نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز
2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
در بنای رفیع علم، هر اندیشمند به معماری میماند که با گام نهادن بر سنگبناهای پیشین، اندیشهای دیگر را بر این بنا مینهد و بر بلندای آن میافزاید. از این رو، در نگارش علمی، سنت استناد به آثار پیشین نه تنها تصدیقی بر نقش پیشینیان و سند ارجگذاری محقق به کسانی است که شالودهای را برای دستاوردهای وی بنیان نهادهاند، بلکه گواهی بر استحکام هر چه بیشتر این بنا ارائه میکند و با برقراری پیوند بین دانش جدید با دانش گذشته، هر گام در پیشبرد دانش را نشانهگذاری کرده و بدین ترتیب، سیر تحول آن را در قالب شبکهای گسترده به نمایش میگذارد.
با این حال، بهرهگیری از دستاوردهای پیشینیان همیشه به شیوة صحیح انجام نمیشود. گذشته از انگیزههای این امر که گاه آگاهانه و گاه ناآگاهانه روی میدهد، سهلانگاری در بهرهگیری از آثار دیگران، صورت دستبرد علمی به خود میگیرد. دستبرد علمی دارای تاریخچهای طولانی است و ریشه در تاریخ ثبت دانش بشر دارد؛ اما امروز، در عصر اطلاعات، رواج بیشتری یافته است. این از آن روست که با فراگیر شدن کاربرد مظاهر مختلف فناوری و بویژه اینترنت، امکان نشر، توزیع و نسخهبرداری دیجیتالی آثار و تولیدات علمی، ادبی و هنری در سطحی گسترده فراهم آمده است.
درک پدیده دستبرد علمی به جهات بسیاری حایز اهمیت است. از یک سو، گسترش پدیده دستبرد علمی میتواند در بلند مدت مانعی اساسی در مسیر پیشبرد دانش باشد؛ زیرا اقتباسها و برداشتهای نادرست و شتابزده اصالت مطالب علمی را خدشهدار میکند و ضربهای اساسی بر پیکرة دانش وارد میآورد. از سوی دیگر، تداوم چرخة آفرینش علمی، در گروِ اشاعه و توزیع فراگیر و آزادانه اندیشههای نو است. نقض حقوق مالکیت معنوی که از پیامدهای فراگیر شدن این پدیده است، میتواند پدیدآوران را از پشتیبانی از جریان آزاد دانش دلسرد کند و فرایند اشتراک منابع را با مشکلاتی مواجه سازد.
سوء رفتار علمی در کوتاه مدت نیز آسیبهای بسیاری بر جامعه علمی وارد میآورد؛ زیرا این نویسندگان درستکار هستند که هزینة سوء رفتار دیگران را میپردازند. وقتی پژوهشگران سرمشقهای غلط را دنبال میکنند، زمان، هزینه و سرمایههای عمومی به هدر میرود. قربانیان دزدان علمی، از اعتبار مقتضی محروم میشوند و هر بار که پروندهای دال بر تقلبی دیگر در صدر اخبار قرار میگیرد، ضربهای به آوازة دانشمندان و پژوهشهای علمی وارد میآید (تایتلبام[1]، ٢٠٠٩). از این گذشته، ناشناخته ماندن این پدیده، باعث میشود برخی به دلیل ناآگاهی از مصداقها و ابعاد مختلف دستبرد علمی، ناخواسته مرزهای حق و عدالت را بشکنند و خود را نیز در مظان اتهام قرار دهند. همچنین، ضرورت تبیین راهبردها و تدوین راهکارها از نظرها پنهان میماند. بیگمان، تبعات این مسائل، رکود دانش و توسعه نیافتگی خواهد بود.
پژوهش حاضر بر آن است تا ضمن تعریف دستبرد علمی و انواع آن و بررسی رویکردهای مجامع علمی به این موضوع، برخی از راهکارهایی را که به منظور پیشگیری، نظارت و پیگرد دستبرد علمی از سوی این مجامع اندیشیده شده، معرفی نماید. امید میرود این مقاله بتواند ضمن فراهم نمودن زمینه آشنایی بیشتر خوانندگان با این پدیده، توجه بیش از پیش صاحبنظران را به اهمیت این پدیده و لزوم پیشگیری و مقابله با آن جلب نماید.
ریشهشناسی و تعریف دستبرد علمی
«دستبرد علمی» و اصطلاحاتی مانند دزدی یا سرقت علمی، ادبی یا فکری در فارسی، در برابر واژة plagiarism به کار میروند. کاربرد این واژه در مفهوم «دزدی ادبی» را به «مارکوس والریوس مارتیلیوس» یا «مارشال»[2] شاعر هجوسرای رومی سده نخست میلادی نسبت دادهاند. وی خود را ارباب و صاحب و کلمات را برده خویش میدانست و به کسانی که اشعار وی را به نام خود عرضه میکردند، لقب plagiarius (به معنای بچه دزد، غارتگر، فریب دهنده) داده بود (مکدونالد راس[3]، ٢٠٠٤). این واژه در قرن شانزده به واژگان انگلیسی وارد شد (آرنسون[4]، 2007). این واژه خود برگرفته از واژة plagium (به معنای آدمربایی) از ریشه plaga (دام، تله) است (واژهنامه پیوسته ریشهشناسی[5]، ٢٠٠١).
