ناروزآمدی محتوا، پیامد تأخیر در انتشار مجله‌های علمی/ پژوهشی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی

چکیده

هدف این پژوهش، تعیین میزان تأخیر انتشار مجله‌های علمی ایران در حوزه‌های شش‌گانه در طی سالهای مورد نظر و شناسایی دلایل این تأخیر و ارائه پیشنهادهای عملی برای انتشار به موقع مجله‌های علمی است. روش پژوهش، پیمایشی و توصیفی بوده است. داده‌ها با مراجعه به کتابخانه آستان قدس رضوی (بخش نشریات) و برخی از پایگاه‌های اطلاعاتی و سایت کمیسیون نشریه‌های علمی کشور و سایت magiran جمع‌آوری شد. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان داد از 422 عنوان مجله علمی، 291 عنوان یعنی حدود 69% از مجلات با تأخیر منتشر می‌شوند. از این تعداد 3/21% از مجله‌ها فقط یک شماره و 27% بیش از سه شماره تأخیر دارند. همچنین، نتایج حاکی از آن است که بیشترین میزان تأخیر انتشار مجله‌ها به ترتیب در حوزه‌های کشاورزی، علوم انسانی، علوم پایه، و کمترین میزان تأخیر به ترتیب در حوزه‌های علوم پزشکی، مهندسی و هنر بوده است. در این مقاله، مهمترین علل تأخیر انتشار مجله‌های علمی بررسی و برای بهبود وضعیت مجله‌های علمی، راهکارهایی ارائه گردیده است.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

ارتباطهای علمی، پایه و اساس تداوم و پیشرفت جوامع بشری است. بدون وجود ارتباط علمی، امکان انتقال اندیشه­ها و دستاوردهای علمی میسر نخواهد شد، چون دستاوردهای علمی متعلق به تمام افراد بشر است. دانشمندان یافته­های پ‍ژوهشهایشان را آگاهانه و به گونه­ای ارادی، به یکدیگر انتقال می­دهند و برای این انتقال از مجراهای متفاوتی که یکی از شناخته­ترین آنها مجله‌های علمی است، استفاده می‌کنند (خادمیان، 1380). مجله‌های علمی، مهمترین مجرا برای انتقال یافته‌ها به همتایان در سراسر جهان است. مقاله‌های علمی منتشر شده در مجله‌ها، سهم محقق را در پیشرفت دانش نیز نشان می­دهد و ملاکی برای ارزشیابی فعالیتهای او توسط همکارانش به شمار می­آید. اهمیت مجله‌‌های علمی تا بدان حد است که کمیّت مقاله‌های آن به عنوان یکی از شاخصهای توسعه در کنار دیگر شاخصها از قبیل تولید صنایع، جمعیت، تعداد افراد با­سواد و... قرار می­گیرد. مطالعه مجله‌های علمی نه تنها محقق را از وضعیت علمی در زمینه­ای خاص با خبر می­کند، بلکه محققان را از یافته­های دیگر محققان آگاه می­‌سازد و این مورد افزون بر این که بر غنای دیگر مطالعات می­افزاید، مانع  دوباره‌کاری نیز می­شود.

 

بیان مسئله

یکی از دلایل با اهمیت تلقی شدن مجله‌ها، توان آنها در سرعت اطلاع‌رسانی درباره تحقیقات است. بر این اساس، انتشار به موقع هر شماره از مجله، شاخصی با ارزش تلقی می­شود؛ موردی که ممکن است در واقعیت به وقوع نپیوندد. چنان‌که بررسیهای اولیه در بخش نشریات کتابخانه­های مختلف نشان می­دهد، مجله‌ها با تاخیر بسیار زیادی در قفسه­های مخصوص نشریه‌ها و کاردکس کتابخانه­ها قرار می‌گیرند و این تأخیر از تأثیرهای بعدی گزارشهای علمی می­کاهد. بر این اساس، دو هدف پژوهش حاضر عبارتند از:

1. آشکار­سازی میزان تأخیر انتشار مجله‌های علمی ـ پژوهشی ایران در شش حوزه علوم انسانی و اجتماعی، فنی و مهندسی، کشاورزی، علوم پایه، علوم پزشکی، هنرومعماری در سال­های مورد نظر است.

