بررسی جایگاه واسطه های اجتماعی آنلاین در اطلاع یابی : مطالعه موردی"پایگاه مرجع متخصصین ایران"

لازمۀ تأمین نیازهای اطلاعاتی، برقراری ارتباط و تعامل با واسطه‌هایی است که یا خود منبع اطلاعات بوده و یا این که هدایتگر به سمت منابع هستند. این تعامل و ارتباط به شکلهای گوناگون صورت می‌گیرد. اطلاع‌یابی اجتماعی در فضای واقعی با مراجعۀ حضوری یا تلفنی به افراد مختلف (خانواده، دوستان، همکاران، افراد صاحب‌نظر، معلمان و کتابداران) و درخواست کمک از آنها در مراحل مختلف فرایند اطلاع‌یابی، اتفاق می‌افتد. این مذاکرات به صورت همزمان، رودررو یا غیرحضوری اتفاق می‌افتد، اما در فضای مجازی قابلیتهای فراوانی وجود دارد که یاری‌رسان این نوع اطلاع‌یابی است.

اطلاع‌یابی فرایندی تعاملی است و در این فرایند، افراد پس از احساس نیاز اطلاعاتی، برای رفع آن اقدامهایی انجام می‌دهند. در این رابطه، برقراری ارتباط به بُعد اجتماعی اطلاع‌یابی مربوط می‌شود و به استفاده از افراد به عنوان واسطه‌ها و نیز منابع اطلاعاتی در طی فرایند جستجو اشاره دارد. به این ترتیب، گفتگو با افراد، یک استراتژی شناختی مفید است که به رفع تعارضهای اطلاعاتی و جمع‌آوری اطلاعات در یک واحد منسجم کمک می‌کند. معمولاً جستجوگران در شبکه‌های ارتباطی خود به سمت افراد می‌روند زیرا آن را راهبردی مناسب برای کمک به حلّ مسئله خود می‌دانند. جستجوگران در فرایند اطلاع‌یابی، از افراد به دو منظور استفاده می‌کنند:

1.     به عنوان واسطۀ اطلاعاتی: استفاده از افراد خانواده، دوستان یا همکاران که می‌توانند جستجوگران را در کاوش در شبکه اطلاعاتی پیچیده، یاری کنند.

2.         به عنوان منبع اطلاعات: استفاده از افرادی که دانش موضوعی دارند و می‌توانند راه میانبری را برای اطلاعات واقعی ایجاد کنند.

«اوانز و چی» (Evans & Chi, 2008) بر نیاز انسانی به تعاملات اجتماعی تأکید و آن را به طور ضمنی در الگوی جستجوی اجتماعی خود وارد کرده‌اند. اصولاً آنها بین تعاملات قبل از جستجو، در طول جستجو و پس از آن تمایز قایل می‌شوند و ادعا می‌کنند که تعاملات اجتماعی قبل از جستجو به کاربران کمک می‌کند که نیاز اطلاعاتی خود را عینی­تر سازند.

در طی جستجوهای اطلاعاتی، کاربران ممکن است برای توصیه، بازخورد و بارش افکار به منظور بهبود راهبرد جستجوی خود و انتخاب کلیدواژه‌ها (Evans & Chi, 2008) و پس از جستجو، برای کسب بازخورد از نتایج خود یا اشتراک دانشی که کشف کرده‌اند، با دیگران مذاکره و ارتباط برقرارکنند.

دیرزمانی است که افراد برای یافتن اطلاعات در کارهای روزمره، به همکاران خود متکی شده‌اند (Yuan, Carboni, Ehrlich, 2010) اما تعداد کمی از محققان همکارانی را که مشاوره می‌دهند و در فرایند اطلاع‌یابی دیگران مداخله می‌کنند، به عنوان واسطه‌های اجتماعی مشخص کرده‌اند (Ehrlich & Cash, 1999). به طور سنّتی، کتابداران به عنوان واسطه‌های اطلاعاتی متخصص دیده شده‌اند که مسئولیت اصلی آنها راهنمایی در جهت یافتن اطلاعات است( Kuhlthau, 2004).

واسطه‌گری اطلاعاتی یک فرایند اجتماعی است که در آن راهبردهای اطلاع‌یابی توسعه پیدا کرده و مورد توافق قرار می‌گیرد. اغلب، جستجوگران اطلاعات برای دریافت توصیه در مورد این که چگونه اطلاعات را پیدا و از آنها استفاده کنند، به سمت هم‌طرازان خود می‌روند. درک فرایند تعاملی و پویای واسطه‌گری اطلاعات زمانی که سازمانها رسانه‌های اجتماعی نظیر بلاگهای مشترک، ویکی‌ها و دیگر سازوکارهای توصیه‌ای و رتبه‌بندی را در اختیار می‌گیرند، مهم می‌شود. این ابزارها، افراد را با کانالهای ارتباطی متفاوت پشتیبانی می‌کنند که از طریق آن می‌توانند در فرایند اطلاع‌یابی یکدیگر مشارکت کنند و در عین حال ناخواسته بر همدیگر تأثیر می‌گذارند (Yang, Yeon,2010).

به طور واضح، افراد می‌توانند اطلاعاتی را تأمین کنند که مستقیماً یک مسئله را حل می‌کند یا به یک پرسش پاسخ می‌دهد. ممکن است آنها قادر به پاسخگویی به یک سؤال مشخص نباشند و به این ترتیب با هدایت افراد به دیگرانی که ممکن است جواب را بدانند، کارکرد واسطه‌ای خواهند داشت(Burt,1992). به هر حال، علاوه بر انتقال سادۀ اطلاعات، افراد می‌توانند همدیگر را در تعاملاتی که ابعاد یک فضای مسئله را که از دیدگاه یک جستجوگر اطلاعات مهم است، درگیر سازند (Erickson, 1988). چنین تعاملاتی به‌ویژه در حلّ مسئله برجسته است و اغلب بر مسیر اطلاع­یابی و توسعۀ راه حل در طول زمان، تأثیر اساسی دارد.