فعل plagiarize ، در نسخه پیوسته واژه نامه «مریام وبستر»[6] به این شکل تعریف شده است:
1- دزدیدن اندیشهها یا واژگان دیگران و قلمداد کردن آن به عنوان اثر خود؛ استفاده از اثر دیگری بدون استناد به آن
2- ... اندیشه یا دستاوردی برگرفته از یک منبع موجود را به عنوان اندیشه یا دستاوردی جدید ارائه کردن.
در ویرایش فشرده فرهنگ انگلیسی آکسفورد[7] (١٩٩١) دزدی ادبی چنین تعریف شده است:
1- تملک غیر قانونی یا دزدی اندیشههای دیگران در حوزه ادبیات، هنر، موسیقی، فنی و ... و انتشار آن به عنوان اثر خود.
2- دزدیدن اندیشه، طراحی، متن یا اثر.
به طور کلی میتوان گفت، دزدی ادبی به معنای نسخهبرداری یا استفاده از اندیشهها، نوشتهها، اختراعات و آثار هنری یا ادبی دیگری و ثبت آن به نام خود است، بدون اینکه به منبع اصلی استناد شود. به زبان ساده، دزدی ادبی یعنی روبرداری از کارها یا اندیشههای دیگران و انتساب آنها به خود. با آنکه دستبرد علمی از مصداقهای تخلف از قانون حقّ مؤلف است. هر گونه تخلف از قانون حق مؤلف لزوماً به معنای دستبرد علمی نیست زیرا تخطی از حق مؤلف زمانی روی میدهد که موادی مشمول قانون حق مؤلف، بدون اجازه استفاده شوند؛ اما دستبرد علمی، به ثبت دستاوردها و آفریدههای دیگری به نام خود منجر میشود، نه صرفاً استفادة غیرمجاز از آنها.
در عرصه علم، دستبرد به اندیشهها و آثار دیگران ـ یا دست کم شبهة ارتکاب آن ـ پیشینهای طولانی دارد. شاید بتوان گفت از زمان آغاز نوشتن، نویسندگان روبرداری از دیگران را آغاز کردهاند (آرنسون، 2007). برای نمونه، بطلمیوس در تهیة اثر خود به نام «المجسطی»[8] از «ابرخس»[9] بهره گرفته است (نیوتن[10]، 1977). با آنکه دستبرد علمی بیش از همه در عرصه علم و دانش در کانون توجه قرار دارد، این پدیده در دیگر عرصهها از جمله سیاست یا ادبیات نیز مشهود است. برای نمونه، هیلاری کلینتون، باراک اوباما را متهم کرد که به هنگام سخنرانی تبلیغاتی ریاست جمهوری مرتکب دستبرد شده است (کورتنی[11]، ٢٠٠٨). «پشنر»[12] (2007) در عرصه ادبیات و سیاست، بزرگانی چون «شکسپیر»، «تی اس الیوت» و «مارتین لوتر کینگ» را مثال میزند که در خلق آثار خود از پیشینیان بهره گرفتهاند. «مالن»[13] (1989) برخی اشعار «چوسر»[14] را برگرفته از «بوکاچیو»[15]و برخی اشعار شکسپیر را برگرفته از «هولینشد»[16] و «پلوتارخ»[17] میداند. به تازگی با استفاده از یک نرمافزار کشف دستبرد علمی، نشان داده شد که شکسپیر در نگارش نمایشنامة «ادوارد سوم» از همکاری نویسندهای دیگر به نام «توماس کید» بهره گرفته است، به طوری که 60% آن را «کید» نوشته است (خبرگزاری مهر، 24/7/1388). بدین ترتیب، مشاهده میشود که در وهلة اول، تعریف دستبرد علمی روشن به نظر میرسد، اما واقعیت آن است که تعریفی روشن از دستبرد علمی وجود ندارد و دست کم در عمل میتوان دید که مصداقها بسیار گسترده است و گاهی حتی مرزهای آن با استفادة جوانمردانه[18] یا با الهام، اقتباس یا گرتهبرداری به هم میآمیزد. بخش بعدی، که انواع دستبرد علمی را به طور کوتاه به بحث میگذارد، نشانگر گستردگی مصداقهای دستبرد علمی و لزوم تدوین چارچوبی دقیق، مشخص و قانونی برای آن است.
