بررسی دیدگاه فهرست نویسان سه کتابخانه بزرگ مشهد درباره به کارگیری قواعد توصیف و دسترسی به منابع(آر.دی.ای)

مقدمه
سازماندهی همواره یکی از رویکردهای ذهنی و عینی انسان برای نظم بخشیدن به زندگی به‎شمار می‎رود. «سازماندهی اطلاعات» نیز مهم‎ترین رویکرد جامعه انسانی برای کنترل و مدیریت دانش تلقی می‎شود. کتابداران در طول تاریخ همواره نظم‎بخشی به دانش بشری را وظیفه خود دانسته و با بهره‎گیری از دانش و توانایی در این زمینه، به سازماندهی منابع اطلاعاتی (در محملهای گوناگون) پرداخته‎اند تا از این طریق، دسترسی سریع‎تر و دقیق‎تر به منابع را میسر سازند. با تغییر در نیازها و نگرش جدید کاربران، بتدریج تغییراتی نیز در ساختار فهرستهای کتابخانه‎ای به وجود آمد. به عبارت دیگر، فهرستهای کتابخانه‎ای از رویکرد نظام‎مدار به سوی رویکردهای کاربرمدار حرکت کردند و کاربر و نیازهای وی در اولویت اصلی قرار گرفت (فتاحی، ارسطوپور، 1386، 4). بر همین اساس، ایفلا و سازمانهای بین المللی دیگر به فکر ایجاد نظا‎مهایی با هدف پاسخ‎دهی به نیازهای کاربران افتادند تا بتوانند شرایطی را مهیا کنند که با استفاده از فناوریهای رو به رشد اطلاع‎رسانی، بیشترین بهره را ببرند. از این رو، استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.) شکل گرفت (هاوارث؛ ویز، 2007، 4). این استاندارد مجموعه‎ای جامع از دستورالعملها و رهنمودها برای فهرست‎نویسی (توصیف و دسترسی) همة انواع اشیای دارای محتواست که از سوی ایفلا و با همکاری کمیتة مشترک راهبردی به عنوان جایگزین قواعد پیش از خود، یعنی قواعد انگلوامریکن طراحی شده است (طاهری، 1389، 84). این قواعد، توصیف و دسترسی به منابع چاپی و الکترونیکی را بر اساس الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‎های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر. ) امکان‎پذیر می‎سازد و بر این اساس، نه‎تنها بر قوانین فهرست‎نویسی تأثیر خواهد گذاشت، بلکه بر ساختار و طراحی فهرستهای پیوسته نیز مؤثر خواهد بود (لیراسیس ،2009 در مرادی، 1389: 44). آر.دی.اِی. موجودیتها، روابط و اصطلاحات خود را از سه الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‎های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.)»، «ملزومات کارکردی داده‎های مستند (اِف.آر.اِی.دی. یا فراد) » و «ملزومات کارکردی داده‎های مستند موضوعی(اِف.آر.اِس.اِی.دی. یا فرساد )» و دستورالعملهای خود را از قوانین فهرست‎نویسی بین‎المللی (آی.سی.پی ) ایفلا اتخاذ کرده است (تیلت، 2004).
‎بر پایة آخرین پیش‎نویس ارائه شده توسط کمیتة راهبردی مشترک، استاندارد آر.دی.اِی. شامل یک مقدمه کلی، 10 بخش، 13 پیوست و یک واژه‎نامه است، بخش 4-1 ویژگیهای موجودیتها و بخش 10-5 روابط بین آنها را پوشش می‎دهد. آر.دی.اِی. یک استاندارد محتوایی است نه یک استاندارد نمایش و نه یک قالب فراداده‎ای (اولیور ،2007). قالب نمایشی استاندارد بین‎المللی توصیف کتابشناختی (آی.اس.بی.دی. )، قالب مارک 21 و دابلین‎کور جزء دستورالعملهای آر.دی.اِی. نیستند و در پیوست‎ آر.دی.ای. نیز یادآوری شده‎ که سازمانها و مؤسسات می‎توانند در صورت تمایل از این استانداردها برای نمایش اطلاعات خود استفاده کنند (تیلت،2007). تغییر نام قواعد فهرست‎نویسی انگلوامریکن به آر.دی.اِی. با توجه به تغییراتی است که در ساختار پیشین آن به وجود آمده است. این تغییرات منجر به تفاوتهایی در شکل، هدف و دامنة قوانین شد که توسط کمیته همکاری مشترک در آوریل سال 2005 ارائه گردید. پیشینه‎هایی که با استفاده از این قواعد جدید ایجاد می‎شوند، دارای قابلیت کاربرد در همة سیستمهای موجود از جمله فهرست کتابی، فهرست برگه‎ای و سیستمهای یکپارچة کتابخانه‎ای و همچنین در سیستمها و فناوریهای آینده هستند (تیلت، 2010).