گذشته از هر اطلاعاتی که ممکن است به دست بیاید، افراد می‌توانند هنگام کسب اطلاعات از افراد دیگر، اطمینان و اعتماد کسب کنند. مطابق نظر «بلا» (Blau,1986)، افراد مشتاقند که در تصمیم‌ها و اقدامهای خود، برای ارائه نظرها و پیشنهادها، تأیید اجتماعی دریافت کنند.

درواقع، تأیید و موافقت دیگران، قضاوتها را تأیید و رفتار و افکار آنها را تصدیق می‌کند. چنین تأییدی می­تواند با کمک به جستجوگران برای تعیین زمان خاتمۀ جستجو، به شدت سودمند باشد(1985March and Simon,). علاوه برآن، در این تعاملات با بهبود تأثیر توسط شخصی که دانش آنها را در شرایط اجتماعی متفاوت و جدیدی قرار می‌دهد، اطمینان به وجود می‌آید (Erickson, 1988).

«کراس و دیگران» (2000) مطالعاتی را برای ارزیابی نظام‌مندتر روشهایی که افراد هنگام دریافت اطلاعات از دیگران سود می‌برند، انجام داده‌اند. نتایج این پژوهشها پنج دسته از مزایای اطلاعاتی را شناسایی کرده است:

1-    راه حلها (چه می‌داند و چگونه می‌داند) (شناخت چرایی و چگونگی)

2-    فرادانش (نشانگرهایی به پایگاه‌های داده‌ای و افراد دیگر)

3-    تدوین مجدد مسئله

4-    اعتباربخشی به طرحها یا راه­حلها

5-    قانونی ساختن از تماس با یک فرد معتبر (تصدیق).

اینترنت فرصتهایی را برای افراد فراهم می‌سازد تا سؤالهایشان را به صورت آنلاین مطرح کنند. نظامهای کارشناس‌یابی به کاربران کمک می‌کند افراد دارای یک نوع خاص از دانش را که می‌تواند برای طرح سؤال مفید باشد، شناسایی کنند. برای مثال، «آردوارک» (VARK.COM) یک نظام کارشناس‌یابی تجاری است که کاربران خود را بر اساس حوزه‌های تخصصی دسته‌بندی می‌کند. در این سایت، سؤالهای اعضای شبکه‌های درخواست‌کننده، برای کارشناس مربوط ارسال می‌شود.

فضاهایی مانند تابلوی اعلانات الکترونیک، گروه‌های خبری و سایتهای سؤال و جواب، کاربران را قادر می‌سازد که سؤالهایشان را در یک جامعۀ خاص و نیز یک دنیای بزرگ، مطرح سازند (2010Morris,).

وب‌سایت فایبر نوبل (com.(www.FaberNobel، سایتهای شبکه‌سازی اجتماعی را براساس هدفهای مشارکت‌کنندگان، در 4 گروه دسته‌بندی کرده است: 1- جوامع آنلاین (هدف: اجتماعی کردن) 2- شبکه‌های تجاری (هدف: فرصتهای شغلی و تجاری) 3- بازاریابی آنلاین (هدف: یار غار) 4- فارغ التحصیلان (هدف: دردسترس بودن). اما گیلین دسته‌بندی متفاوتی از این سایتها شامل 9 گونۀ متفاوت، ارائه می‌دهد: شبکه‌های عمومی، برچسب‌زنی اجتماعی، نظامهای توصیه‌گر، خرید اجتماعی، اشتراک عکس و ویدئو، شبکه‌های عمودی، شبکه‌های افقی، زندگی مجازی و شبکه‌های تلفن همراه (Gillin, 2009).

«رامیرز و دیگران» یک مدل مفهومی از راهبردهای اطلاع‌یابی اجتماعی آنلاین ارائه داده‌اند. آنها به این نتیجه رسیدند که هنگام ارتباطات آنلاین، افراد با کمک اعضای گروه‌های اجتماعی مجازی و واقعی، به دنبال کاهش عدم قطعیت خود هستند. آنها 4 نوع استراتژی اطلاع‌یابی برای کاهش عدم قطعیت را پیشنهاد دادند: تعاملی، فعالانه، استخراجی و منفعلانه. راهبردهای تعاملی شامل تعامل مستقیم بین گروه‌هاست (نظیر ایمیل و پیام‌رسانی). راهبردهای فعالانه شامل کسب اطلاعات از دیگر افراد بدون تعامل مستقیم با آنهاست. این راهبرد تعامل مستقیم را نیز دربرمی‌گیرد، اما با گروه‌هایی که هدف مشترک دارند. در واقع، هر دو این راهبردها می‌توانند در شبکه‌های‌اجتماعی عمومی روزمره، مورد استفاده قرارگیرند. راهبردهای استخراجی، از ارتباطات ارسال شده توسط گروه هدف در زمینه‌های دیگر به عنوان منبع اطلاع‌یابی استفاده می‌کنند (مثلاً وبلاگها، اظهارنظر برای وب‌سایتهای دیگر). راهبردهای منفعلانه شامل مرور پیغامهای ارسال شده به یک محیط (مطالعه پیشینه‌های کاربر و مخفی بودن در گروه‌های بحث بدون مشارکت) (Ramirez, et al, 2002)

در سایتهای سؤال و جواب اجتماعی، افراد سؤالهای متفاوتی شامل سؤالهای واقعی، جستجوی مشاوره‌ای، مبتنی بر بحث، مبتنی بر نظرخواهی، رویه‌ای و سؤالهای وظیفه‌ای را مطرح می‌کنند (Nam, etal,2009) .

تفاهم و تنوع سؤالهای ناشی از یک جامعۀ بزرگ، دو دلیل عمده استفاده از سؤال و جواب اجتماعی برای اطلاع‌یابی شناخته شده است (Shah, 2008;Harper etal,2008)دلیل دیگری که افراد برای تأمین نیازهای اجتماعی خود به این سؤال و جوابهای اجتماعی مراجعه می‌کنند، این است که آنها با این کار می‌توانند پاسخهایی مشخص برای سؤالهای خود پیدا کنند (Shah, 2008).