انواع دستبرد علمی
دستبرد علمی را میتوان در دو دستة کلی قرار داد: دستبرد به اندیشهها و دستبرد به واژگان (وصال و حبیبزاده[19]، ٢٠٠٧). با آنکه هر دو نوع دستبرد از نظر جامعه علمی به یک اندازه نکوهیده است، برخی دستبرد به واژگان را قابل چشمپوشی میدانند (حبیبزاده[20]، 2009). در مقابل، برخی بر این باورند که حق مؤلف بر اندیشهها اعمال نمیشود، بلکه این کلمات هستند که شامل حق مؤلف میشوند (مکدونالد راس، ٢٠٠٤). گذشته از میزان اهمیت، هر یک از این دو نوع دستبرد میتواند به روشهای گوناگون و مختلفی روی دهد. برای نمونه، ممکن است نویسندهای به هنگام دستبرد به واژگان، بخشی از اثر دیگری را بدون استناد به منبع اصلی در اثر خود استفاده کند. در دستبرد به اندیشه، ممکن است برای مثال اثر با حفظ محتوا مورد استفاده قرار گیرد و تنها کلمات و عبارتهای کلیدی تغییر یابد، یا بخشهایی از منابع، پس از بازنویسی ، با هم هماهنگ شوند و در اثر جدید به کار روند. گاهی دستبرد به کلمه یا اندیشه به صورتی رخ میدهد که اطلاعات منبع اصلی مخدوش میگردد. برای نمونه، فرد به منبع اصلی استناد میکند، اما اطلاعات منبع را به طور دقیق ارائه نمیدهد یا از آوردن علامت نقل قول در مواردی که لازم است، خودداری میکند. در جدولهای 1 و 2، دو نمونه از دستهبندیهایی که از دستبرد علمی صورت گرفته است، فهرستوار آمده است.
جدول1. انواع دزدی ادبی (برگرفته از سایت «دستبرد علمی»)[21]
انواع دستبرد علمی بدون استناد به اثر اصلی |
الف) نویسنده، اثر دیگری را کلمه به کلمه و بدون هیچ تغییری به عنوان اثر خود تحویل دهد. ب) نویسنده، بخشهای مهم متن را از منبع واحدی بدون هیچ تغییری روبرداری کند. ج) نویسنده، قسمتهای مهم را از چندین منبع مختلف روبرداری کند، تغییراتی جزئی در جملات ایجاد کند، اما بیشتر عبارتهای اصلی حفظ شود. د) نویسنده، محتوای اصلی منبع را حفظ کند، اما کلمات کلیدی و عبارتها را تغییر دهد. ه) نویسنده، صفحاتی از منابع دیگر را تفسیر و آنها را با هم متناسب و هماهنگ کند. و) نویسنده، به طور زیاد، از قسمتی از آثار منتشر شده خود به طور گسترده در آثار بعدی استفاده کند، بی آنکه به اثر قبلی ارجاع دهد. |
انواع دستبرد علمی با استناد به اثر اصلی |
الف) نویسنده تنها نام پدیدآور را برای یک منبع ذکر کند، اما اطلاعات خاص منبع را نادیده بگیرد. ب) نویسنده، اطلاعات غیردقیق برای یک منبع ارائه دهد. در این صورت، یافتن منبع اصلی، تقریبا غیر ممکن است. ج) نویسنده، منبع را به درستی ذکر کند ، اما متنی را که از آن منبع کلمه به کلمه روبرداری شده، در گیومه قرار ندهد. د) نویسنده، همه منابع را به درستی ذکر کند و متون کپی شده را در گیومه قرار دهد، اما تمام اثر ارجاع باشد و اگر بنا باشد آن بخشها حذف شوند، چیزی به عنوان اثر اصلی باقی نماند. ه) نویسنده، در مواردی به منبع اصلی استناد کند اما مباحث دیگری از همان منبع را بدون استناد تفسیر نماید. در چنین مواردی، نویسنده تلاش میکند این تفسیرها را به عنوان تجزیه و تحلیل خود از قسمتهای استناد شده، وانمود کند. |
انتشار دوباره یافتهای که نویسنده پیشتر آن را منتشر کرده است، امری پذیرفته نیست زیرا پیشینه علم را مخدوش و منحرف میسازد. با این حال، هیچ دلیل آشکاری وجود ندارد که چرا نویسندگان نباید دستاوردهای خود را در چند جای مختلف منتشر کنند تا آنها را در گسترهای هر چه وسیعتر اشاعه دهند. اما طبق سنتهای رایج در علم و نشر، برای چنین کاری داشتن مجوز از ناشر نخست ضروری است (آرونسون، ٢007، ص. 404).
