شناسایی عوامل محوری در تدوین خط‌مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

2 استاد گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

3 استادیار گروه مشاوره دانشگاه شهید چمران اهواز

4 . دانشجوی دوره دکترای کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز و عضو هیئت علمی گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز

چکیده

هدف از پژوهش حاضر، تعیین مؤلفه‌های اصلی و رئوس مطالب به منظور تدوین خط‌مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی ایران است. نوع پژوهش کیفی- کاربردی، و روش آن پیمایشی است. ابزار پژوهش، پرسشنامة محقق‌ساخته‌ای است که بین مدیران 112 کتابخانه مرکزی وابسته به دانشگاه‌های دولتی توزیع شده است. یافته‌ها نشان داد از نظر مدیران مذکور، دست کم وجود 9 عامل در تدوین خط‌مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌های مورد بررسی ضروری است و باید در آن لحاظ شود. این 9 عامل به ترتیب واریانس تبیین شده، عبارتند از: مسائل مربوط به دسترسی، مباحث فنی و تخصصی، نیازسنجی از کاربران، بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی، اجرا و بازنگری در خط‌مشی، مسائل مربوط به دیجیتال‌سازی، معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی، مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی، و نیروی انسانی. از نتایج مهم این پژوهش می‌توان به روابط درونی بین عوامل نه‌گانه اشاره کرد که در مدلی عینی این روابط و تأثیرگذاری دو جانبه آنها بر یکدیگر ترسیم شده‌ است. پیشنهاد می‌شود تهیه‌کنندگان خط‌مشی مدیریت منابع الکترونیکی در تدوین خط‌مشی به این عوامل و تأثیر و تأثر آنان بر همدیگر به شکل خاص توجه کنند.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

امروزه دگرگونیهای بسیاری در روشهای تولید، انتقال و استفاده از دانش بشری رخ داده که اهمیت محملهای سنّتی آن مانند کتاب چاپی، مجله و پیایندها را کم­رنگ­تر کرده است. افزایش انتشارات الکترونیکی که محملها و امکانات دسترسی دیگری به اطلاعات فراهم آورده، کتابخانه­ها را ناچار می­سازد به منظور گنجانیدن این محصولات جدید در مجموعه خود، در الگوهای مدیریتی خویش بازنگری کنند (روستو[1]، 1995).

با رواج روزافزون بازار فناوریهای نوین و رسانه­های الکترونیکی، بازنگری در امر فراهم­آوری و نقش واحدهای سنّتی دست­اندرکار این امر، اجتناب­ناپذیر است. اکنون با توجه به جایگزینی رویکرد مفهوم دسترسی به اطلاعات به جای مالکیت آن، نقش­ فراهم­آوری و مدیریت مجموعه در کتابخانه­ها تغییر کرده است. مشکلات خاص تهیه انتشارات الکترونیکی، دستیابی به اطلاعات موجود در شبکه‌های اطلاعاتی و استفادة کامل و مناسب از متخصصان امر فراهم­آوری در محیطهای جدید، از جمله مباحث نیازمند توجه در مدیریت مجموعه کتابخانه­هاست (ویکری[2]، 1995).

از سوی دیگر، مدیریت صحیح منابع اطلاعاتی در کتابخانه­ها، در گرو تدوین سیاست و خط­مشی مجموعه­گستری جامعی است که همه رسانه­های اطّلاعاتی را پوشش دهد و میان منابع چاپی و الکترونیکی تعادل برقرار نماید. امروزه برای بسیاری از کتابخانه­ها این سؤال مطرح است که آیا منابع الکترونیکی باید جایگزین مواد سنّتی شوند؟ علاقه­مندان به منابع الکترونیکی مزایای متعددی مانند: سهولت انتقال[3]، امکان انتقال اطلاعات به صورت چندرسانه­ای[4]، ارسال و دریافت فوری (بدون محدودیت مکانی)، تعدد نقاط دسترسی به محتوای منابع الکترونیکی بدون محدودیتهای بازیابی اطلاعات در منابع چاپی، انتقال­پذیری به پایگاه­های اطلاعاتی شخصی، کاهش هزینه­های صحافی، ذخیره­سازی و بازیابی اطلاعات از آنها برای منابع الکترونیکی قایل هستند (لیندن[5]، 1996). با وجود این مزایا، روشهای انتخاب و فراهم­آوری مواد الکترونیکی هنوز به بررسی و آزمایش در محیطهای گوناگون نیاز دارد و به کارگیری معیارها و خط­مشی­های مشخّص برای انتخاب این‌گونه مواد، نیازی است که به شدّت احساس می­شود.

تعیین اصولی برای انتخاب منابع الکترونیکی مانع حذف منابع کلیدی در کتابخانه و تجمع نامتناسب این منابع در کتابخانه می‌شود. فایدۀ دیگر این امر، دفاع کتابخانه از تخصیص بودجه و تعیین اولویتهای مالی کتابخانه در برابر کسانی است که یا در مقابل فناوریهای جدید مقاومت می­کنند و یا اعتقاد دارند بودجۀ منابع چاپی نباید صرف منابع الکترونیکی شود، زیرا در آینده نزدیک دانشگاه مجبور است بودجۀ جداگانه­ای برای این منابع در نظر گیرد.

اکنون با رشد روز افزون منابع الکترونیکی این سؤال به ذهن خطور می­کند که سیاستهای کتابخانه­های دانشگاهی ایران دربارة این گونه منابع، چگونه در خط‌مشی مجموعه­گستری آنها منعکس می­شود؟ در حال حاضر، بسیاری از کتابخانه­های دانشگاهی ایران نسبت به تهیه منابع الکترونیکی برای مجموعۀ خود دقت کافی به خرج می‌دهند، اما به نظر می­رسد تهیۀ این مواد هر چند ممکن است تابع الگویی نانوشته باشد، از اصولی مکتوب و دارای برنامه­ریزی پیروی نمی­کند. چنین به نظر می­رسد که در کتابخانه­های دانشگاهی ایران، به لزوم داشتن خط­مشی مجموعه­گستری چنان که باید و شاید توجه نشده است (سینایی، 1376؛ زارعی، 1380؛ کوهی­ رستمی، 1386).