محققان زیادی ممکن است قبل از جستجو، به منظور مشاوره و ایجاد فرصت برای بارش افکار یا رهنمودهای جستجو، نزد دیگران بروند. به این ترتیب، خروجی‌های اجتماعی برای پیگیری جستجو، اشتراک اطلاعات و بازخورد جستجو مهم است. علاوه بر آن عنوان شده زمانی که کاربران درحال انجام جستجوهای اطلاعاتی هستند، حمایت هم‌طرازان مهم‌ترین مزیّت را برای آنها فراهم می‌کند (Marchionini, 2006).

محققان حوزۀ اطلاع‌یابی بر این عقیده بوده‌اند که جستجوی اطلاعات، عملی انفرادی است؛ در صورتی که مرور و جستجو می‌تواند فرایندی جمعی و مشارکتی باشد. در این شرایط، اصطلاح جستجوی اجتماعی مطرح می‌شود. این واژه برای شرح اطلاع‌یابی مورد استفاده قرار می‌گیرد که:

·           از شبکه‌های اجتماعی یا تخصصی استفاده می‌کند؛

·           در یک فضای کاری مشترک اتفاق می­افتد و یا

·           اطلاعاتی را که از مشاهدۀ رفتار اطلاع­یابی استنباط شده است، دربرمی­گیرد.

درواقع، این اصطلاحی است که فعالیتهای جستجو را که از تعاملات اجتماعی با دیگران استفاده می‌کند، شرح می‌دهد. این تعاملات می‌تواند ضمنی یا عینی باشد؛ در یک محل یا دور از هم و یا هم زمان یا غیرهم زمان باشد. گذشته از روابط اجتماعی مستقیم (نظیر گفتگو با همکار، معلم و کتابدار)، تعاملات اجتماعی ضمنی و غیرمستقیم (به عنوان مثال، از طریق گروه‌های بحث، پایگاه‌های سؤال و جواب و...) مزایای اطلاعاتی و شناختی زیادی را برای جستجوگران ایجاد می‌کند. اطلاع‌یابی اجتماعی، روشهای مختلفی را که در آن ارتباط و تعامل افراد بر رفتار اطلاع‌یابی آنها تأثیر می‌گذارد، بررسی می‌کند و به جای تمرکز بر عمل جستجو از جنبۀ کاربر واحد، به نقش افراد دیگر در جستجو توجه دارد.

کاربرانو جستجوگران در محیط وب از ابزارها و روشهای متفاوتی برای اطلاع‌یابی استفاده می‌کنند. ابزارهای اطلاع‌یابی اجتماعی با فراهم آوردن امکان تعامل و ارتباط و بهره­گیری از زبان طبیعی برای پرسش، به بهبود فرایند جستجو کمک و بر مشکلات جستجو در نظامهای بازیابی اطلاعات با رویکرد کلیدواژه‌ای غلبه می‌کنند.

سازوکارهای تعاملی اینترنت مانند وبلاگ‌ها، ویکی‌ها، پادکست‌ها، ایمیل، گروه‌های مباحثه، اتاقها و انجمنهای گفت‌وگو، فهرستهای پستی، آر.اس.اس، سیستمهای ثبت پیام (کامنت) و سیستمهای پیام فوری، امکان تبادل و اشتراک اطلاعات دو و چندجانبه را در محیط مجازی فراهم می‌کنند. این ارتباطات متعامل هم به صورت کنش متقابل رودررو و هم‌کنش متقابل با واسطه، در سطحی جهانی انجام می­گیرد  85&161)Chipunza, 2007,).

آنچه در این میان ضرورت دارد، بررسی ابعاد اجتماعی جستجوی اطلاعات و نقش واسطه‌های اجتماعی در فرایند اطلاع­یابی است و این که چه ابزارهایی در محیط وب به کاربران در فرایند اطلاع‌یابی اجتماعی یاری می‌رساند.

«پایگاه مرجع متخصصان ایران[3]» یکی از قابلیتهای تعاملی وب است که در حوزۀ زبان فارسی برای کاربران ایجاد شده است.هدف این پایگاه، ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از متخصصان ایرانی و نیز اطلاع‌رسانی مناسب در تمامی زمینه‌های تخصصی است. این پایگاه که در تاریخ 1 مرداد 1385 ایجاد شده، با توجه به نیاز مبرم به ایجاد بانک اطلاعاتی آنلاین متخصصان ایرانی و همچنین لزوم وجود فضایی مناسب برای تبادل اطلاعات علمی، مورد توجه تعداد زیادی از متخصصان و فرهیختگان قرار گرفته است، به­نحوی که هم اکنون (آذرماه 1392) تعداد اعضای متخصص این پایگاه، از مرز 190 هزار نفر نیز گذشته است. افراد با عضویت در این پایگاه، دارای صفحه اختصاصی می­شوند و می­توانند مشخصات فردی، مهارتهای تخصصی و فهرست سوابق خود را در آن ثبت و در عرصۀ جهانی معرفی کنند. مزایای عضویت در پایگاه مرجع متخصصین ایران، عبارت است از:

1. دراختیار داشتن صفحه شخصی همراه با ابزارهای جامع جهت ایجاد رزومه الکترونیکی و برقراری ارتباط با سایر متخصصان.

2. ثبت مشخصات فردی و مهارتهای تخصصی در بانک اطلاعاتی تحت وب با امکان جستجوی پیشرفته.

3. دریافت اخبار تخصصی، کلیه آگهی­های استخدام ثبت شده در روزنامه‌های کثیرالانتشار و هفته­نامه بازارکار، فراخوان مقاله‌های کنفرانسهای ملی و بین‌المللی و همچنین تمامی فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشتۀ تخصصی به­صورت روزانه در پست الکترونیک افراد.

4. استفاده از تمامی کتابها، مقاله‌ها و نرم‌افزارهای موجود در کتابخانۀ دیجیتال پایگاه.

5. ایجاد گروه­های تخصصی مورد نظر و عضویت در گروه­های موجود.