جدول 2. انواع دستبرد علمی به نقل از مرکز منابع دانشگاهی دانشگاه دپاو[22] (٢٠٠٩)
|
نکتة مهم آن است که همة مصداقهای دستبردهای علمی، آگاهانه روی نمیدهند. بسیاری از پژوهشگران، به دلیل کمبود وقت یا کمک گرفتن از دیگران در نگارش مقالهها، در بهرهگیری از منابع وقت لازم را ندارند یا راههای درست آن را به خوبی نمیدانند. این امر را میتوان تا اندازهای ناشی از فشار بر دانشپژوهان برای تولید علمی بیشتر و فشار بر دانشجویان برای کسب نمره بالا یا اتمام تحصیل در موعد مقرر دانست. ضعف در مهارتهای مطالعه، مدیریت زمان، مهارتهای تحقیق و استناد یا کمبود آگاهی و نداشتن درکی درست از دستبرد علمی، از دیگر دلایل فراگیر شدن این رفتار بیان شده است (اسنل، ٢٠٠٦، ص. ١١٠). علاوه بر این، آشنایی اندک با زبان انگلیسی ، برخی نویسندگان غیرانگلیسی زبان را وادار میکند برای بیان رسای مفهوم، از واژگان دیگران بهره بگیرند (حبیبزاده، ٢٠٠٩) و ناآگاهانه خود را در مظان دستبرد علمی قرار دهند. همچنین، شواهد موجود نشان میدهد گاهی دستبرد به اندیشهها میتواند سهوی (مککبی[23] و همکاران، 2007) و به دلیل نقصان حافظه یا حواسپرتی (پریستون و وگنر[24]، 2007) باشد. از سوی دیگر، ممکن است دو اندیشمند در دو گوشه از دنیا اندیشهای را همزمان با هم طرح کنند و در فاصلة زمانی اندکی از هم به چاپ برسانند. این نباید شبهه دستبرد علمی را در ذهن متبادر نماید. تاریخ علم پر از همرویدادی دستاوردهای علمی است، از جمله حساب دیفرانسیل و انتگرال[25] (نیوتون و لایبنیتز)، نظریه گروهها (گالوا و کوچی)[26]، تکامل (داروین و والاس) (آرونسون، ٢007، ص. 404). از این رو، باید در برابر ادعاهایی مبنی بر سوء رفتار علمی هوشیار بود زیرا این میتواند دردسرهای بیشماری را برای نویسندگان درستکار موجب شود و در عین حال، اکثر آنها هم بیاساس باشد (آرونسون، ٢007).
عصر دیجیتال: زمینهساز رشد پدیده دستبرد علمی
در جامعه اطلاعاتی، استفاده از رایانه و دیگر رسانههای الکترونیکی، دسترسی به اطلاعات را آسان و جهانی کرده است. در این میان، رایانه و اینترنت بیش از سایر رسانهها در مبادله سریع اطلاعات نقش دارند. سامانهها و ابزارهای اطلاعاتی، توانایی ما را برای ارتباطات به دو روش توسعه دادهاند: نخست، بر کارایی و سرعت ارتباطات افزودهاند؛ دوم و مهمتر آنکه حوزه و دامنه آنچه را قابل انتقال است، گسترش دادهاند (فیدر، 1380). از سوی دیگر، وابستگی بیش از پیش به اینترنت و گسترش دسترسی به انواع رسانه و اطلاعات در دورترین نقاط جهان در کمترین زمان ممکن، به پدیدة «دستبرد سایبری» دامن زده که تسهیلاتی چون "dragging and dropping" و نیز ترجمه خودکار آن را تشدید کرده است (اسنل، ٢٠٠٦، ص. ١٠٧).
با گسترش دستبرد علمی، هوشیاری و حساسیت جامعه علمی نیز نسبت به آن افزایش یافته است. بررسی روند رشد آثاری که دربارة این پدیده در وب نگاشته شده است، توجه روزافزون جوامع علمی و دانشگاهی به این پدیده را به تصویر میکشد. نمودار1، نتیجه جستجویی است که در تاریخ 1/9/1388 با استفاده از موتور جستجوی آلتاویستا و گوگل با کلید واژه plagiarism در سالهای مختلف صورت گرفت و شمار آثاری را که در این بازه زمانی تولید و در پایگاههای این دو موتور کاوش نمایه شدهاند، به تصویر میکشد.
نمودار1. فراوانی رویداد واژه Plaigiarism و آلتاویستا بر حسب سال
همانگونه که میبینیم، آثار مرتبط با دستبرد علمی به طور روزافزون افزایش مییابد و نشانگر حساسیت بیش از پیش جوامع و محیطهای علمی و دانشگاهی نسبت به این پدیده نامطلوب و تلاش برای پیشگیری یا پیگیری آن است. در بخشهایی که در پی میآید، راهکارهای جوامع علمی برای رویارویی با این پدیده، به اختصار شرح داده میشود.
اقدامهای پیشگیرانه
با توجه به رشد فزایندة شمار دستبردهای علمی در عصر حاضر، مجامع علمی به موقع به این پدیده و پیامدهای نامطلوب آن توجه نشان داده و در پی یافتن راهکارهایی برای پیشگیری، کنترل و در صورت لزوم پیگرد تخلفات برآمدهاند. دستهای از این راهکارها، پیشگیرانه و آموزشی هستند.