تدوین یک خط­مشی،­ نیازمند مطالعه، تفحّص، دقت و برنامه­ریزی است، حال آن که با توجه به کمبود نیروی انسانی در کتابخانه­های دانشگاهی از یک سو و آشنا نبودن برخی از مسئولان دانشگاه با وظایف و هدفهای کتابخانه از سوی دیگر و دلایل عمدۀ دیگری همچون مشکلات اداری ـ مالی و مشکلات مدیریتی (زارعی،1380) شاهد فقدان انگیزه یا اقدام در جهت تهیه و تدوین خط­مشی برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران هستیم. در چنین حالتی، چه باید کرد؟ به نظر می­رسد در صورت نبود یک خط­مشی اختصاصی مدوّن که توسط هر کتابخانه­ تهیه شده باشد، بتوان از الگویی کلی و انعطاف‌پذیر پیروی نمود. چنین الگویی ممکن است توسط یک سازمان ملّی مانند کتابخانۀ ملّی تهیه شود یا گروهی از کتابخانه­های دانشگاهی یا پژوهشی آن را تدوین نمایند و یا در نتیجۀ پژوهش تخصصی در حوزۀ کتابداری و اطلاع­رسانی، به دست آید. در این صورت، گروهی از کتابخانه­های دانشگاهی می­توانند در عین پیروی از یک الگوی واحد، در موارد خاص و بسته به نیاز خود، به تصمیم­گیریهای متفاوت نیز اقدام کنند.

با توجه به آنچه گفته شد، این پژوهش بر آن است تا از طریق نظرسنجی از مدیران فعلی کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، در خصوص مؤلفه­های اصلی رایج در خط­مشی‌های مدیریت منابع الکترونیکی کتابخانه­های دانشگاهی جهان، عوامل و مؤلفه­های اصلی رایج در تدوین یک خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران را شناسایی کند و در اختیار این کتابخانه­ها قرار دهد.

اهمیت و ضرورت چنین پژوهشی در دلایل ذیل نهفته است:

  1. محقق در بررسی اولیۀ خود بر روی کتابخانه­های دانشگاه­های علوم پزشکی ایران دریافت که اغلب آنان فاقد هرگونه خط­مشی (مدوّن یا غیرمدوّن، چه در مجموعه­سازی و چه به صورت کلی) هستند. برای مثال، «کوهی­رستمی» (1386) در بررسی وضعیت خط­مشی مجموعه­گستری (غیر از منابع الکترونیکی) در کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های تحت پوشش وزارت علوم و وزارت بهداشت  دریافت که7/37% از کتابخانه­ها دارای خط­مشی مکتوبمی‌باشند، 4/34% خط‌مشی شفاهی دارند و 9/27% فاقد هرگونه خط­مشی مشخص مجموعه­گستری هستند. با توّجه به این‌که خط­مشی شفاهی، جنبۀ عملی و رسمی ندارد، هنوز حداقل تقریباً نزدیک به یک دوم کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های وزارت علوم و بیش از سه‌چهارم کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های وزارت بهداشت، خط­مشی مجموعه‌گستری هستند.
  2. از یک سو، افزایش قیمت منابع بویژه مجله‌های پژوهشی و در کنار آن کاهش بودجۀ کتابخانه­ها و از سوی دیگر، افزایش تمایل به استفاده و تهیه منابع الکترونیکی، ضرورت تهیۀ یک الگوی مناسب مجموعه­سازی جهت ایجاد توازن در مجموعه کتابخانه­های دانشگاهی ایران را آشکار می­کند.
  3. تا به حال هیچ­گونه پژوهشی در زمینة خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران صورت نگرفته است.
  4. با وجود این که مبحث مجموعه­سازی و مدیریت مجموعه زیربنای خدمات هر کتابخانه است، در پایان­نامه­های مقاطع ارشد و دکترای کتابداری و اطلاع­رسانی کمتر به این موضوع توجه شده است. تحقیقات انجام شده نیز بیشتر در زمینه ارزیابی مجموعه­های فعلی کتابخانه­­ها بوده است.
  5. تدوین الگوی مناسب مدیریت منابع الکترونیکی می­تواند کمک مؤثری در دستیابی کتابخانه به رسالت اصلی آن، یعنی دسترسی سریع و آسان مراجعان کتابخانه به اطلاعات مناسب، در زمان و مکان مناسب باشد.

 

پیشینه

پس از سال 1380، بتدریج ورود منابع الکترونیکی به کتابخانه­های دانشگاهی ایران مورد توجه قرار گرفت و همزمان بحث لزوم تدوین خط‌مشی مشخص برای منابع الکترونیکی مطرح گردید. برخی از تحقیقاتی که در این باره منتشر شده، شامل موارد زیر است:

«اصنافی» (1382) در بررسی وضعیت مدیریت منابع الکترونیکی در کتابخانه‌های دانشکده­ای دانشگاه شهید چمران اهواز دریافت که در مجموع، کتابخانه­های مورد بررسی توجه چندانی به منابع الکترونیکی نداشته­ و اولویت را به منابع چاپی داده­اند و هنوز فاصله زیادی با معیارهای مدیریت منابع الکترونیکی دارند. به نظر وی، اهمیت ندادن به منابع الکترونیکی سبب رشد ناکافی مجموعه منابع الکترونیکی و به تبع آن مدیریت ضعیف این منابع شده است. او پیشنهاد می‌کند خط­مشی خاص و جداگانه­ای برای مدیریت منابع الکترونیکی در این کتابخانه­ها تهیه گردد.