ازآنجا که هیچ تحقیقی در رابطه با این پایگاه که کاربران و اعضای آن را دانش‌آموختگان و متخصصان جامعه تشکیل می‌دهند صورت نگرفته، این پژوهش در پی آن است که با مطالعة دلایل و انگیزه‌های مراجعه به این پایگاه، مشخص کند که: هرکدام از قابلیتها و امکانات به چه میزان مورد استفاده کاربران قرار می‌گیرد، میزان رضایت از پاسخهای ارائه شده در بخش تالارهای سؤال و جواب این پایگاه چه میزان است و در نهایت نقش این پایگاه را برای کاربران در برقراری ارتباط با سایر متخصصان مشخص سازد.

«رسولی و مرادی» (1391) در پژوهشی عوامل مؤثر بر تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی را بررسی کردند. نتایج این مطالعه نشان داد بیشتر افراد مورد بررسی در این تحقیق، به طور متوسط روزی چهار ساعت از اینترنت استفاده می‌کنند و عضو یکی از شبکه‌های اجتماعی اینترنتی مانند فیس‌بوک می‌باشند و تاکنون در هیچ یک از شبکه‌های اجتماعی ایرانی عضویت نداشته‌اند. بیشتر آنان کمتر از یک ساعت از زمان اینترنتی خود را به شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهند. مهم‌ترین دلیل استفادة بیشتر پاسخگویان از شبکه‌های اجتماعی نیز کسب اطلاعات و اخبار، دوست‌یابی و ارتباط با دوستان، گفتگو پیرامون مسائل سیاسی و اجتماعی، سرگرمی و تولید محتواست. اما بیشتر آنان استفادۀ علمی چندانی از این شبکه‌ها نمی‌کنند. در این بین، مهم‌ترین دلیل استفادۀ آنها از شبکه‌های اجتماعی، کسب اطلاعات و اخبار است. بیشتر مطالبی که افراد منتشر می‌کنند، دارای محتوای اجتماعی است. مهم‌ترین انگیزۀ آنان از تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی، سرگرمی است.

این پژوهش نشان می‌دهد استفادۀ علمی زیادی از شبکه‌های اجتماعی صورت نمی‌گیرد همچنین، اطلاعات اولیه‌ای در‌بارۀ انگیزه و میزان مراجعه و بهره‌گیری از یک شبکه اجتماعی تخصصی فراهم آورده است.

«بابائی» (1391) در پایان‌نامة دکترای خود با عنوان «بررسی تأثیر سازوکارهای ارتباطی اینترنت بر الگوهای تعامل کنشگران فضای سایبر ایران» به تأثیر و نقش سازوکارهای تعاملی اینترنت در شکل‌گیری الگوهای دسترسی، کنشگری و بیانی کنشگران فضای سایبر ایران شامل وبلاگستان (پرشین بلاگ، میهن بلاگ، پارسی بلاگ و بلاگفا) و شبکه‌های اجتماعی فارسی (شبکه اجتماعی کلوب، سرزمین مجازی ایرانیان، جامعه مجازی متخصصان و شبکه فرندفا) پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان داد بین الگوهای کنشگری، بیانی و دسترسی در نظام تعاملی انسان- انسان در اینترنت و سازوکارهای ارتباطی این فناوری، رابطۀ مثبت وجود دارد و میزان این رابطه در حد کم است.

پژوهش فوق به لحاظ این که در وبلاگستان و شبکه‌های اجتماعی عمومی و در واقع در حوزه کلان به بررسی الگوهای ارتباطی و کنشی پرداخته، مورد تأکید و توجه بوده و زمینه‌ساز ارزیابی نحوه ارتباط علمی متخصصان در حوزه‌های مختلف گردیده است.

«اکبری‌تبار» (1390) در پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود در رشتۀ جامعه‌شناسی به بررسی شبکه‌های اجتماعی مجازی «دوره» و «یو 24» پرداخته و الگوهای ارتباطات میان افراد عضو این شبکه‌ها را با استفاده از رویکرد مطالعۀ ساختاری تحلیل شبکۀ اجتماعی استخراج نموده است. در این تحقیق و در پی بررسی ساختار روابط اجتماعی شکل گرفته در شبکه­های اجتماعی مجازی یو ۲۴ و دوره، نتایج حاکی از آن بود که این شبکه­ها دارای ساختاری هسته – پیرامونی بوده و هر کدام دارای هسته­ای مرکزی از روابط اجتماعی می­باشند. این هستۀ مرکزی ارتباطات اجتماعی، از زیرگروه­های کوچک همبسته تشکیل شده است که این زیرگروه­های همبسته‌، ویژگیهای ساختاری مشابه نظیر میزان انسجام اجتماعی، چگالی ارتباطات اجتماعی و نیرومندی ارتباطات اجتماعی مشابه دارند.

این مطالعه از حیث اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی مجازی در ارتباطات میان افراد، مهم بوده و زمینه‌ساز انجام پژوهش درخصوص ارتباط افراد خاص و علمی‌تر در شبکه‌های تخصصی‌تر می‌باشد.

رفتارهای مربوط به طرح سؤال و جواب‌گویی، در سایتهای وب خارجی به‌خوبی مورد مطالعه قرار گرفته است. برای مثال، «هارپر و دیگران» (Harper2009) پرسشهای ارسال شده به سایتهای سؤال و جواب را به دو دسته تقسیم کردند: سؤالهای محاوره‌ای به قصد شروع بحث و سؤالهای اطلاعاتی بیان‌کنندۀ نیازهای خاص. آنها به این نتیجه رسیدند که سؤالهای اطلاعاتی، ارزش آرشیوی بالاتری دارد.

«هسی و کانتس» (Hsieh and Counts, 2009 ) گزارش کردند که میانگین زمان برای دریافت پاسخ به یک سؤال ارسال شده به سایت leiveQna دو ساعت و 52 دقیقه بود. آنها همچنین اعلام کردند به 20% پرسشهای ارسال شده به این سایت هرگز جوابی داده نشده است.