دستبرد علمی، برای متولیان آموزش و تولید علم اهمیتی سرنوشتساز دارد، زیرا باعث میشود سطحی از دانش و مهارت که به طور منطقی از یک فرد آموزش دیده انتظار میرود، در افراد ایجاد نشود یا دست کم نتوان نسبت به تحقق شایستگیهای لازم برای کسب یک درجه علمی یا دانشگاهی مطمئن شد. بنابراین، پیشگیری از این پدیده از بایستههای محیطهای علمی آموزشی برای تضمین کیفیت علمی است. سادهترین راه پیشگیری، آگاهیرسانی از طریق آموزش است. «استندلر» (٢٠0٠) برای پیشگیری از دستبرد علمی پیشنهادهای زیر را ارائه داده است:
1- آشنا کردن دانشجویان با انواع دستبرد علمی و دامنة مجازاتهای آن از طریق سخنرانیها یا راهنماهای دانشگاهی
2- فراهمآوری دسترسی استادان به ابزارهای کشف دستبرد علمی
3- یادآوری دورهای به استادان برای گزارش دستبرد علمی یا دیگر تخلفات دانشجویان
4- ارائة موضوعات جدید به دانشجویان برای مقالهها و پروژههای هر نیم سال تحصیلی
بسیاری از دانشگاهها، با برگزاری دورهها و کارگاههای آموزشی و نیز انتشار راهنماییهایی ویژه نگارش علمی و آشنایی با دستبرد علمی، دانشجویان را در شناخت این پدیده یاری میدهند. جدول شماره 3 ، برخی نکات را که در راهنمای آشنایی با دستبرد علمی دانشگاه کالیفرنیا آمده است، به تصویر میکشد. جدول شماره 4 ، مثالی دیگر را از دانشگاه دپاو ارائه میکند که راههایی را برای جلوگیری از دستبرد علمی برای دانشجویان ارائه میدهد.
جدول 3. نمونهای از رهنمودها برای آشنایی با دستبرد علمی در راهنمای دانشگاه کالیفرنیا
الف) از کلمات و ایدههای خود استفاده کنید. این مهارت از طریق تمرین کردن به دست میآید. ب) به متنی که نسخه برداری یا تفسیر یا اقتباس شده، استناد دهید. ج) از استفاده از اثر دیگران با تغییر جزئی در کلمات پرهیز کنید. د) از دانشی که برای همه معلوم و مبرهن است، آگاه باشید. ه) وقتی در موردی شک دارید، استناد کنید. و) هیچ چیز جایزی وجود ندارد. باید به هرچه برایتان تازه است و از هر جا که یافته باشید، استناد کنید. |
جدول4. راهکارهای دانشگاه دپاو برای جلوگیری از دستبرد علمی برای دانشجویان
الف) وقت بیشتری را بر روی پژوهشتان بگذارید و مقاله را خودتان بنویسید. ب) وقتی به طور مستقیم از منبعی استفاده میکنید، خلاصهای از آن را بدون نگاه کردن به منبع تهیه کنید. ج) مراقب باشید یادداشتهایتان شامل اطلاعات اثر به طور کامل باشد. د) این را در خود درونی کنید که هر گونه اطلاعاتی را که از هر خلاصه یا چکیدهای دریافت کردید، با استناد به کار ببرید. ه) وقتی در حال نوشتن مقاله یا انجام پژوهش هستید، اطلاعات کامل اثر را در دفترچهای یادداشت کنید. و) خود را باور کنید. ز) بدانید که از کجا میتوانید کمک بگیرید. |
اعمال مقررات و مجازاتها میتواند راهکاری سودمند در کاهش اینگونه تخلفات باشد، اما این راهکار پیامد نامطلوبی دارد و به پلیسی شدن فضای آموزشی میانجامد. در مقابل، با اطلاعرسانی و آموزش میتوان مانع شیوع این پدیده شد؛ بدین ترتیب که در آغاز راه و پیش از آنکه دانشجویان زیر فشارهای محیط آموزش قرار گیرند، الگوهای مناسبی را تدوین و چارچوب رفتار دانشگاهی را برای آنان ترسیم کرد، درک مالکیت معنوی را درآنان نهادینه نمود و مرزهای مفهوم «ناراستی» علمی را بر ایشان ترسیم کرد (اسنل، 2006، 112-113). همچنین، همکاری گستردهتر بین مراکز اطلاعرسانی و کتابخانهها از یک سو و کادر آموزش از سوی دیگر میتواند اثربخش باشد. علاوه بر این، مدرسان نیز باید تشویق شوند به منابع گستردهای که راهنماییهایی را در مورد دستبرد علمی فراهم میکنند و نحوة شناسایی و واکنش نسبت به آن را آموزش میدهند، مراجعه نمایند. نمونهای از این رهنمودها را میتوان در «راهنمای آموزش دستبرد علمی برای مدرسان و کتابداران» یافت (بومن[27]، ٢٠٠٤ در اسنل، ٢٠٠٦). علاوه بر این، فهرستی از منابع مفید را میتوان در سایت دانشگاه کویینزلند[28] و نیز مرکز مالکیت معنوی دانشگاه مریلند[29] دید. در ایران نیز، وبسایت «استادان علیه تقلب[30]» که از سوی گروهی از استادان ایرانی با هدف مبارزه علیه تقلب بویژه دستبرد علمی راهاندازی شده است، دیدگاههایی بسیار مهم و نیز اخبار روز را در این زمینه گزارش میدهد.