«شادان­پور» (1384) توجه به نکات زیر را در تهیّه خط­مشی‌های مجموعه‌گستری منابع الکترونیکی توصیه می­کند: تعریف اصطلاحاتی نظیر لوح فشرده، DVD، پیوسته و نظایر آنها؛ ارتباط این منابع با دیگر منابع کتابخانه­ای؛ جامعة کاربران، شرایط و قوانین استفاده، ضوابط انتخاب نرم‌افزارها و گروه­های انتخاب‌کننده، محتوای اطّلاعاتی، محدودة تاریخی و جغرافیایی تحت پوشش، جاری بودن، ملاحظات سخت‌افزاری و پشتیبانیهای فنّی، هزینه­های مربوط به فراهم‌آوری منابع، سخت افزارهای مورد نیاز و کارکنان متخصّص، اجاره، اشتراک، دسترسی از طریق خدمتگر[6]، بایگانی و حفاظت این منابع، همکاریهای منطقه­ای و بین­المللی در خصوص منابع الکترونیکی، ضوابط مربوط به حق مؤلف و سیاستهای خاص در قبال استفاده از پایگاهای اطّلاعاتی خاص برای گروه‌های مختلف کاربران.

«کوهی­رستمی» (1386) در مقایسه وضعیت خط­مشی‌های مجموعه­گستری بین کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دریافت که حدود یک سوم از کتابخانه‌های مذکور هیچ­گونه خط­مشی مجموعه­گستری مدوّنی (مکتوب یا شفاهی) ندارند و بیش از یک سوم آنها تنها دارای خط­مشی شفاهی هستند. وی یکی از مشکلات کتابخانه­ها در به کارگیری خط­مشی مجموعه­گستری را نبود زیرساختهای لازم به منظور استفاده از منابع الکترونیکی گزارش می­کند. یافته­های او نشان داد 98% مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه‌­ها در هر دو وزارتخانه، تدوین خط­مشی مجموعه­گستری منابع الکترونیکی را بسیار ضروری می­‌دانند.

از سایر پژوهشهای صورت گرفته در زمینه منابع الکترونیکی می­توان به «محسنی» (1382، 1385)، «ارجمند» (1383)، «میثمی و میرحسینی» (1385) و از پژوهشهای صورت گرفته در مورد مجموعه­سازی (و نه اختصاصاً مدیریت منابع الکترونیکی) می­توان به آثار «حقیقی» (1356)، «زندیان» (1372)، «علوی» (1372)، «زندی» (1373)، «زارع­پور» (1373)، «بنی ­اقبال» (1373)، «امیر پورسعید» (1373)، «هاشم­زاده» (1374)، «محقق» (1375)، «سینایی» (1376)، «دیانی» (1377)، «شعبانی» (1377)، «سپهر» (1378)، «زارعی» (1380)، «ارجمند» (1383) و «بیگدلی» (1385) اشاره کرد.

توجه به خط مشی برای منابع الکترونیکی در غرب نیز به نوشته‌ها راه یافته است. برخی از این آثار که با تحقیق فعلی ارتباط و براهمیّت خط مشی منابع الکترونیکی تأکید دارند، عبارتند از:

انجمن کتابداران آمریکا (1989) راهنمایی را برای تدوین خط­مشی مجموعه­گستری پیشنهاد نموده که در قسمتی از آن با عنوان تحلیل مفصل خط‌مشی‌های مجموعه­گستری بر اساس قالب، به منابع الکترونیکی نیز  اشاره شده است. «واگل» (1996) بر ضرورت لحاظ کردن منابع الکترونیکی در خط­مشی مجموعه­گستری کتابخانه­ها تأکید کرد و برخی از اصولی را که باید در مورد این نوع منابع مورد توجه قرار داد، مطرح نمود.

«جردن»[7] (2002) برخی از روندها و نوآوریهای منابع الکترونیکی موجود در کتابخانه­ها و تأثیر آنها بر سیاست توسعة مجموعه را بررسی کرد. وی با اشاره به تغییرات حاصل از فناوری و تأثیر آن بر مجموعه­سازی کتابخانه­ها معتقد است کتابداران نیز باید تغییر کنند و تنها همان معیارهای سنّتی قبل را در مجموعه­سازی به کار نبرند، بلکه باید به معیارهای دیگری چون کیفیت رابط کاربر[8]، موتور جستجو، اعتبار کارگزار و ملاحظات قانونی نیز توجه کنند. «جردن» نکات مهمی را که باید در خط‌­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی لحاظ شوند، چنین برمی­شمارد: استفاده از یک رهنمود و استاندارد برای توسعة مجموعه کتابخانه؛ تهیه منابع رایج و موثّق­ که دارای تازگی، صحت، ارزش تحقیقاتی و ارزش بلندمدت باشند؛ حمایت منابع تهیه شده از هدفهای آموزشی دانشگاه و برنامه­های آموزش از راه دور، ایجاد امکان دسترسی کاربران به منابع چه در داخل دانشگاه و چه در خارج از آن؛ گرفتن بازخورد از میزان استفاده از منابع و نظرهای کاربران در خصوص منابع تهیه شده؛ ایجاد آرشیو دیجیتالی از منابع برای دسترسی پایدار به آنان با در نظر گرفتن مالکیت معنوی و مشکلات موجود، ایجاد مرکز نگهداری از منابع دیجیتالی موجود.

«سینق»[9] (2004) در مقاله­ای مباحث مربوط به مدیریت مجموعه در محیط الکترونیکی را بررسی نمود. وی با اشاره به تغییر مدیریت مجموعه در محیطهای الکترونیکی و تفاوت آن با مجموعه‌­گستری سنّتی، عوامل مؤثر بر مدیریت مجموعه را چنین برمی­شمارد: تحقیقات میان­ رشته­ای، گوناگونی و تغییر نیازهای کاربران، تنوع محملهای اطلاعاتی به دلیل پیشرفتهای فناوری و محدودیت بودجه. به عقیدة  «سینق» اساس فعالیتهای مدیریت مجموعه شامل تحلیل نیاز کاربران، ارتباطات بین‌ کتابخانه‌ای یا درون کتابخانه­ای، گسترش خط­مشی، بودجه­بندی و تخصیص منابع، قراردادها، ارزیابی مجموعه، ارزیابی انتخاب، نگهداری یا وجین مجموعه، و ارزیابی سیستم است.