بعضی محققان عوامل مؤثر بر کیفیت پاسخها در سایتهای سؤال و جواب را شناسایی کردند. «رابان و هارپر» (Raban and Harper, 2008) استدلال می‌کنند که ترکیبی از عوامل درونی (برای مثال مالکیت دریافت شده اطلاعات، سپاسگزاری) و عوامل بیرونی (نظامهای اعتباری – پرداختهای مالی) در کاربران سایتهای پرسش و پاسخ برای جواب دادن به سؤالها، ایجاد انگیزه می‌کند.

«دی میکو و همکاران» (DiMicco 2008)بر همکاری سازمانی در سایتهای سؤال و جواب تأکید کرده‌اند. آنها در بررسی سایتBeehive دریافتند که انگیزه اصلی استفاده از این سایت، اشتراک دانش و دریافت بازخورد در‌بارۀ پروژه‌های مرتبط با کار است.

«موریس و دیگران» (2010Morris,)پژوهشی را در‌بارۀ نوع و موضوعات مطرح شده در سایتهای شبکه‌سازی اجتماعی انجام دادند. آنها دریافتند که عمومی‌ترین نوع، توصیه و عمومی‌ترین موضوع، فناوری بود. آنها به این نتیجه رسیدند که مهم‌ترین انگیزۀ پرسش، اعتماد به دوستان و مهم‌ترین انگیزۀ پاسخگویی نوع‌دوستی بود.

«یانگ و ری»  Young, Rieh, 2010))بررسی کردند که چگونه افراد فرایند واسطه‌گری اطلاعات را انجام می‌دهند، چگونه بر رفتارهای اطلاعاتی بعدی یکدیگر تأثیر می‌گذارند و چگونه از دو بُعد جستجوگر اطلاعات و واسطه اطلاعاتی، از این فرایند سود می‌برند. برای آزمودن پویایی فرایند واسطه‌گری اطلاعات، یک پیمایش به شکل دفتر خاطرات در محیط کاری در دنیای واقعی انجام و به‌وسیلۀ مصاحبه‌های عمیق تکمیل شد. این پژوهش 450 مورد از گزارشهای شرکت‌کنندگان در این تحقیق را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که افراد بسته به این که نقش جستجوگر اطلاعات یا واسطه اطلاعاتی را ایفا می‌کنند، وظایف خود را به‌طور متفاوت درک می‌کنند. درحالی ‌که به ‌نظر می‌رسد درک آنها از توصیه، مستقل از نقش آنها در فرایند واسطه‌گری اطلاعات است.

مجموع مطالعات فوق که با انگیزه‌های مختلف در خارج از کشور انجام گرفته، الهام­بخش انجام تحقیق در حوزه واسطه‌گری اطلاعات در وب‌سایتهای تخصصی سؤال و جواب به زبان فارسی، انگیزه­های پرسش سؤال و پاسخ به آنها، رضایت کاربران از پاسخها، شکل­گیری ارتباطات علمی جدید و ... بوده است. به عنوان نمونه، تحقیقات «هارپر و دیگران» (Harper, 2009) در رابطه با انگیزه و نوع سؤالها؛ «هسی و کانتس» (Hsieh and Counts, 2009 ) در مورد زمان دریافت پاسخ؛ «رابان و هارپر» (Raban and Harper, 2008 ) کیفیت پاسخها در سایتهای سؤال و جواب؛ «موریس و دیگران» (2010Morris,) نوع و موضوعات مطرح شده.

هدف این تحقیق، بررسی ابعاد اجتماعی جستجوی اطلاعات و نقش واسطه‌های اجتماعی در فرایند اطلاع‌یابی است که به صورت مطالعه موردی به بررسی پایگاه مرجع متخصصان ایران می‌پردازد. این پایگاه یکی از قابلیتهای وب تعاملی است که در حوزۀ زبان فارسی برای کاربران ایجاد شده وهدف آن ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از متخصصان ایرانی و نیز اطلاع‌رسانی در تمامی زمینه­های تخصصی است.

پرسشهای اصلی که این پژوهش به دنبال پاسخگویی به آنهاست، عبارتند از:

1.         نحوۀ مراجعه به این سایت چگونه است و انگیزه یا دلیل مراجعه کاربران به پایگاه مرجع متخصصان ایران چیست؟

2.         کدام‌ یک از قابلیتها و امکانات این پایگاه، بیشترین میزان استفاده را دارد؟

3.         مراجعان به این پایگاه تا چه حد از حجم پاسخها، کیفیت پاسخها و سرعت پاسخگویی به سؤالهای خود رضایت دارند؟

4.     این پایگاه به چه میزان به کاربران در ایجاد ارتباطات کاری در حوزۀ تخصصی آنها و برقراری ارتباط با سایر متخصصان کمک کرده است؟

5.         تاچه میزان امکانات این پایگاه بر افزایش اطلاعات تخصصی کاربران تأثیرگذار بوده است؟

6.         مراجعه به این پایگاه در مقایسه با جستجو در موتورهای کاوش، به چه میزان برای کاربران سودمندتر است؟

7.         ارزیابی کاربران از قابلیتها و امکانات این پایگاه چگونه است؟

با توجه به ماهیت و هدف تحقیق، این پژوهش از نوع توصیفی پیمایشی است. جامعۀ پژوهش را اعضای پایگاه مرجع متخصصان ایران تشکیل می‌دهد که افزون بر 190 هزارنفر هستند. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 380 نفر به دست آمد. به منظور اطمینان از به حد نصاب رسیدن به این حجم از نمونه‌ها، این تعداد 410 نفر درنظر گرفته شد. نحوۀ نمونه­گیری به صورت تصادفی بوده و پرسشنامه به آدرس پست الکترونیک افراد ارسال شد. روش آماری مورد استفاده برای تحلیل داده‌های تحقیق، آمار توصیفی است که با کمک نرم‌افزار آماری Spss (20)و نیز برنامۀ Excel انجام شد. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه آنلاین محقق ساخته با 12 پرسش است که با ابزار گوگل داک طراحی شده است. برای بررسی روایی پرسشنامه، از متخصصان و صاحبنظران این حوزه کمک گرفته شد، پرسشنامه برای آنها ارسال و اصلاحات لازم روی آن اعمال شد. به منظور بررسی پایایی نیز، پرسشنامه برای گروهی از آزمودنیها ارسال و نتایج آن با فرمول آلفای کرونباخ سنجیده شد و جواب آن 81/. % حاصل گردید که پایایی قابل قبولی را نشان می‌دهد.