علاوه بر این، دانشجویان و دانشپژوهان باید به استفاده درست از منابع اینترنتی بویژه تعیین اعتبار آنها پیش از استفاده تشویق شوند و بکوشند به جای توجه بیش از حد به منابع آسانیاب و داوری نشدة اینترنتی، به منابع معتبر کلاسیک مانند مجلههای داوری شده و کتابها روی آورند. این امر لزوم دسترسی گستردهتر به منابع علمی باکیفیت و بهبود شیوههای دسترسی در کتابخانههای دانشگاهی را دو چندان میکند.
توجه به تفاوتهای فرهنگی، نقش آموزش بویژه در کشورهای جهان سوم را برجستهتر و سرنوشتسازتر میسازد. شواهد نشان میدهد بروز این پدیده در کشورها متفاوت است، به نحوی که برای مثال در بسیاری از کشورهای آسیایی، خاورمیانه و آفریقایی، اندیشهها و واژگانی را که برای بیان آن اندیشهها به کار میرود تنها در تملک آفرینندگان آنها نمیدانند (لاکی و دانجلو-لانگ[31]، ٢٠٠٤ در اسنل، ٢٠٠٦). شاید این امر ریشه در سنتهای علمی و تاریخی این کشورها داشته باشد. به هر حال، آشنایی با رویّهها و سنتهای جاری در مجامع علمی در سراسر جهان، تضمینی در جهانی شدن علم این کشورها و امکان همصدایی با جهان دانش خواهد بود. نکتة مهم دیگر آن است که آموزشها بنا به مقتضای هر رشته متفاوت خواهد بود، زیرا هر رشته، سنتها و روشهای پژوهشی و راههای اشاعه خاص خود را دارد (تایتلبام، 2009).
مجازاتهای قانونی
با آنکه آموزش و اطلاعرسانی، راهکاری ریشهای و اثربخش به شمار میآید، وضع قوانین و مجازاتها نیز برای جلوگیری از گسترش تخلفات ضروری است. سابقة وضع قوانین علیه کسانی که حقوق مالکیت معنوی ناشران یا نویسندگان را پایمال میکنند، به سالها پیش باز میگردد. برای نمونه، «قانون آن»[32] در بریتانیای کبیر در سال 1710 برای پشتیبانی از ناشران وضع شد. در سال ١٨٨٦ «کنوانسیون برن»[33] برای پشتیبانی از آثار هنری و ادبی در سوئیس تهیه گردید. در فرانسه سابقه وضع قوانین در این رابطه به سال 1883 و در امریکا به سال 1989 باز میگردد (آرونسون، 2007، ص. 403).
در دانشگاهها، سیاستهای پیشین بر آن بود که «دستبرد علمی» را بروبند و در زیر فرش پنهان کنند، نه اینکه با آن مقابله کنند (اسنل، 2006، ١٠٧). اما اکنون با فراگیر شدن این پدیده، سیاست محافل علمی در این باره دگرگون شده است. در دانشگاهها، کمیته انضباطی به موارد دستبرد علمی دانشجویان و استادان رسیدگی میکند. در بسیاری از دانشگاهها، دستبرد علمی توسط دانشجویان، تخلفی جدی محسوب میشود و به از دست دادن درجه دانشگاهی آنها بویژه در سطوح عالی نیز ممکن است منجر شود. در برخی دیگر، بسته به نوع سرقت ادبی، از نمرة درسی دانشجو کاسته میشود. استادان و پژوهشگرانی که مرتکب دستبرد علمی میشوند، علاوه بر از دست دادن اعتبار خود، گسترهای از مجازاتها- از تعلیق تا اخراج کامل - را متحمل خواهند شد.
برای نمونه، مجازات معمول دستبرد علمی برای دانشجویان دانشگاه استنفورد، در صورتی که برای اولین بار مرتکب خطا شده باشد تعلیق و محرومیت از خدمات دانشگاه است (هیات امور قضایی[34]، ٢٠٠٣). دستبرد علمی در دانشگاه کارلتون[35]، مجازات سنگینی را در بر دارد و شخص از تحصیل محروم و در شرایط خاص، از دانشگاه اخراج میگردد (شفرد[36]، ٢٠٠٧-٢٠٠٨). نمونهای از این مجازاتها دربارة استادی در دانشگاه فلوریدا در بهار 2009 اعمال شد. وی که در برابر کمیته دانشگاه به ارتکاب دستبرد علمی اعتراف کرده بود، به تعلیق از کار به مدت 5 سال، بدون پرداخت حقوق، محکوم گردید. به عنوان مثالی دیگر، دانشجویی در سال 1982موفق به دریافت دکترای خود در رشته روانشناسی از دانشگاه نیومکزیکو شد، اما در سال 1987 فروشنده اطلاعات، نسخهای از دو منبع پژوهشی را که وی در پایاننامه خود دزدیده بود، به دانشگاه فرستاد. دانشگاه در آوریل 1988 مدرک دکترای او را لغو کرد (استندلر[37]،2000).