2. شناسایی دلایل تأخیر در انتشار مجله­های علمی ـ پژوهشی در حوزه­های مختلف و ارائه پیشنهادهایی عملی برای انتشار به موقع مجله‌هاست.

 

سؤالهای پژوهشی:

  1. وضعیت توزیع مجله‌های علمی ـ پژوهشی در زمینه­های موضوعی مختلف چگونه است؟
  2. فاصله انتشار مجله‌های علمی ـ پژوهشی ایران در حوزه‌های شش‌گانه، از نظر زمانی چگونه است؟
  3. وضعیت مجله‌های علمی از نظر انتشار به موقع در حوزه­های شش‌گانه چگونه است؟
  4. میزان تأخیر انتشار مجله‌های علمی کشور برحسب شماره انتشار درحوزه‌های شش‌گانه چقدر است؟
  5. تأخیر در انتشار مجله‌های علمی ـ پژوهشی ایران، بیشتر ناشی از چه عواملی است؟

 

فرضیه

1. بین نرخ تأخیر انتشار مجله‌های علمی ـ پژوهشی ایران در حوزه­های شش‌گانه، تفاوت معنا­داری وجود دارد.

2. درصد مجله‌هایی که با تأخیر منتشر می­شوند، در هر شش حوزة موضوعی، بیشتر از 50% است.

 

جامعة پژوهشی

جامعه مورد مطالعه، شامل تمامی مجله‌های علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی جاری مصوب کمیسیون نشریات علمی ایران در شش حوزه علوم انسانی و اجتماعی، فنی و مهندسی، کشاورزی، علوم پایه، علوم پزشکی، هنر و معماری در سالهای مورد نظر است که در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، به عنوان یکی از کتابخانه­های هفتگانه ملی ایران، باید وجود داشته باشد.

 

روند اجرای پژوهش

با مراجعه به سایت کمیسیون نشریات علمی کشور، اطلاعات مورد نیاز در مورد مجله‌های علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی در شش حوزه علوم انسانی و اجتماعی، فنی و مهندسی،کشاورزی، علوم پایه، علوم پزشکی، هنر و معماری در سالهای مورد نظر، جمع‌آوری و وارد برنامه اکسل[1] شد. سپس، به منظور کسب اطمینان در خصوص آخرین شماره انتشار مجله‌های مذکور از سایت (magiran)[2]، ایران مدکس[3]، بخش نشریات کتابخانه آستان قدس، کتابخانه­های دانشگاه‌های فردوسی و دانشگاه علوم پزشکی مشهد و جستجو در سایت خود نشریه‌ها و جستجو در اینترنت استفاده شد و پس از ورود اطلاعات به برنامه spss، با استفاده از نرم‌افزار فوق، داده‌ها تجزیه و تحلیل گردید.

تعریفهای عملیاتی

مجله‌های علمی ـ پژوهشی: مجله‌های دارای امتیاز در هر یک از شش حوزه علوم انسانی و اجتماعی، فنی و مهندسی، کشاورزی، علوم پایه، علوم پزشکی، هنر و معماری که از کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور رسماً مجوز علمی ـ پژوهشی اخذ کرده­اند.

مجله‌های علمی ـ ترویجی: مجله‌های دارای امتیاز در هر یک از شش حوزه علوم انسانی و اجتماعی، فنی و مهندسی، کشاورزی، علوم پایه، علوم پزشکی، هنر و معماری که از کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور، رسماً مجوز علمی ـ ترویجی اخذ کرده­اند.

نرخ تأخیر: سنجش فاصله زمانی بین موعد مقرر برای انتشار و زمانی که در واقع مجله منتشر می‌شود.

 

پیشینة پژوهش

هر چند به صورت خاص در این موضوع (تأخیر نشریه‌های علمی) پژ‍وهشی انجام نشده است، در پژوهشهایی که با هدفهای متفاوت وضعیت مجله‌های علمی‌ ـ پژوهشی از سوی متخصصان مورد مطالعه قرار گرفته، به این نکته توجه شده است.