از افرادی که به‌طور تصادفی پرسشنامه برای آنها ارسال شد، تعداد 324 نفر نسبت به تکمیل آن اقدام کردند و به این ترتیب کار تجزیه و تحلیل داده‌ها با دریافت 85 % پاسخها آغاز گردید.

از 324 نفر پاسخ دهنده، 58% مرد و 42% زن بودند. 53% پاسخ‌دهندگان، فارغ التحصیل و 47% دانشجو بودند. ازنظر مقطع تحصیلی نیز به­ترتیب کارشناسی ارشد با 49%، کارشناسی 30%، دکترا 20% و کاردانی 1% دسته‌بندی شدند. بیشترین پاسخ‌دهنده‌ها در گروه‌های تحصیلی فنی و مهندسی (3/35%) و گروه علوم انسانی (8/22%) بودند.

یافته‌های این پژوهش در‌بارۀ میزان مراجعه کاربران به این سایت نشان داد 45% افراد، به­صورت روزانه، 34% هفتگی، 11% به ندرت و 10% ماهانه از این پایگاه بازدید می­کنند.

دربارة مدت زمان آشنایی با این پایگاه، 5/29% پاسخ‌دهندگان اعلام کردند که بیش از سه سال است با این پایگاه آشنایی دارند، 5/28% یک تا دو سال، 22% کمتر از یک سال و 20% دو تا سه سال را گزارش کردند.

برای پاسخ به این سؤال که انگیزه یا دلیل مراجعۀ شما به پایگاه مرجع متخصصین ایران چیست؟ مشارکت­کنندگان امکان انتخاب سه اولویت را دارا بودند. برای اولویت اول، «دریافت اخبار تخصصی» (35%) و «اطلاع از آگهی‌های استخدام» (18%) بالاترین میزان انگیزه را به خود اختصاص داد. در اولویت دوم نیز «دریافت اخبار تخصصی» (22 %) و «اطلاع از آگهی­های استخدام» (17%) بالاترین میزان اهمیت را داشته و در نهایت برای اولویت سوم، «سایر موارد» (32 %) و «طرح سؤال» (18 %) جزء مهم‌ترین دلایل مراجعه به این پایگاه عنوان شده است.

به­منظور تحلیل دقیق‌تر، برای هرکدام از گزینه‌ها و دلایل مراجعه به این پایگاه، امتیازبندی صورت گرفت؛ به این نحو که براساس درصد انتخاب شدۀ اولویتهای اول ضریب 6/3، اولویت دوم ضریب 6/2 و اولویت سوم ضریب 6/1 دریافت کرد و از مجموع آنها نمرۀ امتیاز به دست آمد. همان‌طور که در جدول 1 مشاهده می‌شود، گزینه «دریافت اخبار تخصصی» حایز بالاترین امتیاز بوده و پس از آن «اطلاع از آگهی‌های استخدام» قرار دارد. «استفاده از کتب موجود در کتابخانه دیجیتال سایت» نیز پایین‌ترین امتیاز را به خود اختصاص داده است. همان‌طور که داده‌های جدول نشان می‌هد، 2 نفر این گزینه را به عنوان اولویت اول، 18 نفر اولویت دوم و 26 نفر اولویت سوم خود انتخاب کرده‌اند.

نکته قابل توجه این‌که تعداد افرادی که گزینه اطلاع از آگهی­های استخدام و طرح سؤال را جزء اولویتهای خود اعلام کرده‌اند، به یک اندازه (144 نفر) است؛ اما ازآنجاکه درصد افرادی که اطلاع از آگهی‌های استخدام را به عنوان اولویت اول خود انتخاب کردند بیشتر بوده، این مورد امتیاز بالاتری را کسب کرده است. همچنین، تعداد افرادی که در مجموع گزینۀ «دریافت یا اشتراک مقاله» را انتخاب کردند، کمتر از کاربرانی است که گزینۀ «استفاده از کتب موجود در کتابخانه دیجیتال سایت» را برگزیده‌اند، اما امتیاز بالاتری کسب کرده است به دلیل این‌که درصد افرادی که این گزینه را به عنوان اولویت اول انتخاب کرده‌اند، بیش از مورد اخیر است.

جدول 1. فراوانی و امتیاز انگیزه‌ها یا دلایل مراجعۀ کاربران به پایگاه مرجع متخصصین ایران

درمورد این‌کههر کدام از قابلیتها و امکانات این پایگاه به چه میزان مورد استفادۀ کاربران قرار می‌گیرد، برای گزینه «دریافت اخبار تخصصی» 45 % زیاد و خیلی زیاد، 37% متوسط و 18% گزینة کم و خیلی کم را انتخاب کردند.

میزان استفاده از گزینۀ «اطلاع از آگهی‌های استخدام»، 41% زیاد و خیلی زیاد، 21% متوسط و 38% کم و خیلی کم اعلام شد.

برای گزینه «اطلاع از کنفرانسهای ملی و بین­المللی»، 28% افراد گزینه زیاد و خیلی زیاد را انتخاب کرده‌اند، 35% متوسط و 37% کم و خیلی کم.

برای «اطلاع از فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشتة تخصصی»، حجم پاسخها به این صورت بود: 30% زیاد و خیلی زیاد، 37% متوسط، 33% کم و خیلی کم.

در مورد «میزان استفاده از کتابهای موجود در کتابخانه دیجیتال سایت» حجم پاسخها به این صورت بود: 29% زیاد و خیلی زیاد، 24% متوسط و 47% کم و خیلی کم.

درمورد بخش «تالارهای سؤال و جواب» پاسخهای ارائه شده به این نحو بود: 52% خیلی زیاد و زیاد، 26% متوسط، 23% کم و خیلی کم.