بخش بعدی به راهکارهایی برای کشف دستبرد علمی در مؤسسهها و دانشگاهها میپردازد.
راهکارهای کشف دستبرد علمی
با بهکارگیری راهکارهایی میتوان ارتکاب دستبرد علمی را در محیطهای تولید علم و آموزشی تا حدودی مهار کرد. راهکار عمومی، عبارت است از ارزیابی مقالههای دانشجویی بر اساس برخی معیارهای علمی. برای نمونه، «استندلر» (2000) بیان میدارد که استاد باید دقت کند که آیا:
مقالة دانشجو فراتر از قابلیت و توانایی نوشتن و تحقیق اوست؟
دسته دوم راهکارها از خود فضای سایبری ریشه میگیرد. با آنکه توانمندیهای فناوریهای اطلاعات روند دستبرد علمی (دانسته یا ندانسته) را افزایش داده است، این فضا به تیغی دولبه میماند که تنها زمینه را برای دستبرد علمی فراهم نمیکند، بلکه راهکارهایی را نیز برای پیشگیری یا کشف آن در اختیار میگذارد (کورتنی[38]، 2008).
نخستین راهکار در این دسته، بهرهگیری از توانمندیهای موتورهای جستجوست. برخی موتورهای جستجوی قوی، راهکارهایی را برای کشف دستبرد علمی ارائه میکنند. برای مثال، در موتور جستجوی گوگل میتوان یک جمله یا قسمتی از متن را در ناحیة جستجو وارد کرد، آنگاه گوگل، فهرستی از وب سایتهای حاوی این متن را ارائه میدهد. با وارسی این سایتها میتوان دریافت که پاراگراف یا جملهای از مقاله تکراری است.
علاوه بر این، تلاش شده است تا روشهای شناسایی دستبرد علمی خودکارشود. برای نمونه، نرمافزارهایی برای کشف دستبرد علمی از طریق اینترنت در دسترسند که به دو دسته کلی تقسیم میشوند:
1. نرمافزارهایی که برای کشف دستبرد علمی در برنامههای رایانهای به کار میروند؛ مانند نرمافزار moss که «الکس آیکن»[39] در سال 1994 آن را طراحی نمود و میتواند کدهای نوشته شده در برنامههای C, C++, java و... را تحلیل و شباهت این برنامهها با برنامههای دیگر را مشخص کند. این نرمافزار تنها برای سازندگان و کارکنان دورههای آموزشی زبانهای برنامهنویسی رایگان است. کاربرد اصلی آن در آشکارسازی دزدی از برنامه های رایانهای است. این نرمافزار در سیستمهای یونیکس و ویندوز قابل اجراست.[40]
2. نرمافزارهایی که برای کشف دستبرد علمی در اسناد متنی به کار میروند مانند Turnitin , Eve2 , Scan Myessay, SafeAssign... . در بیشتر مؤسسههای آموزشی و دانشگاهها بویژه در آمریکا مثل دانشگاه بوستون و دانشگاه آکسفورد و ... از Turnitin استفاده میکنند.
هر دانشگاهی که بخواهد از خدمات نرمافزار Turnitin بهره ببرد، باید هزینه اشتراک را بپردازد و هزینه اشتراک، بسته به نوع مؤسسه و مدرسه، متفاوت است. این نرمافزار تنها به اعضای هیئت علمی و کارکنان مؤسسه اجازه عضویت میدهد و اگر دانشجویان بخواهند از این خدمات استفاده کنند، باید از طریق استاد و مربی خود اقدام نمایند. نحوه کار بدین صورت است که دانشجو یا استاد مقاله را در پوشة مربوط به رشته خاص در وب سایت ثبت میکنند. آثار ثبت شدة دانشجو فقط توسط استاد یا مربی قابل مشاهده است. این نرمافزار هر مدرک ثبت شده را با پایگاه داده، وب سایتها و مقالههای ثبت شدة قبلی مقایسه میکند. مربیان و استادان از این طریق میتوانند آثاری را که دستخوش دستبرد علمی شدهاند، کشف کنند. هر مقالة ثبت شده، یک گزارش کلی دریافت میکند. این گزارش، متنی را که شباهت بسیار با منبع دیگر دارد، به صورت برجسته نشان و به منبع اصلی پیوند میدهد. این نرمافزار 6 زبان آسیایی (چینی رایج و سنتی، ژاپنی، کرهای، تایلندی و مالایایی) و 4 زبان اروپایی (انگلیسی، آلمانی، اسپانیایی و فرانسوی) را زیر پوشش دارد. برای وارسی مقاله، این پایگاه آن را با بیش از 5/4 بیلیون صفحه اینترنتی، پایگاه پروکوئست[41] و بیش از 10 میلیون صفحه آرشیوی مقابله میکند.[42]
نرمافزارEVE2 ابزار نیرومند دیگری است که به استادان و معلمان در همه سطوح نظام آموزشی اجازه میدهد احتمال دستبرد علمی دانشجویان خود را از وب، بررسی کنند. این نرمافزار مقالهها را به شکل متن ساده یا word میپذیرد و پیوندهایی را به صفحات وبی که دانشجو از آن دزدی کرده است، فراهم میکند. اگر شواهدی را دال بر دستبرد علمی بیابد، نشانی اینترنتی سایت مربوط را ثبت میکند. پس از اینکه جستجو کامل شد، گزارش کاملی از صفحاتی را که دستبرد علمی از آنها صورت گرفته، به استاد نشان میدهد. همچنین، قسمتهایی از مقالة دانشجو را که با دستبرد علمی نوشته شده است، به صورت برجسته نمایش میدهد[43].