دیّانی (1367) در بررسی خود با عنوان «روند انتشار و توقف مجله‌های فارسی» هر چند به طور مستقیم به مسأله تأخیر نپرداخته است، اما شاید نخستین محققی بود که در تحقیق خود به لزوم انتشار به موقع مجله‌ها و زیانهای ناشی از تأخیر در انتشار مجله‌های علمی در جامعه اشاره نمود. این تحقیق که از طریق تجزیه و تحلیل سالهای انتشار مجله­های فارسی صورت گرفته، بیانگر این نکته است که فقط تعداد معدودی از مجله‌های صددرصد علمی که به دانشگاه‌ها، وزارتخانه­ها، انجمن­های حرفه­ای وابسته هستند، کمتر از همه انواع دیگر مجله­ها تحت تأثیر تغییرات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی قرار می‌گیرند و می­توانند سالهای متمادی به حیات خود ادامه دهند و دچار بدترین تأخیر یعنی توقف دائم نشوند.

«کیا» (1370) در پژوهشی با عنوان «بررسی وضعیت و عوامل مؤثر بر انتشار و عدم انتشار نشریات علمی» که از طریق پرسشنامه، مصاحبه و بررسی پرونده­های ناشران علمی انجام داد، به این نتیجه رسید که از نظر انتشار به موقع، از میان 80 مجله علمی، 51 نشریه به طور مستمر منتشر ­شده و وقفه­ای در انتشار آنها پدید نیامده است.

بررسی متون در خارج نشان داد موضوع تأخیر انتشار مجله‌ها در دهه­های قبل از 2000 بیشتر مورد توجه افراد علاقه­مند در این حوزه بوده است، به گونه­ای که با انجام پژوهشهای متعدد در این زمینه و با ارائه راهکا­رهای مناسب، تلاشهای زیادی در جهت رفع مشکل تأخیر انتشار مجله‌های علمی صورت گرفته است. در زیر، به چند مورد از این پژوهشها اشاره می­شود.

«شفرد»[4] (1973) در بررسی خود نشان داد برای انتشار مقاله­ای با موضوع شیوة درمان جدید برای یک نوع مسمومیت خاص در یک مجله پزشکی، 21 ماه زمان لازم است. لذا یافته­های مندرج در مقاله در فاصله نگارش تا انتشار، به احتمال زیاد از طریق کانالهای ارتباطی دیگر از قبیل روزنامه، مجله‌های عمومی، رادیو و ... به اطلاع مردم رسیده است. بر این اساس، حتی اگر مجله به موقع منتشر شود. از ارزش علمی اطلاعات مندرج در مقاله‌های نشر یافته در آن، کاسته شده است.

«لوول»[5] و «مودی»[6] (1998) در مقاله خود با عنوان «تأخیر انتشار در رشته­های علوم و ارتباطشان با دیگر رشته­های علمی» نشان داد میزان تأخیر انتشار در حوزه­های ریاضی و فنی نسبت به سایر حوزه­های علمی دیگر کوتاه‌تر است.

«اگ لو»[7] (2000) در مقالة خود با عنوان «نفوذ تأخیر انتشارات بر توزیع سنی مشاهده شده در متون علمی» نشان داد میزان تأخیر انتشار مجله‌ها با توزیع سنی یا سابقه انتشار آن رابطه مستقیمی دارد، به گونه­ای که هرچه سابقه نشر یک مجله بیشتر باشد، میزان تأخیر انتشار آن مجله کمتر است. به عبارت دیگر، مجله‌های با سابقه نشر بیشتر، با تأخیر کمتری نسبت به مجله‌های با سابقه کمتر منتشر می­شوند.

«آمات»[8] (2008) در مقالة خود با عنوان «ویراستاری و تأخیر انتشار مقاله‌های پذیرفته شده در 14 مجله پژوهشی تغذیه انتخاب شده» نشان داد که میانگین تأخیر انتشار مقاله‌های پذیرفته شده در یکسری از مجله‌های انتخاب شده در حوزة تغذیه، بین 244 تا 452 روزاست؛ در عین حال در مجله‌های «تکنولوژی و تحقیقات غذایی اروپایی»[9] و «بیوشیمی غذایی و کشاورزی»[10] نسبت به سایر موضوعات در این حوزه تأخیر کمتری مشاهده شده است. براساس این تحقیق، بیشترین میزان تأخیر به طولانی بودن فرایند داوری نسبت داده شده است.