در جدول 2 فراوانی و امتیاز استفاده از قابلیتها و امکانات این پایگاه ارائه شده است. برای «دریافت اخبار تخصصی» بیشتر افراد گزینة متوسط را انتخاب کرده‌اند؛ برای «آگهی­های استخدام» گزینه­های متوسط و خیلی زیاد به یک اندازه انتخاب شده است؛ برای «کنفرانسهای ملی و بین­المللی»، «فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشته تخصصی» و «بخش مقاله‌های و کتابهای موجود در کتابخانه دیجیتال» گزینه متوسط بالاترین میزان انتخاب بوده و برای بخش «تالارهای پرسش و پاسخ»، گزینه زیاد بالاترین میزان انتخاب بوده است.

امتیازدهی گزینه­ها به این صورت بود که به گزینۀ خیلی زیاد ضریب 15/5، زیاد 15/4، متوسط 15/3، کم 15/2 و خیلی کم ضریب 15/1 تعلق گرفت و از مجموع آنها نمرۀ امتیاز به­دست آمد. امتیاز کسب شده برای اخبار تخصصی 73، آگهی­های استخدام 6/63، کنفرانسهای ملی و بین­المللی 110، فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشته تخصصی 60، بخش کتابهای موجود در کتابخانه دیجیتال 2/55 و تالارهای سؤال و جواب 3/71 بود.

مطابق آمار ارائه شده در جدول 3، در رابطه با میزان رضایت کاربران از حجم پاسخهای ارائه شده به سؤالهای خود در بخش تالارهای سؤال و جواب این پایگاه، 33% پاسخ‌دهندگان گزینة زیاد و خیلی زیاد، 48% گزینه متوسط و 19% گزینۀ کم و خیلی کم را برگزیده‌اند.

درخصوص میزان رضایت از کیفیت پاسخها در بخش تالارهای سؤال و جواب، 30% از پاسخ‌دهندگان میزان رضایت خود از کیفیت پاسخها را زیاد و خیلی زیاد اعلام کرده‌اند، 52% متوسط و 19% کم و خیلی کم.

درمورد میزان رضایت از سرعت و زمان پاسخگویی به سؤالها، نحوه پاسخگویی کاربران به این پرسش از این قرار است: 36% زیاد و خیلی زیاد، 47% متوسط و 17% کم و خیلی کم.

نکته قابل توجه در این سه جنبه این است که در مجموع بیشتر پاسخها در سطح متوسط و سپس زیاد متمرکز شده است. براساس داده‌های جدول 3، امتیاز کسب شده برای حجم پاسخها، 6/22، کیفیت پاسخها 1/22 و سرعت و زمان پاسخگویی به سؤالات 6/21 به دست آمد.

‌‌‌جدول 3. میزان رضایت کاربران از پاسخهای دریافتی به سؤالهای خود

همان­گونه که محتوای جدول 3 نشان می­دهد، در مورد «میزان تأثیرگذاری امکانات این سایت بر افزایش اطلاعات تخصصی کاربران»، حجم پاسخها به این ترتیب بود: 35% زیاد و خیلی زیاد، 42% متوسط و 23% کم و خیلی کم.

در بارۀ «نقشاین پایگاه در برقراری ارتباط با سایر متخصصان»، 56% پاسخ‌دهندگان عنوان کرده‌اند که این پایگاه به میزان زیاد و خیلی زیاد در برقراری ارتباط با سایر متخصصان مفید بوده است. 30% متوسط و 14% کم و خیلی کم را برای پاسخ به این سؤال برگزیده‌اند.

دربارۀ «استفاده از این پایگاه به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباطات کاری جدید در حوزۀ تخصصی کاربران»، 41% پاسخ دهندگان اعتقاد داشته­اند که این پایگاه به میزان زیاد و خیلی زیاد در ایجاد ارتباطات کاری جدید در حوزه تخصصی آنها تأثیرگذار بوده، 33% گزینۀ متوسط و 26% کم و خیلی کم را انتخاب کرده‌اند.

در رابطه با «مفید بودن مراجعه به این پایگاه برای یافتن متخصص مورد نظر خود در مقایسه با جستجو در موتورهای کاوش»، 55% پاسخ‌دهندگان گزینۀ زیاد و خیلی زیاد، 31% گزینه متوسط و 14% کم و خیلی کم را انتخاب کرده‌اند.

نکتۀ قابل توجه این‌که، میانگین پاسخها به 4 مورد فوق به این شرح بود: خیلی کم 2/6%، کم 2/13%، متوسط 34%، زیاد 2/29% و خیلی زیاد 5/17%.

به­طور میانگین، بیشترین حجم پاسخها به چهار مورد فوق، به سطح متوسط و زیاد اختصاص پیدا کرده است.

جدول 4. میزان تأثیر پایگاه مرجع متخصصین ایران بر ابعاد مختلف رفتار اطلاع­یابی کاربران

همان­گونه که محتوای نمودار 1 نشان می­دهد، 37% مشارکت­کنندگان در این پژوهش این پایگاه را خوب ارزیابی کرده­اند، 30% خیلی خوب، 14% عالی، 14% متوسط و 6% ضعیف.

نمودار 1.ارزیابی کاربران از قابلیتها و امکانات این پایگاه

آنچه از یافته­های پژوهش در پیوند با اولین پرسش تحقیق استنباط می‌شود، این است که مراجعه اعضای به این پایگاه بیشتر به شکل روزانه اتفاق می‌افتد که نشان می‌دهد این پایگاه از لحاظ میزان بازدید در بین کاربران، جایگاه مناسبی دارد.

اولویتها و انگیزه‌های مراجعة اعضا به این پایگاه، به ترتیب عبارتند از: 1. دریافت اخبار تخصصی 2. اطلاع از آگهی‌های استخدام 3. طرح سؤال 4. اطلاع از فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشتۀ تخصصی و سایر موارد، 5. پاسخگویی به سؤالات 6. آگاهی از کنفرانسهای ملی و بین­المللی 7. دریافت یا اشتراک مقاله و درنهایت 8. استفاده از کتب موجود در کتابخانۀ دیجیتال.