«ویگنو»[10] (2006) معتقد است مجموعه­گستری الکترونیکی ضمن اینکه باید منطق و ملزومات فرآیند مجموعه‌­گستری سنّتی را حفظ کند، مراحل دیگری را نیز در بر می­گیرد که عبارتند از: جمع‌آوری محتوای اطلاعاتی، ارزیابی محتوای اطلاعاتی، سازماندهی محتوای اطلاعاتی، ساختن مجموعه الکترونیکی و حفظ و نگهداری مجموعه­های الکترونیکی.

از دیگر پژوهشهای صورت گرفته در این زمینه، می­توان به پژوهشهای «جانسون»[11] (1994)، «فیوتاس»[12] (1995)، «سایمون»[13] (1996)، «کید»[14] (1997)، «استوارت»[15]، «یانگر»[16] (2002)، «دیلون»[17] (2002)، «کرو»[18] (2002)، «کورتلاینن»[19] (2004)، و «اگی»[20] (2005) اشاره کرد.

نتایج پژوهشها حاکی از آن است که هیچ‌اجماعی در مورد اینکه کتابداران باید یک بیانة خط‌مشی مجموعه­گستری جامع تدوین نمایند یا باید خط­مشی جداگانه­ای برای منابع الکترونیکی تهیّه کنند، وجود ندارد. عده­ای عقیده دارند ارزیابی منابع الکترونیکی باید در کنار منابع چاپی و در یک خط­مشی مورد توجّه قرار گیرد. افرادی مثل  «واگل» (1996)، «وایت و کرافورد» (1997)، «کارول» (1998)، و «کُوَک و الکوربی»[21] (2000) موافق این ایده هستند. در حالی که «هیزن»[22] (1995، ص. 22) می­نویسد: «خط­مشی‌های مجموعه­گستری سنّتی ایستا هستند و نیازهای کتابداران امروز را برآورده نمی­کنند.» لذا، خط­مشی جداگانه را ترجیح می­دهد. کمیته خط­مشی مجموعه‌گستری[23] بخش ارزیابی و توسعه مجموعه[24] انجمن کتابداری آمریکا[25] بیان می­کند: «خط‌مشی­های مجموعه­گستری سنّتی بر مالکّیت مواد متکّی هستند. به واسطة فناوریهای اطلاعاتی در حال تغییر، کتابخانه­ها بیشتر به دسترسی به اطّلاعات از طریق فروشندگان تجاری و برنامه­های تجاری روی خواهند آورد و کمتر قادر خواهند بود مواد را فراهم‌آوری و ذخیره‌سازی کنند» (به نقل از وایت و کرافورد، 1997، ص. 52).

­اما به نظر «اوانز»، در خصوص منابع الکترونیکی دو شیوه متفاوت را می­توان در پیش گرفت: 1) آنها را در فهرست سایر انواع منابع کتابخانه­ای بگنجانیم و ویژگیها و سطح فراهم­آوری خاص آنها را ارائه کنیم 2) به دلیل تفاوتهایی که این منابع با سایر انواع منابع کتابخانه­ای دارند و تغییرات فراوان روزمرّه در وب­سایتها و پایگاه­های اینترنتی، خط­مشی مجزایی برای این منابع تهیّه کنیم. این کار، هم از پیچیده شدن خط­مشی جلوگیری می­کند و هم به دلیل ضرورت بازنگریهای مکرر، بافت اصلی خط‌مشی برهم نمی­خورد (اوانز، 2000 ، ص. 84).

 

روش­شناسی

   این پژوهش، پیمایشی و از نوع کیفی ـ کاربردی است و می­توان از یافته­ها و نتایج آن جهت طراحی و بهبود کیفیت مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی کتابخانه­های دانشگاهی از طریق ارائه الگوی پیشنهادی برای آنها استفاده کرد.

جامعة پژوهش، 121 کتابخانه مرکزی دانشگاهی است که از این تعداد، 79 کتابخانه تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و 42 کتابخانه تحت نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار دارند. 9 کتابخانه به دلایل مختلف از جامعه مورد مطالعه خارج شدند: 2 مورد (دانشگاه‌های ملایر و بجنورد) به دلیل نداشتن منابع الکترونیکی و 7 مورد (دانشگاه­های صنعتی مالک اشتر اصفهان، صنعتی مالک اشتر تهران، صنعتی بیرجند، علوم پزشکی ارتش، علوم پزشکی بقیة­الله، علوم پزشکی همدان، و هنر تهران) نیز به دلیل سیاست خاص دانشگاه خود مبنی بر پاسخ ندادن به پرسشنامه­ها، از جامعه آماری حذف شدند. بدین ترتیب، جامعه آماری مورد بررسی 112 کتابخانه مرکزی دانشگاهی ایران را شامل می‌شود که از آنها در مورد ویژگیها و عناصر مهم در الگوی مدیریت منابع الکترونیکی مناسب برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران، نظرسنجی شد.

ابزار پ‍ژوهش، پرسشنامه محقق­ساخته­ای با  113 سؤال بسته (طیف لیکرت[26]) و 9 سؤال باز است که به روش وب­سنجی و از طریق تحلیل محتوایی خط­مشی­ها و الگوهای موجود در 126 وب­سایت دانشگاه جهان، تهیه شده است. جهت روایی پرسشنامه، از روایی محتوایی (صوری)، و جهت پایایی پرسشنامه از ضریب پایایی آلفای کرونباخ استفاده شد. ضریب به دست آمده 92/0است که نشان می‌دهد پرسشنامه، همسانی درونی و پایایی لازم را داراست. از کل پرسشنامه­ها، 79 پرسشنامه (54/70%) بازگشت داده شد که تجزیه و تحلیلهای لازم روی آنها صورت گرفت. در این پژوهش، از آمار توصیفی فراوانی و درصد فراوانی برای داده­های مربوط به اطلاعات جمعیت­شناختی، از میانگین و انحراف معیار نیز برای شاخص­ آماری عاملهای نه­گانه پرسشنامه استفاده شد. از آمار استنباطی نیز به شرح ذیل استفاده گردید. از تحلیل عوامل[27] برای شناسایی عوامل مهم موجود در پرسشنامه (عناصر اصلی یک خط­مشی)؛ آلفای کرونباخ جهت پایایی پرسشنامه و آزمون غیرپارامتریک فریدمن[28] برای بررسی تفاوتهای مشاهده شده در عاملها، استفاده شد.