بنا به موارد بالا، با دو نوع تأخیر در نشر یافته­های علمی روبرو هستیم. تأخیر بین دستیابی به یافته­های علمی تا انتشار گزارش این یافته­ها در نشریه ادواری که در موعد مقرر منتشر می­شود و تأخیر از موعد مقرر نشر تازمانی که مجله در واقع منتشر می­شود. در این پژوهش، مورد دوم بررسی شده است.

 

تجزیه و تحلیل یافته­ها

تجزیه و تحلیل یافته­ها بر اساس تقدّم و تأخر سؤالهای اساسی پژوهشی به شرح زیر است:

  1. وضعیت توزیع مجله‌های علمی در هر یک از حوزه­های مختلف موضوعی طی سالهای مورد نظر

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول 1، مجموع مجله‌های دارای رتبه      علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی منتشر شده در ایران تا سال 1388، 422 عنوان است که از این تعداد 144 عنوان به حوزة علوم پزشکی و 138 عنوان به حوزة علوم انسانی و 60 عنوان به مهندسی و44 عنوان به کشاورزی و 31 عنوان به علوم پایه و فقط 5 عنوان به هنر و معماری تعلق دارد. بر اساس این جدول، بیشترین تعداد مجله‌های علمی ـ پژوهشی، به علوم پزشکی با 1/34%  و کمترین تعداد به هنر و معماری با 2/1% اختصاص دارد.

جدول 1. وضعیت توزیع مجله‌های علمی در حوزه­های شش گانه

حوزه­های موضوعی

تعداد

درصد

علوم انسانی

138

7/32

علوم پزشکی

144

1/34

علوم پایه

31

3/7

مهندسی

60

2/14

کشاورزی

44

4/10

هنرو معماری

5

2/1

جمع

422

100%

 

2. تعداد مجله‌های علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی از کل مجله‌های منتشر شده در کشور

با توجه به مندرجات جدول 2، ملاحظه می­شود که از بین 422 عنوان مجله علمی در کشور، 362 عنوان دارای رتبه علمی ـ پژوهشی و 60 عنوان دارای رتبه علمی ـ ترویجی است.

جدول2. مجله‌های علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی

نوع مجله

تعداد

درصد

علمی ـ پژوهشی

362

8/85

علمی ـ ترویجی

60

2/14

جمع

422

100%

3. فاصله انتشار مجله‌های علمی ایران در سالهای مورد بررسی

داده­های جدول 3 حاکی از آن است که بیشترین تعداد مجله‌های علمی، یعنی حدود 4/75% از کل مجله‌ها، با فاصله انتشار «فصلنامه» منتشر می­شوند و مجله‌های علمی با فاصله انتشار «ماهانه» درصد بسیار کمتری از مجله‌ها را تشکیل می‌دهند.

جدول3. فاصله انتشار مجله‌های علمی ایران در سالهای مورد بررسی

فاصله انتشار

تعداد

درصد

ماهانه

14

3/3

دوماهانه

18

3/4

فصلنامه

318

4/75

دو فصلنامه

70

6/16

 

4. وضعیت انتشار به موقع مجله‌های علمی در سالهای مورد بررسی

بین سالهای 86-88 از 422 عنوان مجله علمی ـ پژوهشی، تنها 31% یعنی   132 عنوان مجله به موقع و 290 عنوان یعنی 69% از مجله‌های علمی، با تأخیر منتشر شدند.

5. میزان تأخیر انتشار مجله‌های علمی کشور برحسب شماره انتشار

اطلاعات مندرج در جدول 5 نشانگر آن است که از بین 422 عنوان مجله علمی، 291 عنوان به موقع منتشر نمی­شود که از این میان 90 عنوان با یک شماره تأخیر و 39 عنوان از مجله‌ها با 2 شماره تأخیر و 47 عنوان با 3 شماره تأخیر و       114 عنوان با بیش از 3 شماره تأخیر، منتشر شدند­.