بیان مسئله
همان‎گونه که ذکر شد، آر.دی.ای. با توجه به محیط متغیر رقومی و در پاسخ به نیازهای نوخاسته و برای انجام فهرست‎نویسی هرچه بهتر منابع (اعم از چاپی و الکترونیکی) طراحی شده است. این قواعد پس از بررسیهای بیشتر و انتشار نسخه نهایی، بتدریج جایگزین قواعد انگلوامریکن می‎شود. قواعد فهرست‎نویسی انگلوامریکن سالها به‎عنوان یک استاندارد بین‎المللی برای فهرست‎نویسی، به‎وسیلة کتابخانه ملی بریتانیا، همچنین انگلستان، کانادا و آمریکا مورد استفاده قرار گرفته و همه یا قسمتی از این قواعد مورد پذیرش 56 کشور دیگر در سراسر جهان است اما، آر.دی.ای. برای جهان رقومی و به عنوان ابزاری وب‎مدار طراحی شده و در آن فهرست منابع رقومی بیشتر مد نظر است. این ابزار سبب ایجاد پیشینه‎هایی می‎شوند که در جهان دیجیتال استفاده خواهند شد. از دیگر مزایای این استاندارد می‎توان به قابلیت فهرست‎نویسی انواع منابع و انعطاف‌پذیری و قابلیت تطبیق با جوامع گوناگون اشاره کرد. (شعبان‎زاد و درخوش، 1390، 83)
جامعه کتابداری و اطلاع‎رسانی ایران در سالهای اخیر در حوزة سازماندهی اطلاعات همگام با رویکردهای نوین گام برداشته و آثار علمی‎ارزشمندی در این زمینه منتشر کرده است. همچنین، به نظر می‏رسد در کتابخانه‎های ایران نیز به تبع فضای بین‌المللی، تا چند سال آینده قواعد آر.دی.ای. جایگزین قواعد فهرست‎نویسی انگلوامریکن شود. (مرادی و حاجی زین‎العابدینی، 1390، 299). با این حال، برای وقوع این رخداد و انجام این جایگزینی، نیاز به کسب آمادگیهای علمی‎و روحی - روانی برای کتابداران ایرانی کاملاً احساس می‎شود. این در حالی‎است که به نظر می‎رسد اطلاعات و آموزشهای ارائه شده بوی‍ژه برای کتابداران در این رابطه، جامعیت مناسبی ندارد. در این حالت، این ابهام وجود دارد که کتابداران بخش فهرست‎نویسی کتابخانه‎های ما با توجه به اطلاعات ناکافی و در عین حال مفاهیم انتزاعی و نسبتاً پیچیده مطرح در الگوی کارکردی پیشینه‎های کتابشناختی و آر.دی.ای. چگونه خواهند توانست خود را با شرایط جدید تطبیق دهند؟ چراکه ضروری است تا همه کتابداران در ابتدا از نظر ذهنی خود را آمادة رویارویی و پذیرش این واقعیت کنند و سپس به دانش روز در این زمینه مجهز شوند تا بتوانند این دگردیسی را نیز مانند دیگر تغییرات پیش آمده در محیط کتابخانه به درستی پشت سر بگذارند (حاجی‎زین‎العابدینی، 1391). سؤال دیگر آنکه پس از آشنایی کتابداران فهرست‎نویس با این استاندارد از طریق شرکت در کارگاه‎ آموزشی تخصصی، چه تغییراتی در دیدگاه و میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای در آنها به وجود می‎آید؟ بر این اساس، می‎توان نقش و جایگاه افزایش سطح اطلاعات و آشنایی عملی با این قواعد را در میزان پذیرش قواعد جدید بررسی کرد تا بر پایة آن برای تصمیم‎گیریهای کلان و برنامه‎ریزی به‎منظور کاربردپذیری آر.دی.ای. در ایران، سنجیده‎تر عمل کرد.
هدفها و ضرورت پژوهش
هدف از این پژوهش، بررسی دیدگاه فهرست‎نویسان سه کتابخانة بزرگ در مشهد (کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانة آستان قدس رضوی و کتابخانه مرکزی علوم پزشکی) در مورد به‎کارگیری قواعد آر.دی.ای است. از دیگر هدفهای این پژوهش می‎توان به سنجش میزان آشنایی کتابداران فهرست‎نویس مورد بررسی با این قواعد، بررسی تأثیر آموزش بر شناخت آنها از این قواعد و تعیین میزان پذیرش آنها پیش و پس از آموزش، اشاره کرد.
پیشینة پژوهش