 

 

یافته­ها

جدول 1، اطلاعات جمعیت­شناختی جامعه پژوهش را نشان می­دهد. در مجموع، 79 نفر به پرسشنامه­ها پاسخ داده­اند که از این تعداد، 56 نفر (9/70%) مرد و 23  نفر (1/29%) زن هستند. 47 نفر (5/59%) از پاسخ­دهندگان از دانشگاه­های زیر پوشش وزارت علوم و 32 نفر (5/40%) از دانشگاه‌های زیر پوشش وزارت بهداشت می­باشند.

جدول 1. اطلاعات جمعیت­شناختی مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران

تعداد

مدرک تحصیلی

رشتة تحصیلی

سابقه کار

سابقه مدیریت

دیپلم

کارشناسی

کارشناسی ارشد

دکترا

کتابداری

غیر کتابداری

1- 10 سال

11- 20 سال

21- 30 سال

1- 10 سال

11- 20 سال

فراوانی

2

15

31

31

41

38

57

17

5

71

8

درصد

5/2

19

2/39

2/39

9/51

1/40

2/72

51/21

3/6

9/89

1/10

 

همان‌گونه که در جدول 1 آمده است، 5/97% پاسخ‌دهندگان دارای مدرک کارشناسی و بالاتر هستند. این مورد بر افزایش اعتبار پاسخهای ارائه شده مؤثر بوده است.

به منظور روشن شدن وضعیت فعلی مجموعه­سازی و مدیریت منابع الکترونیکی کتابخانه­های مورد بررسی، تعدادی پرسش فرعی مطرح شده بود. از 79 پاسخ­دهنده به سؤال «آیا کتابخانه شما دارای خط‌­مشی مشخصی برای مدیریت مجموعه است؟» 53 نفر (1/67%) پاسخ بلی و 26 نفر (9/32%) پاسخ خیر داده­اند. در پاسخ به این سؤال که «آیا کتابخانه شما دارای خط­مشی مشخصی برای مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی است؟» 43 نفر (4/54%) شرکت­کننده، پاسخ «بلی» و 36 نفر (6/45%) پاسخ «خیر» داده­اند. در ادامة این پرسش، پژوهشگر از مدیران خواهش کرده بود در صورت داشتن خط­مشی، نسخه­ای از آن را برای وی ارسال کنند. هیچ­یک از کتابخانه­های یاد شده، به این خواهش ترتیب اثر ندادند. بنابراین، پژوهشگر موفق نشد خط­‌مشی‌های فعلی موجود در کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران را بررسی کند.

به منظور پاسخ به پرسش اصلی پژوهش که «از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، کدام ویژگیها و عناصر الگوهای مدیریت کتابخانه­های دانشگاهی جهان برای کتابخانه­‌های دانشگاهی ایران مناسب و لازم هستند؟»، ویژگیهای مذکور در اختیار آنان قرار داده شد.

در تحلیل محتوای خط­مشی­های مدیریت منابع الکترونیکی کتابخانه­های جهان، 14 مورد به عنوان رئوس مطالب یک خط­مشی منابع الکترونیکی شناسایی شد (جدول 2).این 14 عامل در اختیار مدیران کتابخانه­های مورد بررسی قرار داده شد. یافته­ها نشان داد از نظر مدیران یاد شده، تمامی عوامل فوق به عنوان فهرست مندرجات پیشنهادی برای تدوین خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی، دارای اهمیت «زیاد» و «خیلی زیاد» هستند (جدول 2).

ابتدا جهت بررسی اولویت­بندی رئوس مطالب از نظر شرکت­کنندگان، از آمار غیرپارامتریک فریدمن استفاده شد. نتیجة آزمون غیرپارامتریک فریدمن نشان داد بین رئوس مطالب یا فهرست مندرجات پیشنهادی برای تدوین خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی، تفاوت معنا­دار آماری دیده می­شود (29/79=،    001/0 >p). به عبارت دیگر، اولویت­بندی رئوس مطالب از نظر پاسخگویان (مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران) متفاوت است. میانگین رتبه‌ها به ترتیب در رئوس مطالب یا فهرست مندرجات بر اساس اهمیت، از نظر پاسخگویان عبارتند از: بودجه و مسائل مالی (21/9=)، ارزیابی به منظور انتخاب یا عدم انتخاب منابع الکترونیکی (76/8=)، مسائل مربوط به کاربران (32/8=)، مسائل مربوط به دسترسی (24/8=)، مسائل مربوط به آرشیو، نگهداری و امنیت (94/7=)، مجوزها و قراردادها (77/7=)، دیجیتال­سازی (63/7=مقدمه، فلسفه و هدفها (59/7=)، مسائل مربوط به فراهم­آوری (20/7=)، دامنه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی (02/7=)، نسخه­برداری و تکثیر (49/6=)، اجرا و بازنگری در خط­مشی (38/6=)، مباحث فنی (32/6=) و مباحث مدیریت اجرایی (16/6=).

جدول2. فراوانی و درصد فراوانی میزان اهمیت وجود عوامل ضروری در تدوین خط­مشی مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی، از دیدگاه مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران

