دست یافت.
با توجه به نتایج پژوهش پیشنهاد می‌شود، در درجه‌بندی و رتبهبندی کتابخانهها به شاخص‌های کیفی در ارزیابی کتابخانهها نیز توجه خاص شود و همچنین مدیران اداره کل کتابخانه‌های خراسان رضوی با شناسایی کتابخانه‌های برتر توسط این پژوهش و پژوهش‌های مشابه که در این راستا انجام می‌گیرد و قرار دادن کتابخانه‌های کارا به عنوان الگو، جهت افزایش کارایی و عملکرد بهینه دیگر کتابخانهها برنامه‌ریزی کنند و مسئولین و کتابداران کتابخانه‌هایی که رتبه پایینی در رتبهبندی پژوهش حاضر به دست آورده اند با استفاده از تجارب و الگوبرداری از کتابخانه‌های با رتبه بالاتر مسیر بهبود و تعالی را در عملکرد خود تدارک ببینند. همچنین پیشنهاد می‌شود که تصمیم‌گیران نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با استفاده از نظرات خبرگان حوزه کتابخانه‌های عمومی، اساتید فرهیخته رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و کتابداران متخصص و باسابقه، شاخص‌های مهم در ارزیابی کتابخانه‌های عمومی را گردآوری و بومی‌سازی نمایند؛ تا در پژوهش‌های کاربردی در ارزیابی‌های عینی کتابخانه‌های عمومی کشور بتوان از آن استفاده کرد.
اگرچه با استفاده از روش‌ها و فنون کمی میتوان به ارزیابی عملکرد، رتبه و جایگاه کتابخانه و نحوه ارائه خدمات کتابخانه پرداخت، اما امروزه ثابت شده که تنها با این رویکردها نمی‌توان سازمان‌ها و به خصوص کتابخانهها را به نحو سودمند ارزیابی نمود؛ زیرا روشهای کمی صرفاً مبتنی بر آمار و ارقام هستند؛ بنابراین رویکردهای کیفی و خدمات محور در ارزیابی و رتبهبندی کتابخانهها و سازمان‌ها از اهمیت دوچندان برخوردار هستند. رتبهبندی کتابخانهها گامی مؤثر برای کمک‌رسانی به مدیران جهت تصمیمگیری در اجرای فعالیت‌های مدیریتی است. در این راستا پژوهش حاضر از طریق رتبهبندی کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی با استفاده از شاخص‌های ارزیابی و مبتنی بر یک رویکرد منطقی (مدل تاپسیس)، تلاش کرد تا گامی در یاری‌رساندن به مدیران جهت اخذ تصمیمگیری در برنامه‌ریزی، هدایت، کنترل، سازماندهی و مدیریت منابع انسانی در کتابخانهها بردارد. پژوهش حاضر همچنین تلاش نمود در راستای عینی‌سازی و واقعگرایانه‌تر نمودن رتبه کتابخانه‌های عمومی و درجه‌بندی آن‌ها بر اساس فنون مدیریتی تاپسیس و تحقق اهداف ارزیابی کتابخانهها و رتبهبندی آن‌ها جهت سهولت تصمیمگیری مدیران کتابخانهها برای برنامه‌ریزی و سایر فعالیت‌های اداره کتابخانه‌های عمومی گام بردارد.
)