در حال حاضر پژوهشهای متعددی در مورد آر.دی.ای انجام شده و یا درحال انجام است، اما پژوهشهای مرتبط با بحث آموزش آر.دی.ای. و تأثیر آن بر دیدگاه کتابداران انگشت‎شمار است. در اینجا به چند نمونه در این زمینه اشاره می‎شود. «نیدلمن» (2008) در پژوهشی با عنوان «استاندارد آر.دی.ای.» به معرفی ساختار و محتوای آر.دی.اِی. پرداخته و آن را زمینه‎ساز نسل جدیدی از رویکردهای بازیابی اطلاعات معرفی می‎کند. وی در این مقاله، هدفهای طراحی و تدوین استاندارد آر.دی.ای. و دامنة آن را توضیح داده و ساختار قواعد فهرست‎نویسی انگلوامریکن ویرایش دوم را بررسی و با ساختار آر.دی.اِی. مقایسه نموده و شیوه‎های مناسب برای پیاده‎سازی و آماده‎سازی ذهنی کتابداران را بیان کرده است. «کیسر و ایچل» (2009) هم در پژوهشی با عنوان «چالشهایی برای پیاده‎سازی استاندارد آر.دی.ای.: مطالعه موردی آلمانی» مزایای آر.دی.ای. را جانشینی برای قواعد فهرست‎نویسی آلمان و قواعد فهرست‎نویسی انگلوامریکن ویرایش دوم در سال 2011 بر می‎شمرد. «گدل‎راب» (2010) نیز در پژوهش خود به لزوم آموزش به کتابداران برای استفاده از قواعد آر.دی.ای. اشاره کرد و میزان علاقه و اطلاعات آنان را نسبت به تغییرات جدید سنجید. «تاد و دیگران» (2010) هم به پژوهش در زمینة آموزش کتابداران نیوزلند برای بهره‎گیری از قواعد آر.دی.ای. پرداختند. در این پژوهش، نظر کتابداران نسبت به مزایا و معایب آر.دی.ای. گردآوری و راهکارهای لازم برای رویارویی با چالشها ارائه شده است. از سوی دیگر، آزمایش انجمن کتابداران آمریکا و کمیتة مشترک راهبردی آر.دی.ای. (2010) را شاید بتوان مهم‎ترین پژوهش صورت گرفته در این رابطه دانست. در این پژوهش که همزمان با انتشار قواعد آر.دی.ای. در کتابخانه ملی پزشکی آمریکا، کتابخانه کنگره و کتابخانه ملی کشاورزی انجام می‏شود، روند تولید پیشینه‎های کتابشناختی با استفاده از این قواعد و همچنین بازخورد کاربران و دیدگاه بهره‎گیران، مورد آزمایش و بررسی قرار می‎گیرد. نتایج این آزمایشها مرحله به مرحله از طریق وب‎سایت کمیته مشترک راهبردی آر.دی.ای. منتشر می‎شود. در زمان نگارش این مقاله، هنوز آزمایشها به پایان نرسیده و نتیجه نهایی اعلام نشده است.
در ایران نیز «مرادی» (1389) به شناسایی وضعیت فهرست‎نویسی توصیفی کتابخانه‎های دیجیتالی که بر اساس قوانین فهرست‎نویسی انگلوامریکن ایجاد شده‎اند، و بررسی میزان انطباق آنها با آر.دی.اِی. برای کامل‎تر شدن پیشینه و در نتیجه سهولت ذخیره و بازیابی اطلاعات در کتابخانه‎های دیجیتالی پرداخت. نتایج این پژوهش نشان داد داده‎های توصیفی موجود در پیشینه‎های کتابشناختی کتابخانه‎های دیجیتالی ایران که برخی از آنها فهرستهای رایانه‎ای تکامل‎یافته می‎باشند، با استانداردها و قوانین کنونی (قوانین فهرست‎نویسی انگلوامریکن) همخوانی کاملی نداشته است. «پازوکی» (1391) نیز به بررسی امکان‎سنجی پیاده سازی قواعد توصیف و دسترسی به منبع در کتابخانه ملی ایران پرداخت. بخشی از یافته‎های این پژوهش مشخص کرد کتابداران ‎فهرست‎نویس کتابخانه ملی جمهوری اسلامی‎ایران، آمادگی ذهنی نسبتاً زیادی را برای پذیرش تغییر قواعد فهرست‎نویسی انگلوامریکن و جایگزینی آن با قواعد آر.دی.ای دارا هستند. از پیشینة پژوهش می‎توان دریافت که تاکنون پژوهشهای بسیار اندکی در زمینة بررسی دیدگاه کتابداران فهرست‎نویس کتابخانه‎ها و مراکز اطلاع‌رسانی در جهان و بویژه در ایران پیش از به‎کارگیری عملی قواعد آر.دی.ای و شناخت چگونگی تأثیر آموزش تخصصی بر میزان پذیرش آنها صورت نگرفته است. با انجام این پژوهش و پژوهشهای مشابه، می‎توان امید داشت که تصمیم‎گیریها در آینده دربارة به‎کارگیری قواعد جدید فهرست‎نویسی با هوشمندی و درنظرگرفتن تمام عوامل مؤثر صورت بپذیرد.