خیلی زیاد

زیاد

متوسط

کم

خیلی کم

رئوس مطالب یک خط­مشی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

5/40

32

6/45

36

7/12

10

3/1

1

-

-

مقدمه، فلسفه و هدفها

2/34

27

1/48

38

4/11

9

3/6

5

-

-

دامنه و تعریفهای مربوط به  انواع منابع الکترونیکی

5/59

47

1/29

23

9/8

7

3/1

1

3/1

1

ارزیابی جهت انتخاب یا عدم انتخاب منابع الکترونیکی

4/49

39

43

34

3/6

5

-

-

3/1

1

مسائل مربوط به دسترسی

7/36

29

2/39

31

5/16

13

1/5

4

5/2

2

نسخه­برداری و تکثیر

8/46

37

5/40

32

1/10

8

-

-

5/2

2

مسائل مربوط به آرشیو، نگهداری و امنیت

3/44

35

8/41

33

4/11

9

3/1

1

3/1

1

دیجیتال­سازی

38

30

6/45

36

2/15

12

3/1

1

-

-

مسائل مربوط به فراهم­آوری

4/49

39

5/40

32

1/10

8

-

-

-

-

مسائل مربوط به کاربران

6/64

51

6/26

21

3/6

5

5/2

2

-

-

بودجه و مسائل مالی

8/46

37

38

30

7/12

10

5/2

2

-

-

مجوزها و قراردادها

8/27

22

1/48

38

19

15

8/3

3-

3/1

1

مباحث فنی

4/30

24

3/44

35

8/22

18

-

-

5/2

2

مباحث مدیریت اجرایی

6/26

21

4/54

43

5/16

13

5/2

2

-

-

اجرا و بازنگری خط­مشی

در مرحلة بعد، تمامی پاسخهای مربوط به جزئیات هر ماده و زیرمجموعه­ها به روش تحلیل عامل، دسته­بندی شد (عصاره، 2003). برای تحلیل عاملی پرسشنامه، ابتدا از روش تحلیل مؤلفه­های اصلی[29] استفاده گردید. سپس برای تشخیص عامل یا عاملهای بنیادی که پایة پرسشنامه و به تبع آن نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران را شکل می‌دهند، از روش چرخش واریماکس[30] استفاده شد. با استفاده از چرخش متعامد[31]، 9 عامل استخراج گردید که این عاملها بر روی هم 10/55% واریانس کل پرسشها را تبیین می‌کنند. جدول 3، شاخصهای آماری نهایی پرسشنامه پژوهش را از طریق روش تحلیل مؤلفه­های اصلی نشان می­دهد.

همان­طور که در جدول 3 ملاحظه می­شود، عامل یکم (مسائل مربوط به دسترسی) بیشترین سهم واریانس را در تبیین واریانس فوق برعهده دارد (88/17 %). با وجود این، نتیجه به دست آمده بیانگر این است که پرسشنامه مذکور، یک پرسشنامه چندبعدی است. بدین ترتیب، 45/32% واریانس مشترک بین سؤالها توسط عامل یکم (مسائل مربوط به دسترسی)؛ 45/7% واریانس توسط دومین عامل (مباحث فنی و تخصصی) با واریانس مشترک 52/13% ؛ 27/6% واریانس توسط سومین عامل (نیازسنجی از کاربران) با واریانس مشترک 38/11%؛ 69/4% واریانس توسط عامل چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی) با واریانس مشترک 51/8%؛ 60/4% واریانس توسط عامل پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی) با واریانس مشترک 34/8%؛ 29/4% واریانس توسط ششمین عامل (مسائل مربوط به دیجیتال­سازی) با واریانس مشترک 78/7%؛ 53/3% واریانس توسط عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) با واریانس مشترک 40/6%؛ 32/3% واریانس توسط عامل هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) با واریانس مشترک 02/6% و 03/3% واریانس توسط عامل نهم (نیروی انسانی) با واریانس مشترک49/5% تبیین می‌شوند.

جدول 3. شاخصهای آماری نهایی پرسشنامة پژوهش

(مؤلفه­های اصلی یک خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی)، از طریق روش تحلیل مؤلفه­های اصلی

                     شاخصهای آماری

عاملها

میزان اشتراک

مقادیر ویژه

درصد واریانس تبیین شده

درصد واریانس تجمعی

اول: مسائل مربوط به دسترسی

30/32

16/12

88/17

88/17

دوم: مباحث فنی و تخصصی

52/13

06/5

45/7

34/25

سوم: نیازسنجی از کاربران

38/11

26/4

27/6

61/31

چهارم: بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی

51/8

19/3

69/4

30/36

پنجم: اجرا و بازنگری در خط­مشی

34/8

13/3

60/4

91/40

ششم: مسائل مربوط به دیجیتال­سازی

78/8

91/2

29/4

20/45

هفتم: معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی

40/6

40/2

53/3

74/48

هشتم: مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی

02/6

26/2

32/3

06/52

نهم: نیروی انسانی

49/5

06/2

03/3

10/55

 

همان­طور که ملاحظه می­شود، گرچه ماده­های استخراج شده از تحلیل محتوای خط­مشی‌های موجود در وب­سایتهای کتابخانه­های دانشگاهی جهان توسط آنان در 14 مؤلفه به عنوان فهرست مندرجات خط­مشی دسته­بندی شده بودند و تمامی این موارد از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران اهمیت زیادی در تدوین خط­مشی داشتند (جدول 2)، اما عاملهای به دست آمده از نظرسنجی مدیران مذکور، تنها در 9 عامل یا مؤلفه دسته­بندی شده­اند (جدول 3).

برای اینکه مشخص شود شرکت­کنندگان کدام ماده­ها را نسبت به ماده­های دیگر در اولویت قرار می­دهند، از آزمون غیرپارامتریک تکراری فریدمن استفاده شد. این آزمون نشان داد بین ماده‌‌‌­های عاملهای اول تا پنجم، و هفتم تا نهم در اولویت‌­بندی، تفاوت معناداری دیده می­شود. به عبارت دیگر، میانگین رتبه­های ماده­های این عوامل از نظر پاسخگویان یکسان نیست. اما بین ماده­های عامل ششم در اولویت­بندی تفاوت دیده نمی­شود (65/3=، 456/0=p). به عبارت دیگر، از نظر پاسخگویان بین اولویت­بندی میانگین رتبه­های ماده­های عامل ششم تفاوتی وجود ندارد.

جدول 5، ماتریس ضریبهای روایی همگرای عاملهای نه­گانه و نمره کل پرسشنامه پژوهش را نشان می­دهد. همان­طور که مشاهده می­شود، بالاترین ضریب همبستگی مربوط به عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) (72/0=r، 01/0>p) و پایین­ترین ضریب مربوط به عامل نهم (نیروی انسانی) (23/0=r، 05/0>p) می­باشد.