جدول5. میزان تأخیر انتشار مجله‌های علمی برحسب شماره انتشار

میزان تأخیر

تعداد

درصد

یک  شماره

90

3/21

دو شماره

39

2/9

سه شماره

47

1/11

بیش از سه شماره

114

27

6. میزان تأخیر مجله‌های علمی در حوزه­های موضوعی شش‌گانه

مطابق اطلاعات مندرج در جدول6، 9/47% از مجله‌های علوم پزشکی، 6/41% از مجله‌های حوزه مهندسی و 40% از مجله‌های حوزه هنر و معماری به موقع و بدون تأخیر منتشر می­شوند. در نتیجه، کمترین میزان تأخیر در انتشار را دارا هستند و 29% از مجله‌های حوزه علوم پایه، 6/16% از مجله‌های حوزه علوم انسانی و 9% از مجله‌های حوزه کشاورزی، به موقع و بدون تأخیر منتشر می­شوند. در نتیجه، می­توان گفت به ترتیب حوز­ه­های کشاورزی، علوم انسانی و علوم پایه دارای بیشترین میزان تأخیر در انتشار هستند.

همچنین، نتایج حاکی از آن است که از مجموع نشریه‌های فوق، 132 عنوان مجله (27/31%) بدون تأخیر، 90 عنوان (3/21%) با یک شماره تأخیر، 39 عنوان (2/9% ) با دو شماره تأخیر، 47 عنوان (1/11%) با سه شماره تأخیر و 144 عنوان (27%) با بیش از 3 شماره تأخیر، در سالهای مورد بررسی  منتشر شده­اند.

جدول 6. وضعیت میزان تأخیر مجله‌های علمی در حوزه­های شش‌گانه

ردیف

حوزه موضوعی

تعداد

بموقع انتشار یافته

با تأخیر انتشار یافته

یک شماره

دو شماره

سه شماره

بیش از سه شماره

1

علوم پزشکی

144

69

75

38

10

8

19

2

علوم انسانی

138

23

115

25

18

20

52

3

مهندسی

60

25

35

13

4

5

13

4

کشاورزی

44

4

40

9

4

10

17

5

علوم پایه

31

9

22

5

3

3

11

6

هنر و معماری

5

2

3

0

0

1

2

7

جمع کل

422

132

290

90

39

47

144

 

7. تأخیر در انتشار مجله‌های علمی ـ پژوهشی ایران، بیشتر ناشی از چه موانع انتشاراتی است؟

برای پاسخ به این پرسش، از مطالعه متون و بررسیهای مختلف، «کیا» (1370)، «محسنیان­راد» (1370)، «مضطرزاده» (1374)، «فانی» (1374) استفاده شد. بر این اساس، مهمترین دلایل انتشار نیافتن به موقع مجله‌های علمی را می­توان به دو دسته تقسیم کرد:

 دسته اول ناشی از ضعفهای بیرونی است که به مواردی از قبیل ضعف نظام پژوهشی، ضعف انجمنهای علمی، مشکلات مالی و حقوقی صاحبان امتیاز نشریه‌های علمی، ناتوانی در توزیع به موقع نشریه‌ها، کمبود امکانات فنی و مواد اولیه برای چاپ و نشر مجله‌ها، استقبال نکردن جوامع علمی از نشریه‌های چاپی، عدول از موازین سیاسی در چاپ و نشر و ... ارتباط دارد.

دسته دوم، ضعفهای درونی است که به خود دفتر مجله و ماهیت کاری آن برمی­گردد. ضعف بنیة علمی نویسی، ضعف مدیریتی، کمبود نیروی متخصص و هیئت تحریریه، شمارگان پایین نشریه‌های علمی، نبود تجربه کافی در انتشار مجله‌های علمی، آشنا نبودن صاحبان امتیاز از چگونگی جریان انتشار نشریه، اتکا نداشتن مجله‌ها به سازمانها و نهادهای دولتی (اتکابه خود)، کمبود مطالب و مقاله‌های علمی، تمام وقت نبودن هیئت تحریریه و اشتغال زیاد مدیران مسئول، طولانی شدن روند داوری مقاله‌ها برای چاپ و انتشار و سایر عوامل دیگر که باعث تأخیر در انتشار نشریه می­شود.

 تأخیر و طولانی شدن زمان انتشار، در پایین آمدن سطح کیفی مجله‌ها چه از نظر روز آمدی و چه از نظر چگونگی دسترسی، اثرات نامطلوبی بر جای می­گذارد. از جمله مهم‌ترین این تأثیرهای نامطلوب، دیر هنگام بودن مطالب نشر یافته است که کاهش اشتراک و احتمالاً توقف انتشار را به دنبال دارد.