سؤالهای پژوهش
1. میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای. پیش و پس از آموزش چگونه است؟
2. میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش چگونه است؟
3. میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد پیش و پس از آموزش چگونه است؟
4. آیا رابطة معناداری بین مشخصات جمعیت‎شناختی (سن و سابقه کار) با وضعیت آشنایی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش وجود دارد؟
5. آیا رابطة معناداری بین مشخصات جمعیت‎شناختی (سن و سابقه کار) با وضعیت پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد پیش و پس از آموزش وجود دارد؟
6. دیدگاه فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد نسبت به تغییرات نرم‏افزارهای کتابخانه‎ای با توجه به پیاده‎سازی احتمالی قواعد آر. دی.ای. پیش و پس از آموزش چگونه است؟
روش پژوهش
روش پژوهش از نوع آزمایشی به صورت طرح گروه پیش‎آزمون- پس‎آزمون است. طرح گروه پیش آزمون پس آزمون نوعی از طرحهای پژوهشی آزمایشی است که در آن از خود آزمودنی به عنوان گروه گواه استفاده می‎شود. در این طرح، آزمودنیها در رابطه با متغیر وابسته، دوباره مشاهده و سنجیده می‎شوند. یکی از ویژگیهای این طرح این است که چون در آن فقط یک گروه در هر دو مرحله پیش‎آزمون و پس‎آزمون شرکت می‎کنند، نیازی به همتا کردن آن گروه با گروه دیگر نیست. (میرزایی، 1388، 81)
جامعه، نمونه و ابزار پژوهش
جامعه آماری این پژوهش شامل فهرست‎نویسان شاغل در سه کتابخانة آستان قدس رضوی، مرکزی دانشگاه فردوسی و مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد است. گفتنی است، فهرست‎نویسانی در این پژوهش شرکت داده شده‎اند که کارمند رسمی هستند و نیروهای مقطعی (پروژه‎ای) به دلیل نداشتن ثبات کاری، دسترسی نداشتن به آمار دقیق تعداد ایشان و صلاحدید نهادهای مسئول، از جامعه پژوهش حذف شدند. تعداد کل کتابداران شاغل در بخش فهرست‎نویسی کتابخانه‎های یادشده 24 نفر است. نمونه آماری این پژوهش بر اساس جدول کرجسی مورگان (خلعتبری، 1389، 129) 21 نفر تعیین شد و پرسشنامه در روز کارگاه آموزشی یک‎روزة «آشنایی با رویکردهای نوین سازماندهی اطلاعات» که توسط انجمن کتابداری و اطلاع‏‏رسانی ایران (شاخه خراسان) برگزار شد، در دو مرحله پیش و پس از آموزش توزیع گردید. این پرسشنامه از 4 بخش تشکیل شده بود: الف) اطلاعات جمعیت‎شناسی ب) میزان آشنایی (اطلاعات فهرست‎نویسی) ج) سنجش دیدگاه‎ها ه‍) انتظار کتابداران از نرم‎افزارهای کتابخانه‎ای.
روایی پرسشنامه به روش اعتبار محتوا (بررسی نظر کارشناسان و متخصصان) به‎دست آمد. برای سنجش پایایی آن، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار 871/. به دست آمد.
تحلیل یافته‎ها
از تعداد 21 کتابدار حاضر در نمونه 7/66% زن و 3/33% مرد بودند. 6/28% در آستان قدس، 6/28% در دانشگاه فردوسی و 8/42% در دانشگاه علوم پزشکی مشهد مشغول بودند.
سنّ 1/38% از آنان کمتر یا مساوی با 30 سال، 1/57% بین 31 تا 49 سال و 8/4% از آنان بیش از 49 سال بود. سابقة کاری 6/47% از آنان کم‎تر یا مساوی با 5 سال، 6/47% بین 6 تا 20 سال و 8/4% آنان بیش از 20 سال بود.
در زیر به پرسشهای پژوهش پاسخ داده ‎شده است:
1. میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای. پیش و پس از آموزش چگونه است؟
برای سنجش میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.، هفت پرسش طرح شد تا فهرست‎نویسان میزان آشنایی خود را با این قواعد جدید تخمین بزنند.
چون حجم نمونه در سه کتابخانه اندک بود، از آزمون ناپارامتری کروسکال - ‎والیس استفاده شد که نتایج آن در جدولهای 1و2 آمده است.