جدول5. ماتریس ضریبهای روایی همگرای عاملهای نه­گانه و نمره کل پرسشنامه

عامل­ها

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

-

15/0

**39/0

**39/0

16/0

**30/0

**39/0

22/0

004/0-

2

 

-

**31/0

**29/0

**28/0

**42/0

**33/0

**47/0

19/0

3

 

 

-

**42/0

**23/0

**46/0

**44/0

**26/0

007/0

4

 

 

 

-

**37/0

**43/0

**50/0

**23/0

06/0

5

 

 

 

 

-

**30/0

**40/0

**25/0

**33/0

6

 

 

 

 

 

-

**44/0

**46/0

13/0

7

 

 

 

 

 

 

-

**37/0

13/0

8

 

 

 

 

 

 

 

-

04/0

9

 

 

 

 

 

 

 

 

-

نمره کل

**46/0

**62/0

**68/0

**70/0

**55/0

**69/0

**72/0

**56/0

*23/0

 

در بررسی همبستگی و روابط میان عوامل 9گانه، بین عامل اول (مسائل مربوط به دسترسی) با عاملهای دوم (مباحث فنی و تخصصی)(15/0=r)، پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی) (16/0=r)، هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) (22/0=r) و نهم (004/0- =r) رابطه­ معناداری دیده نمی­شود. همچنین، بین عامل نهم با عاملهای دوم ، سوم (نیازسنجی از کاربران)، چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی)، ششم (مسائل مربوط به دیجیتال­سازی)، هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) و هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) نیز رابطه­ معناداری دیده نمی­شود. عامل نهم تنها با عامل پنجم (اجرا و بازنگری درخط­مشی) ارتباط دارد. به عبارت دیگر، عامل 9، عاملی منزوی و بدون ارتباط با سایر عوامل است. اما بین عاملهای دیگر در ماتریس همبستگی رابطه معنادار وجود دارد.

در آخر، یافته­های معنادار بیانگر روایی سازة همگرا بین نمره کل و 9 عامل به دست آمده است و نشان می­دهد که الگویی برای مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی یا خط­مشی آن جهت کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران مناسب است که تمامی 9 عامل فوق در آن در نظر گرفته شود. هر چند ارتباط بین عامل نهم (نیروی انسانی) با 8 عامل دیگر ضعیف است (جدول 5 و نمودار 1). به منظور آنکه روابط بین 9 عامل تعیین شده بر اساس ضرایب همبستگی بین آنان مشخص شود، نمودار 1 ترسیم شد[32] (عصاره و مک­کین، 2008).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1. همبستگی درونی عاملهای نه­گانه حاصل از تحلیل مؤلفه­های اصلی از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران (خط برش 35/0)

 

همان­طور که در شکل 1 ملاحظه می­شود، ارتباط بین عوامل نه­گانه فوق پیچیده و چندبعدی است، اما از نظر ارتباط درونی بین عوامل می­توان گفت مرتبط‌ترین عوامل به ترتیب ضریب همبستگی (جدول 5) عبارتند از: عاملهای هفتم، چهارم، ششم، سوم، دوم، پنجم، هشتم، یکم و در آخر نهم. به عنوان نمونه، در ادامه به تشریح روابط دو عامل هفتم و چهارم با سایر عوامل می­پردازیم. ارتباط بین سایر عوامل به خوبی در شکل 1 نشان داده شده است و با توجه به اصول مدیریت مجموعه، قابل تبیین می­باشند.

عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی)، دارای بیشترین ضریب همبستگی با سایر عوامل است و با شش عامل دیگر، همبستگی و ارتباط دارد. ارتباط این عامل به ترتیب با عوامل چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی)، سوم (نیازسنجی از کاربران)، ششم (مسائل مربوط به دیجیتال‌سازی)، پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی)، یکم (مسائل مربوط به دسترسی) و هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی) است. دو عامل دیگر از نه عامل، یعنی عاملهای دوم (مباحث فنی و تخصصی) و نهم (نیروی انسانی) با عامل هفتم ارتباطی ضعیف و غیرمستقیم دارند. تمامی این موارد دارای تأثیر و تأثر متقابل هستند. برای مثال، رسالت، هدفها و مسائل مالی، همچنین نیازهای اطلاعاتی کاربران و شرایط دسترسی، بر معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی تأثیر مستقیم دارد.

عامل چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی) بعد از عامل هفتم دارای بیشترین ضریب همبستگی با سایر عوامل است و به ترتیب با عاملهای معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی، مسائل مربوط به دیجیتال­سازی، نیازسنجی از کاربران، مسائل مربوط به دسترسی و اجرا و بازنگری در خط‌مشی، ارتباط دارد. تمامی این موارد، در تدوین عامل چهارم در خط­مشی نقشی اساسی دارند و بر هم تأثیرگذارند. به عنوان مثال، معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی و دیجیتال­سازی آنها، به طور مستقیم متأثر از مسائل مالی است؛ یا نیازسنجی از کاربران و مسائل مربوط به دسترسی، با رسالت و هدفها، کتابخانه ارتباط مستقیم دارد.

 

بحث و نتیجه­گیری

جمع­بندی یافته­های فوق نشان می­دهد گرچه اغلب مدیران کتابخانه­ها ذکر کرده­اند که دارای خط­مشی مدیریت مجموعه (به طور کلی) یا مدیریت منابع الکترونیکی (به طور خاص) هستند، اما از آنجا که هیچ یک از آنان نسخه­ای از آن را ارسال نکرده­اند، می­توان با اندکی احتیاط چنین نتیجه گرفت که یا این خط­مشی وجود ندارد و یا به صورت شفاهی موجود است. این امر، لزوم تهیة یک خط­مشی مدوّن و رسمی برای این کتابخانه­ها را آشکار می­کند. این یافته در راستای یافته­های «کوهی رستمی» (1386) است که دریافت تنها 7/37%از کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های تحت پوشش وزارت علوم و وزارت بهداشت، دارای خط­مشی مکتوب مجموعه­گستری هستند.