 

چرخة طولانی فرایند بررسی مقاله‌ها؛ معضل اصلی تأخیر

یکی از مهمترین عواملی که باعث کند شدن یا تأخیر طولانی در انتشار مجله‌های علمی می­شود، چرخه طولانی روند انتشار مقاله‌های علمی در مجله‌هاست. نشر هر منبع اطلاعاتی مانند کتاب، مجله و ... در شکلهای مختلف از جمله چاپی به گذر از فرایندهای مختلفی از قبیل تولید محتوا، آماده­سازی محتوا، چاپ، بازاریابی، توزیع و ... نیاز دارد و هر یک از این مراحل دارای زیر مجموعه­های زیادی است که در آن افراد و تخصص­ها و حرفه­های متعدد مانند نویسندگان، محققان، ویراستاران ادبی، داوران، ویراستاران فنی، صفحه بندها، حروفچینها و... به آن مشغول هستند، که به امر انتشار مجله می­انجامند. به عبارت دیگر، نگارش نهایی یک محتوای خاص مانند مقاله علمی با حمایت فکری گروه‌های مختلف صورت می‌گیرد. معمولاً در هر یک از مراحل چرخة نشر، منبع مذکور جرح و تعدیل‌ می‌شود و پس از آن برای آماده­سازی فنی به بخشهای دیگر ارجاع داده می­شود (محسنی، 1383). همین مراحل طولانی و پیچیده در کنار دیگر عوامل نشر، مانع انتشار بموقع می‌شود، بخصوص اگر مدیرمسئول از توانایی و تجربه کافی برخوردار نباشد. به طور خلاصه، چرخه انتشار مقاله‌ها در مجله‌های علمی را می­توان این‌گونه بیان کرد که پس از تدوین مقاله توسط نویسنده و ارسال به دفتر مجله، بندرت اتفاق می­افتد که مقالة ارسالی از هر لحاظ با فرمت مجله هماهنگ باشد. به همین جهت، بیشتر مقاله‌ها پس از بررسی اولیه به نویسنده رابط برگردانده می­شود تا اصلاح شود. اشکال عمده مطرح در این زمینه مدت زمانی است که برای ارسال دوباره مقاله به طول می­انجامد که گاهی از چند ماه تجاوز می­کند. پس از گذر از این مرحله، مقاله مورد بررسی آماری قرار می­گیرد و چنانچه از نظر آماری اشکال نداشته باشد، در هیئت تحریریه مطرح می­شود و در غیر این صورت به نویسنده رابط برگردانده می‌شود. مقاله‌ها به ترتیب وصول، در جلسات هیئت تحریریه مطرح می­شوند. در صورت نبود هر گونه اشکال از نظر شرایط تهیه و ساختار مقاله، به منظور بررسی علمی برای داوران ارسال می­گردد. مقاله‌هایی که داوران اولیه اصلاحاتی را از نویسندگان آنها درخواست نموده­اند، پس از برگشت از نویسندگان دوباره برای بررسی به یکی از داوران اولیه ارسال می­شود و پس از این مرحله، بار دیگر در جلسة هیئت تحریریه مطرح و تصمیم‌گیری لازم انجام می­شود. پس از تصویب و پذیرش مقاله در جریان بررسی، از نظر اشکالهای املایی و انشایی توسط ویراستار ادبی مورد ملاحظه قرار می­گیرد. ویرایش مقاله از این منظر عامل دیگری است که ممکن است برای هر مقاله چندین بار انجام گیرد و مستلزم صرف وقت و دقت زیادی است. در نهایت، پس از اتمام مراحل فوق و بعد از اینکه مقاله چند بار بررسی شد، برای بازبینی نهایی به مسئولان اجرایی مجله (مدیر مسئول، سردبیر، مدیر اجرایی) ارسال می­شود و سرانجام پس از آمایش، برای چاپ ارسال می­گردد. چاپ به موقع مجله، به امکانات و وضع کاری موجود در چاپخانه نیز بستگی دارد. همچنین، پیش می‌آید که به دلیل رعایت نوبت چاپ و یا دشواریهای دسترسی به مواد اولیه نشر و یا به دلیل خرابی دستگاه‌ها، چاپ بموقع مجله ممکن نیست. ارسال و دریافت مراسلات پستی نیز از دشواریهای است که دفتر مجله همواره با آن روبروست و برمدت زمان این چرخه تأثیر می­گذارد و زمان انتشار وتوزیع را گاهی از حد متعارف، طولانی‌تر می­کند (حامد برقی، بی­تا).