جدول 1. آماره‎های آزمون کروسکال ‎ـ‎ والیس برای آزمون وجود تفاوت معنادار در میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای. پیش از آموزش

جدول 2. جدول آزمون کروسکال والیس برای بررسی تفاوت معنادار در میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمون کروسکال - ‎والیس بزرگ‎تر از 0/05 است، نمی‎توان گفت میزان آشنایی در قسمت خوداظهاری پیش از آموزش بین مؤسسه‎های مختلف، تفاوت معنادار دارد. بنابراین، می‎توان برای بررسی میزان آشنایی کتابداران کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد و کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در قسمت خوداظهاری پیش از آموزش، داده‎های هر سه مؤسسه را در یک متغیر واحد به اسم «میزان آشنایی در قسمت خوداظهاری پیش از آموزش» قرار داد. چون حجم نمونه برای انجام آزمون پارامتری کافی نیست، از آزمون ناپارامتری ویلکاکسون برای فرضیه‎های فوق استفاده می‎کنیم. نتایج این آزمون در جدول 3 آمده است.

جدول 3. نتایج آزمون ویلکاکسون برای بررسی میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش از آموزش

همان‎طور که از جدول بالا ملاحظه می‎شود، میانگین و انحراف معیار میزان آشنایی آزمودنی‏ در قسمت خوداظهاری پیش از آموزش، به ترتیب برابر با 89/2 و 83/0 شده است. با توجه به آنکه میزان معناداری آزمون برابر با 31/0 به دست آمده که از 05/0 بزرگ‎تر است، فرضیه صفر رد نمی‎شود؛ یعنی میزان آشنایی خوداظهاری آزمودنیها پیش از آموزش از سطح متوسط بالاتر است.
برای سنجش میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش، مراحل زیر را انجام می‎دهیم:

جدول 4. آماره‎های آزمون کروسکال - ‎والیس برای آزمون وجود تفاوت معنادار در میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش

جدول 5. جدول آزمون کروسکال والیس برای بررسی وجود تفاوت معنادار در میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمون کروسکال - والیس بزرگ‎تر از 0/05 است، نمی‎توان گفت میزان آشنایی در قسمت خوداظهاری پس از آموزش بین مؤسسه‎های مختلف، دارای تفاوت معنادار است. بنابراین، می‎توان برای بررسی میزان آشنایی آزمودنیها در قسمت خوداظهاری پس از آموزش، داده‎های هر سه مؤسسه را در یک متغیر واحد به اسم «میزان آشنایی در قسمت خوداظهاری پس از آموزش» قرار داد. چون حجم نمونه برای انجام آزمون پارامتری کافی نیست، از آزمون ناپارامتری ویلکاکسون برای این فرضیه‎ها استفاده می‎کنیم. نتایج این آزمون در جدول 6 آمده است.

جدول 6. نتایج آزمون ویلکاکسون برای بررسی میزان آشنایی خود اظهاری فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش

همان‎طور که در جدول 6 ملاحظه می‎شود، میانگین و انحراف معیار میزان آشنایی آزمودنیها در قسمت خوداظهاری پس از آموزش به ترتیب برابر با 61/3 و 64/0 است. با توجه به آنکه میزان معناداری آزمون برابر با صفر به دست آمده که از 0/05 بزرگ‎تر نیست، فرضیة صفر رد می‎شود. این یعنی می‎توان گفت که میزان آشنایی آزمودنیها در قسمت خوداظهاری پس از آموزش، از سطح متوسط بالاتر است.
2. میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش چگونه است؟
برای سنجش میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان با قواعد آر.دی.ای.4 سؤال در پرسشنامه گنجانده شد که پیش و پس از آموزش از آنها پرسیده شد. این پرسشها به دنبال آن هستند که میزان آشنایی واقعی فهرست‎نویسان را با قواعد آر.دی.ای.در عمل بسنجند. برای سنجش این نوع آشنایی، با توجه به آنکه حجم نمونه در هر یک از مؤسسه‎ها بسیار کم است، ناگزیر به استفاده از آزمون ناپارامتری هستیم که نظر به مستقل بودن متغیر مربوط در مؤسسه‎های مختلف، آزمون کروسکال - والیس خواهد بود. نتایج این آزمون در جدولهای زیر آمده است:

جدول 7. آماره‎های آزمون کروسکال - ‎والیس برای آزمون وجود تفاوت معنادار در میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش از آموزش

جدول 8 . جدول آزمون کروسکال - والیس برای بررسی وجود تفاوت معنادار در میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمون کروسکال - والیس بزرگ‎تر از 0/05 است، نمی‎توان گفت میزان آشنایی در قسمت آزمون پیش از آموزش بین مؤسسه‎های مختلف، دارای تفاوت معنادار است. بنابراین، می‎توان برای بررسی میزان آشنایی آزمودنیها در قسمت آزمون پیش از آموزش، داده‎های هر سه مؤسسه را در یک متغیر واحد به اسم «میزان آشنایی عملی پیش از آموزش» قرار دارد. چون حجم نمونه برای انجام آزمون پارامتری کافی نیست، از آزمون ناپارامتری ویلکاکسون برای فرضیه‎های فوق استفاده می‎کنیم. نتایج این آزمون در جدول 9 آمده است.