نرمافزار SafeAssign نمونهای دیگر از خدمات کشف دستبرد علمی است. همه مقالههای ثبت شده را از طریق اینترنت، پایگاههای مرجع جهانی و آرشیوهای اسناد موسسه و پایگاه داده اینفورم، بررسی میکند[44].
نرمافزار ScanMyessay نرمافزار رایگان دیگری است که شامل 6 بیلیون منبع است و به نویسنده اجازه میدهد در عرض کمتر از ٥ دقیقه، احتمال دستبرد علمی را در مقالة خود بررسی کند[45]. وبسایت Copyscape نیز نمونهای دیگر است که میکوشد تا از دارندگان وبسایت در برابر دستبرد علمی حمایت کند. این خدمات که در دو نسخة رایگان و تجاری عرضه میشود، اصالت محتوای وبسایتها را بررسی میکند و محتوای تکراری را نشان میدهد.[46]
سخن پایانی
در مقالة حاضر، سعی شده بود زمینة آشنایی بیشتر خوانندگان با پدیدة دستبرد علمی، تعریف، اقدامهای پیشگیرانه، مجازاتها و راهکارهای مقابله با آن فراهم و ضرورت ایجاد راهکارهایی به منظور پیشگیری از تخلفات علمی و مجازات متخلفان یادآوری گردد. آموزش دانشجویان، دانشگاهیان، سردبیران و داوران در رابطه با دستبرد علمی، و نیز تلاش در جهت ارتقای مهارتهای مطالعه و دانش روشهای پژوهشی و سواد اطلاعاتی آنان، از راهکارهای پیشگیرانهای است که نه تنها میتواند به شیوهای اثربخش از گسترش این پدیده بکاهد، بلکه هزینة آن در مقایسه با اعمال مجازاتها و برخوردهای قانونی بسیار کمتر است. بویژه در این آموزشها آشنایی با استانداردهای اخلاق حرفهای، انواع دستبرد علمی، و دامنة مجازاتها میتواند بسیار سودمند باشد. از سوی دیگر، فراهمآوری دسترسی استادان و دانشگاهیان به ابزارهای کشف دستبرد علمی، ایجاد ابزارهای بومی ویژة جامعه علمی ایران، اعمال قوانین جدی علیه خاطیان و در نظر گرفتن ساز و کارهایی برای گزارش موارد تخلف و پیگیری آنها، میتواند تا حدودی از همهگیر شدن این معضل علمی جلوگیری کند.
[2]. Marcus Valerius Martilius (Martial).
[3]. MacDonald Ross.
[4]. Aronson.
[5]. Online Etymology Dictionary.
[6]. http://www.merriam-webster.com/dictionary/plagiarize%20.
[7]. The Compact Edition of the Oxford English Dictionary…
[8]. Almagest.
[9]. Hipparchus.
[10]. Newton.
[11]. Courtney.
[12]. Posner.
[13]. Mallon.
[14]. Chaucer.
[15]. Boccaccio.
[16]. Holinshed.
[17]. Plutarch.
[18]. Fair use.
[19]. Vessal & Habibzadeh.
[20]. Habibzadeh.
[21]. www.plagiarism.org
[22]. Academic Resource Center, DePauw University.
[23]. McCabe et al.
[24]. Preston and Wegner.
[25]. Calculus.
[26]. Gallois and Cauchy.
[27]. Bowman.
[28]. http://ahe.cqu.edu.au/plagiarism.htm.
[29]. http://www.umuc.edu/distance/odell/cip/links_plagiarism.html.
[30]. http://profs-against-plagiarism.blogspot.com/
[31]. Lackie and D’Angelo-Long.
[32]. Statute of Anne.
[33]. Berne Convention.
[34]. The board on judicial affairs.
[35]. Carleton.
[36]. Shepherd.
[37]. Standler.
[38]. Courtney.
[39]. Alex Aiken.
[40]. http://theory.stanford.edu/~aiken/moss.
[41]. Proquest.
[42]. http://turnitin.com/static/index.html
[43]. http://www.canexus.com
[44]. http://www.mydropbox.com
[45]. http://www.scanmyessaycom/#
[46]. http://copyscape.com