 

اکثراً برگردانده می‌شود

 

در صورت رفع اشکال

 

در زیر، مراحل عبور مقاله برای چاپ در یک مجله علمی به صورت خلاصه آورده می­شود:

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1. فرایند بررسی مقاله برای چاپ در یک مجله علمی ـ پژوهشی

آزمون فرضیه­ها

  1. بین نرخ تأخیر انتشار مجله‌های علمی ـ پژوهشی ایران در حوزه‌های شش‌گانه، تفاوت معنا­داری وجود دارد.

به منظور آزمون فرضیه فوق و به دلیل اینکه متغیرها از نوع گسسته و دارای فراوانی بودند، از آزمون کای اسکور استفاده شد. نتایج حاصل حاکی از آن است که کای اسکور برابر با 22/60 با درجه آزادی 5 در سطح یک‌هزارم، معنادار است. بنابراین، می­توان پذیرفت که نرخ تأخیر در حوزه­های شش‌گانه، با یکدیگر متفاوت است.

  1. درصد مجله‌هایی که با تأخیر منتشر می‌شوند در هر شش حوزه موضوعی بیشتر از 50% است

به منظور بررسی یک میانگین با یک ادعا، از آزمون تک نمونه[11] (تی مستقل)استفاده شد و تمامی میانگین­های تأخیر هر حوزه با ادعای 50% با سطح یک‌صدم، بررسی گردید. نتایج نشان داد فرض تحقیق در همه حوزه­های شش‌گانه، پذیرفته می­شود. بنابراین، میانگین تأخیر در حوزه­های فوق بیش از 50% بود.

جدول8. درصد تأخیر مجله‌های علمی در حوزه­های شش‌گانه

ردیف

حوزه موضوعی

تعداد کل مجله‌های علمی در هر حوزه

به موقع

منتشر شده

با تأخیر

منتشر شده

درصد تأخیر

در هر حوزه

1

علوم انسانی

138

23

115

83%

2

علوم پزشکی

144

69

75

52%

3

علوم پایه

31

9

22

71%

4

مهندسی

60

25

35

58%

5

کشاورزی

44

4

40

90%

6

هنر ومعماری

5

2

3

60%

 

 

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار2. میزان تأخیر مجله‌های علمی در حوزه­های شش‌گانه

 

بحث و نتیجه­گیری

 امروزه یافته­های علمی به شرطی از سوی مجامع جهانی معتبر شناخته می­شود و در مخزن علوم جهان قرار می­گیرد که داوران با صلاحیت آنها را تأیید کنند و به صورت مقاله تنظیم شود و در یک مجله معتبر علمی ـ پژوهشی، در کوتاه‌ترین زمان ممکن به چاپ برسد. در این بررسی، تأخیر در نشر مجله و عوامل مؤثر بر آن، بررسی شد. از کل مجله‌هایی که در ایران منتشر می­شود، 422 عنوان دارای رتبه­های «علمی ـ پژوهشی» و «علمی ـ ترویجی» هستند. از این تعداد، 31% به موقع منتشر می‌شوند و 69% دارای تأخیر در انتشار هستند. از این میان، 27% مجله‌ها با بیش از سه شماره تأخیر منتشر می­شوند. همچنین، نتایج گویای این نکته است که میزان تأخیر در همه حوزه­ها یکسان نیست، به طوری که حوزه­های علوم پزشکی، مهندسی، هنر و معماری دارای کمترین میزان تأخیر و مجله‌های حوزه­های کشاورزی، علوم انسانی، و علوم پایه دارای بیشترین میزان تأخیر در انتشار مجله‌های علمی هستند. به عبارت دقیق­تر، اگر فاصله انتشار مجله فصلنامه باشد و با بیش از سه شماره تأخیر منتشر شود، جامعه علمی مربوط، نزدیک به یک سال از دسترسی به اطلاعات روزآمد حوزه خود از طریق آن مجله محروم می­گردد. در نتیجه، این میزان تأخیر اثرهای نامطلوبی در اشاعه به موقع اطلاعات و همگانی کردن علم خصوصی می‌گذارد. اگر قرار است به سطح مطلوبی از تولید علم برسیم، باید از طریق برداشتن موانع و کمک به مسئولان این حوزه، زمینه را برای انتشار به موقع مجله‌ها فراهم آوریم. ارائه گزارش از تولیدات علمی، ایجاب می­کند تا مجله‌های علمی به موقع منتشر شوند. در این صورت، پردازش آنها در اسرع وقت انجام می­شود. بدون توجه به این مهم و حل این مسئله، ISI مجله‌هایی را که با تأخیر منتشر می­شوند، در پایگاه خود قرار نمی­دهد.