جدول 9. نتیجه آزمون ویلکاکسون برای بررسی میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش از آموزش

همان‎طور که در جدول 9 ملاحظه می‎شود، میانگین و انحراف معیار میزان آشنایی آزمودنیها در قسمت آزمون پیش از آموزش به ترتیب برابر با 12/0 و 17/0 شده است و میزان معناداری از 05/0 بیشتر نیست. این یعنی فرضیة صفر رد می‎شود. بنابراین، می‎توان گفت میزان آشنایی عملی آزمودنیها با قواعد آر. دی. ای. پیش از آموزش، از سطح متوسط پایین تر است.
برای سنجش میزان آشنایی عملی آزمودنیها با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش، مراحل زیر را انجام می‎دهیم:

جدول 10. آماره‎های آزمون کروسکال - والیس برای آزمون وجود تفاوت معنادار در میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش

جدول 11. جدول آزمون کروسکال - والیس برای بررسی وجود تفاوت معنادار در میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمون کروسکال - والیس بزرگ‎تر از 05/0 است، نمی‎توان گفت میزان آشنایی عملی پس از آموزش بین فهرست‎نویسان مؤسسه‎های مختلف، دارای تفاوت معنادار است. بنابراین، می‎توان برای بررسی میزان آشنایی عملی آزمودنیها پس از آموزش، داده‎های هر سه مؤسسه را در یک متغیر واحد به اسم «میزان آشنایی در عملی پس از آموزش» قرار داد. چون حجم نمونه برای انجام آزمون پارامتری کافی نیست، از آزمون ناپارامتری ویلکاکسون برای فرضیه‎های فوق استفاده می‎کنیم. نتایج این آزمون در جدول 12 آمده است.

جدول 12. نتایج آزمون ویلکاکسون برای بررسی میزان آشنایی عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش

همان‎طور که در جدول 12 ملاحظه می‎شود، میانگین و انحراف معیار میزان آشنایی عملی آزمودنیها در قسمت آزمون پس از آموزش، به ترتیب برابر با 81/0 و 17/0 شده است. با توجه به آنکه میزان معناداری آزمون برابر با صفر به دست آمده که از 05/0 بزرگ‎تر نیست، فرضیة صفر رد می‎شود؛ یعنی می‎توان گفت میزان آشنایی عملی آزمودنیها با قواعد آر.دی.ای.پس از آموزش، از سطح متوسط بالاتر است.
3. میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد پیش و پس از آموزش چگونه است؟
میزان پذیرش آزمودنیها پیش و پس از آموزش از میانگین‎گیری پاسخها به سؤالهای قسمتهای ج و د پرسشنامه به ترتیب پیش و پس از آموزش به دست می‎آید. چون حجم نمونه در هر یک از مؤسسه‎ها بسیار کم است، ناگزیر به استفاده از آزمون ناپارامتری هستیم که نظر به مستقل بودن متغیرهای مربوط در مؤسسه‎های مختلف، آزمون کروسکال - والیس خواهد بود. نتایج این آزمون در جدولهای زیر آمده است.

جدول 13. آماره‎های آزمون کروسکال - والیس برای آزمون وجود تفاوت معنادار در میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد در پیش و پس از آموزش

جدول 14. جدول آزمون کروسکال - والیس برای بررسی وجود تفاوت معنادار در میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد در پیش و پس از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمون کروسکال - والیس بزرگ‎تر از 0/05 است، نمی‎توان گفت میزان پذیرش پیش و پس از آموزش بین مؤسسه‎های مختلف، دارای تفاوت معنادار است. بنابراین، می‎توان برای بررسی وجود رابطه بین میزان پذیرش و آموزش کتابداران کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد و کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، داده‎های هر سه مؤسسه را در دو متغیر به اسمهای «میزان پذیرش پیش از آموزش» و «میزان پذیرش پس از آموزش» قرار داد. چون حجم نمونه برای انجام آزمون پارامتری کافی نیست، از آزمون ناپارامتری ویلکاکسون دونمونه‎ای برای فرضیه‎های فوق استفاده می‎کنیم که نتایج آن در جدول 15 آمده است.

جدول 15. نتایج آزمون ویلکاکسون دونمونه‎ای برای بررسی تأثیر آموزش بر میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد

میانگین و انحراف معیار تفاضل میزان پذیرش پیش و پس از آموزش کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی به ترتیب برابر با -1/03 و 1/01 شده است. با توجه به آنکه میزان معناداری آزمون برابر با 0 به دست آمده که از 0/05 بزرگ‎تر نیست، فرضیة صفر رد می‎شود؛ یعنی بی‎تأثیر بودن آموزش بر میزان آشنایی کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی رد می‎شود و نشان می‎دهد که آموزش بر پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های مذکور تأثیر مثبتی داشته است.
5. آیا رابطه معناداری بین مشخصات جمعیت‎شناختی (سن و سابقه کار) با وضعیت آشنایی خود اظهاری و عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش وجود دارد؟
برای بررسی وجود رابطه معنادار بین سن با وضعیت آشنایی خود اظهاری و عملی فهرست‎نویسان کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش از آزمون U من - ویتنی استفاده می‎کنیم، زیرا حجم نمونه در گروه‎های سنّی بسیار کم است و این استفاده از آزمونهای پارامتری را غیرممکن می‎کند.