در اولویت دوم نیز انگیزه‌ها به ترتیب به این شرح است: 1. دریافت اخبار تخصصی اطلاع از آگهی‌های استخدام 3. طرح سؤال 4. پاسخگویی به سؤالات 5. اطلاع از فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشته تخصصی 6. آگاهی از کنفرانسهای ملی و بین‌المللی 7. استفاده از کتب موجود در کتابخانۀ دیجیتال 8. سایر موارد 9. دریافت یا اشتراک مقاله. به این ترتیب، مشخص می­شود که در اولویت دوم کاربران نیز «دریافت اخبار تخصصی» از همه مهم‌تر بوده و «دریافت یا اشتراک مقاله» از همه کم اهمیت‌تر است.

و درنهایت در اولویت سوم، انگیزه‌های مراجعه به این سایت از سوی کاربران به‌ترتیب به این شرح اعلام شده است: 1. سایر موارد 2. طرح سؤال3. پاسخگویی به سؤالها 4. اطلاع از آگهی‌های استخدام و دریافت اخبار تخصصی 5. اطلاع از فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشته تخصصی و استفاده از کتب موجود در کتابخانه دیجیتال 6. آگاهی از کنفرانسهای ملی و بین‌المللی 7. دریافت یا اشتراک مقاله. به این ترتیب، در اولویت سوم کاربران «سایر موارد» از همه مهم‌تر و «دریافت یا اشتراک مقاله» از همه کم اهمیت­تر است. نکته قابل توجه در این بخش، این است که گزینۀ «سایر موارد» (که ممکن است شامل ویرایش پروفایل، فرستادن پیام برای دوستان، پیدا کردن دوستان جدید، آشنایی با متخصصان عضو این پایگاه و... باشد) اولویت بالایی داشته و به دریافت یا اشتراک مقاله توجه کمتری شده است.

در مجموع، بر اساس ترکیب سه اولویت فوق و امتیازدهی به هریک از آنها، مهم‌ترین دلیل مراجعه کاربران و مخاطبان این پایگاه، به‌ترتیب عبارت است از: دریافت اخبار تخصصی، اطلاع از آگهی‌های استخدام، طرح سؤال، پاسخگویی به سؤالها، اطلاع از فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشته تخصصی، سایر موارد، آگاهی از کنفرانسهای ملی و بین‌المللی، دریافت یا اشتراک مقاله و استفاده از کتب موجود در کتابخانه دیجیتال سایت.

آنچه در این میان قابل استنباط است، این که میزان استفادۀ علمی و پژوهشی از این پایگاه پایین بوده و از آن بیشتر به عنوان ابزار اطلاع‌رسانی شغلی و تخصصی، بهره‌گیری می‌شود. این بخش از نتایج با نتیجه‌گیری «رسولی و مرادی» (1391) که در پژوهش خود به آن رسیدند، همخوانی دارد. آنها نیز در پژوهش خود دریافتند که بیشتر کاربران، استفادۀ علمی چندانی از شبکه‌های اجتماعی نمی­کنند و مهم‌ترین دلیل بازدید آنها از این سایتها، کسب اطلاعات و اخبار است.

در پاسخ به پرسش میزان استفادۀ کاربران از قابلیتها و امکانات این پایگاه، با استفاده از مجموع امتیازهای کسب شده، مشخص شد بیشترین میزان استفاده از قابلیتها و امکانات این پایگاه به­ترتیب دریافت اخبار تخصصی، تالارهای سؤال و جواب، آگهی‌های استخدام، فرصتهای تحصیلی مرتبط با رشتۀ تخصصی، کنفرانسهای ملی و بین‌المللی و در نهایت بخش مقالات و کتب موجود در کتابخانه دیجیتال را شامل می‌شود.

«رسولی و مرادی» (1391) مهم‌ترین دلیل استفاده بیشتر پاسخگویان از شبکه‌های اجتماعی را کسب اطلاعات و اخبار، دوست‌یابی و ارتباط با دوستان، گفتگو پیرامون مسائل سیاسی و اجتماعی، سرگرمی و تولید محتوا دانسته‌اند. این پژوهش نیز به این نتیجه رسید که از میان قابلیتهای متعدد این پایگاه، بخش اخبار تخصصی بالاترین میزان استفاده را دارد.

میزان رضایت کاربران از حجم پاسخهای ارائه شده به سؤالهای خود در بخش تالارهای سؤال و جواب این پایگاه، در حد متوسط به بالا بوده است.

میزان رضایت کاربران از کیفیت پاسخها در این زمینه، متوسط به بالا بوده است.

بیشترین رضایت به‌ترتیب مربوط به حجم پاسخهای دریافتی، کیفیت و اعتبار پاسخها و زمان و سرعت پاسخگویی به سؤالهاست.

میزان تأثیر این پایگاه در برقراری ارتباط بین کاربران آن با سایر متخصصان، در حد بالا بوده است.

میزان تأثیر امکانات این سایت بر افزایش اطلاعات تخصصی کاربران، در حد بالا بوده است.

میزان اثرگذاری این پایگاه در ایجاد ارتباطات کاری جدید، بالاست.

بابایی (1391) نیز در تحقیق خود نشان داد بین الگوهای کنشگری، بیانی و دسترسی در نظام تعاملی انسان- انسان در اینترنت و سازوکارهای ارتباطی این فناوری، رابطۀ مثبت وجود دارد. این پژوهش نیز به این نتیجه دست پیدا کرد که ایجاد ارتباطات کاری در حوزه تخصصی کاربران و برقراری ارتباط آنان با سایر متخصصان با بهره‌گیری از این پایگاه افزایش پیدا کرده است.

استفاده از این پایگاه برای کاربران جهت یافتن متخصص مورد نظر در مقایسه با جستجو در موتورهای کاوش، مناسب­تر است.

و در نهایت، قابلیتها و امکانات این سایت از سوی کاربران و مراجعان این پایگاه، مناسب ارزیابی شده است.