 

پیشنهادها

به منظور ارتقای کیفیت و کمیّت مجله‌های علمی و رفع ضعفهای موجود، پیشنهاد می­شود:

  • · دوره­های آموزشی برای تقویت بنیة علمی‌نویسی نویسندگان مقاله‌ها به منظور به حداقل رساندن میزان اشکالهای مقاله‌های ارائه شده توسط آنها و تسریع روند داوری مقاله‌ها، برگزارشود.
  • برگزاری دوره­های تخصصی برای داوری علمی مقاله­ها.
  • در نظر گرفتن پاداش مناسب برای داوران علمی و ویراستاران ادبی مجله.
  • حمایت مالی دولت و سازمانها از مجله‌هایی که به استانداردهای کیفیت و نشر به ­موقع پایبندند.
  • · استفاده از تجهیزات و امکانات لازم جهت الکترونیکی کردن فرایند نگارش مقاله، اصلاح اولیه، ارسال مقاله به دفتر مجله، داوری مقاله، اعلام نظر داوران به مؤلف، حروفچینی و صفحه‌آرایی مقاله و ... .
  • تهیه و پخش نسخه الکترونیکی مجله به صورت لوح فشرده (CD) و برخط.


[1]. Excel.

[2]. www.magiran.com.

[3]. www.iranmedex.com.

1. Shephard, David AE.

[5]. Luwel, M.

[6]. Moed,HF.

[7]. Leo Egghe.

[8]. Amat , Carlos B.

[9]. European Food Research and technology.

[10]. Agricultural and food Chemistry.

1. One sample t-test.

- حامدبرقی، غلامعلی (بی­تا). «چرخه بررسی مقالات چرا طولانی است؟» مجله پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز.
- خادمیان، مهدی (1380). «بررسی احتمال تأثیر­پذیری مجموعه ادواریهای چاپی از مجموعه ادواریهای الکترونیکی دسترس‌پذیر در دانشگاه فردوسی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی.
- دیانی، محمد حسین (1367). «روند انتشار و توقف مجله­های فارسی»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره چهارم شماره اول، (پاییز).
- فانی، کامران و دیگران (1374). «عوامل ضعف مجله‌های علمی ایران»، رهیافت، شماره هشتم، (بهار).
- کیا، علی اصغر (1370). «عوامل مؤثر بر انتشار و عدم انتشار نشریات علمی در ایران»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی.
- محسنی، حمید (1383). مجموعه‌سازی و خدمات تحویل مدرک.تهران: کتابدار.
- محسنیان راد، مهدی (1370). «بررسی مسائل مجلات علمی در جهان سوم با تاکید بر ایران»، جعفری، سید جعفر.رسانه، سال دوم، شماره دوم، (تابستان).
- مضطرزاده، فتح­الله (1374). «وضعیت فعلی مجلات علمی ایران»، رهیافت، شماره هشتم، (بهار).
- Amat, Carlos (2008). "Editorial and publication delay of papers submitted to 14 selected food research journals. In fluence of on- line posting".scientometric, V. 74. N. 3.
- Egghe,loe(2000) ." The Influence of Publication Delays on the Observed Aging Distribution of Scientific Literature". Rounald rousseau. Journal of the American Society for Information Science, V. 51. N. 2.
- Luwel,M(1998). Publication delays in the science field and their relationship to the aging of scientific literature. Moed, H f. Scientometrics, V. 41. N. 1/2.
- Shepherd, david (1973). "Some effects of delay in publication of information medical gournals, and implication for the future" IEEE transactions on professional communication, V. 16. N. 3.