جدول 16. آماره‎های آزمون U من - ویتنی برای آزمون وجود رابطة معنادار بین سن با وضعیت آشنایی خود اظهاری و عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمونها در تمامی‎قسمتها بزرگ‎تر از 05/0 است، می‎توان گفت بین سن با وضعیت آشنایی خوداظهاری و عملی کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی پیش و پس از آموزش رابطة معناداری وجود ندارد.
برای بررسی وجود رابطة معنادار بین سابقه کاری با وضعیت آشنایی خود اظهاری و عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش، از آزمون U من - ویتنی استفاده می‎کنیم، زیرا حجم نمونه در گروه‎های سابقه کاری بسیار کم است و این استفاده از آزمونهای پارامتری را غیرممکن می‎کند. نتایج آزمون همراه با اطلاعات توصیفی، در جدول 17 آمده است.

جدول 17. آماره‎های آزمون U من - ویتنی برای آزمون وجود رابطه معنادار بین سابقة کاری با وضعیت آشنایی خود اظهاری و عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمونها در تمامی‎قسمتها بزرگ‎تر از 0/05 است، مشخص می‎شود بین سابقة کاری با وضعیت آشنایی خود اظهاری و عملی فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد با قواعد آر.دی.ای.پیش و پس از آموزش رابطه معناداری وجود ندارد.
6. آیا رابطه معناداری بین مشخصات جمعیت‎شناختی (سن و سابقه کار) با وضعیت پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد پیش و پس از آموزش وجود دارد؟
برای بررسی وجود رابطه معنادار بین سن با میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی پیش و پس از آموزش، برای آزمون فرضیه‎های فوق از آزمون U من - ویتنی استفاده می‎کنیم، زیرا حجم نمونه در گروه‎های سنی بسیار کم است و این استفاده از آزمونهای پارامتری را غیرممکن می‎کند. نتایج آزمون، در جدول 18 آمده است.

جدول 18. آماره‎های آزمون U من - ویتنی برای آزمون وجود رابطه معنادار بین سن با میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد، پیش و پس از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمون U من - ویتنی در تمامی‎قسمتها بزرگ‎تر از 05/0 است، مشخص می‎شود بین سن با میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی پیش و پس از آموزش رابطة معناداری وجود ندارد.
برای بررسی وجود رابطه معنادار بین سابقة کاری با میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی پیش و پس از آموزش، از آزمون U من - ویتنی استفاده می‎کنیم، زیرا حجم نمونه در گروه‎های سنّی بسیار کم است و این استفاده از آزمونهای پارامتری را غیرممکن می‎کند. نتایج آزمون در جدول 20 آمده است.

جدول 19. آماره‎های آزمون U من - ویتنی برای آزمون وجود رابطه معنادار بین سابقه کاری میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای.توسط فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد پیش و پس از آموزش

با توجه به آنکه سطح معناداری آزمون U من - ویتنی در تمامی قسمتها بزرگ‎تر از 05/0 است، مشخص می‎شود بین سابقه کاری با میزان پذیرش کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی پیش و پس از آموزش رابطة معناداری وجود ندارد.
7. دیدگاه فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد نسبت به تغییرات نرم‏افزارهای کتابخانه‎ای با توجه به پیاده‎سازی احتمالی قواعد جدید فهرست‎نویسی جدید (آر.دی.ای.) پیش و پس از آموزش چگونه است؟
برای بررسی دیدگاه کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی نسبت به نرم‎افزارهای کتابخانه‎ای با توجه به تغییرات پیش رو پیش و پس از آموزش، از رتبه‎بندی فریدمن استفاده می‎کنیم که نتایج آن در جدولهای 20 و 21 آمده است.

جدول 20. نتایج رتبه‎بندی فریدمن برای بررسی دیدگاه کتابداران کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کتابخانه آستان قدس رضوی نسبت به نرم‎افزارهای کتابخانه‎ای با توجه به تغییرات پیش‎رو پیش از آموزش

در جدول 20، معناداری رتبه‎بندیهای فریدمن پیش و پس از آموزش به ترتیب برابر با 01/0 و 0 به دست آمد که به علت کوچک‎تر بودن از 05/0 نشان‎دهندة معنادار بودن رتبه‎بندیهاست. نتایج نشان می‏دهد فهرست‎نویسان پیش از آموزش سه گزینة «استفاده از گزینه‎های راهنما (Help) به میزان کافی و برای هر فیلد» و «آموزش کافی به فهرست‎نویسان پیش از پیاده‎سازی قواعد در نرم‏افزار با توجه به قواعد جدید» و «نیاز به بازنگری در سر فصل دروس سازماندهی اطلاعات گروه‎های علوم کتابداری و اطلاع‏‏رسانی وجود دارد» و پس از آموزش سه گزینه «آموزش کافی به فهرست‎نویسان پیش از پیاده‎سازی قواعد در نرم‏‏افزار» و «هماهنگی کاربرگه‎های فهرست‎نویسی با قواعد آر.دی.ای» و «با توجه به قواعد جدید نیاز به بازنگری در سرفصل دروس سازماندهی اطلاعات گروه‎های علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی وجود دارد» را دارای اولویت بیشتری برای انجام تغییر در فضای نرم‏افزارهای کتابخانه‎ای به منظور به‎کارگیری قواعد جدید دانسته‎اند و سایر گزینه‎ها را در اولویت بعدی قرار داده‎اند.
نتیجه‎گیری
بر پایة یافته‎های این پژوهش، مشخص شد فهرست‎نویسان کتابخانه‎های بزرگ مشهد (کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی و کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد) پیش از آموزش، بر این گمان بوده‎اند که آشنایی زیادی با قواعد آر.دی.ای. دارند و از این‎رو نمرة آشنایی خوداظهاری آنها از حد متوسط بالاتر بود. اما در پاسخ به سؤالهای عملی مشخص شد آشنایی عملی و واقعی آنها با این قواعد از حد متوسط پایین‎تر است. بنابراین، برگزاری کارگاه آموزشی و افزایش سطح اطلاعات فهرست‎نویسان ضروری به نظر می‎رسد. پس از برگزاری کارگاه آموزشی، آشنایی با رویکردهای نوین در سازماندهی اطلاعات که در آن، قواعد آر.دی.ای. به صورت نظری و عملی و به صورت کامل ارائه شد و کتابداران با جنبه‎های مختلف این قواعد جدید آشنا شدند، میزان آشنایی فهرست‎نویسان از سطح متوسط بالاتر رفت. این امر نشان‎دهندة تأثیر مثبت آموزش در ارتقای سطح اطلاعات تخصصی کتابداران در این زمینه است. نکتة جالب توجه آن است که پس از شرکت در کارگاه آموزشی، کتابداران به این نتیجه رسیده‎اند که اطلاعات آنها در مورد رویکردهای نوین سازماندهی اطلاعات، کافی نبوده‎است. به‎نظر می‎رسد نداشتن مطالعة تخصصی کافی و ناآگاهی از جنبه‎های مرتبط با تحولات صورت گرفته در دنیای سازماندهی اطلاعات سبب شده کتابداران پیش از آموزش، برداشتی سطحی در مورد میزان آشنایی خود با این قواعد داشته باشند. همچنین، یافته‎ها نشان‎دهندة تأثیر مثبت آموزش بر میزان پذیرش قواعد آر.دی.ای. از سوی نمونة پژوهش است. بدین ترتیب، پس از آموزش و افزایش آگاهی فهرست‎نویسان نسبت به قواعد آر.دی.ای. میزان مقبولیت آن نزد فهرست‎نویسان به شکل معناداری افزایش یافته است. این یافته مؤید ضرورت برگزاری دوره‎های آموزشی برای آشنایی هرچه بیشتر نظری و عملی با قواعد آر.دی.ای.، پیش از تصمیم‎گیری به‎منظور پیاده‎سازی آن در کتابخانه‎های کشورمان است. همچنین، در این پژوهش رابطة معناداری میان سن و سابقة کاری فهرست‎نویسان با میزان آشنایی خوداظهاری، آشنایی عملی و میزان پذیرش قواعد فهرست‎نویسی جدید (آر.دی.ای.) مشاهده نشد. از سوی دیگر، فهرست‎نویسان در اظهار نظر خود دربارة تغییرها و تحولهای احتمالی در نرم‏افزارهای کتابخانه‎ای، در پی جایگزینی و پیاده‎سازی قواعد جدید فهرست‎نویسی، بیش از همه خواستار به‎کارگیری همه جانبة قابلیتها و امکانات راهنما به منظور معرفی تغییرات جدید در نحوة ثبت اطلاعات فهرست‎نویسی، ارائه آموزشهای کافی به فهرست‎نویسان پیش از تصمیم‎گیریها، بازنگری در سرفصل درسهای سازماندهی اطلاعات در گروه‎های کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه‎ها، هماهنگ ساختن کاربرگه‎های فهرست‎نویسی و ورود اطلاعات با الگوهای جدید و حضور کتابداران آشنا با قواعد و الگوهای جدید در کارگروه تغییر و تعدیل نرم‎افزارهای کتابخانه‎ای شدند. این یافته بدین معناست که تولیدکنندگان نرم‎افزارهای کتابخانه‎ای در ایران باید به موارد ذکر شده بیش از پیش توجه داشته باشند تا زمینة همگام شدن با رویکردهای نوین سازماندهی اطلاعات مهیا شود. ارائه دستنامه‎های آموزشی، برگزاری دوره‎های آموزشی دربارة معرفی تغییرات صورت‎گرفته در نرم‎افزارها و همچنین به‎کارگیری راهنماهای متعدد در داخل نرم‎افزار برای تکمیل هر ناحیه در کاربرگه فهرست‎نویسی و ورود اطلاعات می‎تواند به این درخواستها تا حدود زیادی جامة عمل بپوشاند.