   چون 6/45% از کتابخانه­های مورد بررسی فاقد خط­مشی برای مدیریت منابع الکترونیکی خود هستند، لزوم و ضرورت تدوین یک خط­مشی و یا ترجمة راهنماهای مناسب موجود در این زمینه (مانند راهنمای ایفلا و ...) آشکار می­شود. این یافته، تأییدی بر یافتة «کوهی رستمی» (1386) است که دریافت 4/75 % کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، فاقد راهنمایی برای خط­مشی مجموعه­گستری منابع الکترونیکی هستند و 4/98% مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران، تدوین این خط­مشی را بسیار ضروری می­دانند.

در تدوین چنین خط­مشی یا الگویی، باید نیازهای فعلی کتابخانه­های مذکور را با توجه به نیازهای آتی احتمالی آنان، در نظر گرفت. همچنین، مشکلات موجود فعلی و موانع را برطرف نمود. به نظر می­رسد الگویی برای کتابخانه­های دانشگاهی ایران مناسب است که: نخست یکدست و برای تمامی کتابخانه­های دانشگاهی ایران قابل استفاده باشد؛ دوم: آموزش کتابداران و کاربران، تخصیص بودجه لازم برای منابع الکترونیکی، زیرساختهای فنی و تجهیزات و امکانات مورد نیاز، و نیروی انسانی لازم در آن پیش­بینی شده باشد.

از نظر مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران ترتیب اهمیت 14 عامل اصلی پیشنهادی به عنوان رئوس مطالب یا فهرست مندرجات یک خط‌مشی مدیریت منابع الکترونیکی، به ترتیب و بر اساس میانگین عبارتند از: بودجه و مسائل مالی، ارزیابی به منظور انتخاب یا عدم انتخاب منابع الکترونیکی، مسائل مربوط به کاربران، مسائل مربوط به دسترسی، مسائل مربوط به آرشیو، نگهداری و امنیت، مجوزها و قراردادها، دیجیتال­سازی، مقدمه، فلسفه و هدفها، مسائل مربوط به فراهم­آوری، دامنه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی، نسخه­برداری و تکثیر، اجرا و بازنگری در خط­مشی، مباحث فنی و مباحث مدیریت اجرایی.

اما همان­طور که گفته شد، در بررسی نظرهای مدیران کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های دولتی ایران و تحلیل عامل مؤلفه­های مورد بررسی فوق، تنها 9 عامل تشخیص داده شد. بنابراین، با توجه به یافته­های این پژوهش، الگوی خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه­های مرکزی ایران باید شامل 9 عامل محوری باشد. این عوامل به ترتیب اهمیت و بر اساس واریانس تبیین شده عبارتند از:  مسائل مربوط به دسترسی، مباحث فنی و تخصصی، نیازسنجی از کاربران، بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی، اجرا و بازنگری در خط­مشی، مسائل مربوط به دیجیتال­سازی، معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی، مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی، و در آخر نیروی انسانی (جدول 3). یادآوری می­شود، ضمن توجه به ترتیب اهمیت این عوامل، می­توان نظم منطقی موجود در فرایند مدیریت مجموعه را در نظر گرفت و در تدوین خط­مشی مناسب، ترتیب منطقی عوامل فوق را به جای ترتیب اهمیت آنها لحاظ کرد.

اما بررسی روابط درونی بین عوامل و ضریب همبستگی آنها، ترتیب دیگری برای این عوامل نشان داد. محوری­ترین عوامل از نظر ارتباط درونی با سایر عوامل و به ترتیب ضریب همبستگی عبارتند از: عاملهای هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی)، چهارم (بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی)، ششم (مسائل مربوط به دیجیتال­سازی)، سوم (نیازسنجی از کاربران)، دوم (مباحث فنی و تخصصی)، پنجم (اجرا و بازنگری در خط­مشی)، هشتم (مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی)، یکم (مسائل مربوط به دسترسی) و در آخر نهم (نیروی انسانی).

بدین ترتیب، در تدوین خط­مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران باید به ترتیب این عوامل، روابط درونی و تأثیر و تأثر متقابل آنها توجه داشت و در نظر گرفت که دسترسی به منابع که همواره هدف غایی خدمات کتابداری و اطلاع­رسانی بوده است، در این­جا نیز حرف اول را می‌زند. برای رسیدن به این هدف، باید زیرساختهای فنی و تخصصی لازم را فراهم نمود و نیازسنجی اطلاعات کاربران را انجام داد. یادآوری می­شود، تمامی عوامل فوق به نوعی متأثر از عامل هفتم (معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی) هستند (جدول 5 و شکل 1) و هر گونه اشتباهی در انتخاب منابع الکترونیکی می­تواند بر سایر عوامل اثرگذار باشد و عملکرد آنها را متأثر سازد.



[1]. Rosetto.

[2]. Vickery.

[3]. Portability.

[4]. Multimedia Capability.

[5]. Linden.

[6]. Server.

[7]. Jordan.

[8]. User Interface.

[9]. Singh.

[10]. Vignua.

[11]. Johnson.

[12]. Futas.

[13]. Simon.

[14]. Kidd.

[15]. Stewart.

[16]. Younger.

[17]. Dillon.

[18]. Crowe.

[19]. Kortelainen.

[20]. Agee.

[21]. Kovac & Elkorby.

[22]. Hazen.

[23]. The Collection Development Policies Committee. 

[24]. Collection Development & Evaluation Section.  

[25]. American Library Association.

[26]. Likert Scale.

[27]. Factor Analysis.

[28]. Friedman Test.

[29]. Principal Component Analysis.

[30].Varimax.

[31]. Orthogonal.

1. خط ممتد نشان­دهندة ضریب همبستگی بیش از 40/0 و خط منقطع نشان­دهندة ضریب همبستگی بیش از 35/0 است.

- ارجمند، تاج الملوک (1383). «مدیریت مجلات الکترونیکی در کتابخانه‌ها». کتابداری و اطلاع­رسانی، 28 (زمستان). ص. 69-81.
ـ اصنافی، امیر رضا (1382). «مدیریت منابع الکترونیکی در کتابخانه­های دانشکده­ای دانشگاه شهید چمران اهواز». مجله الکترونیکی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، 28 دی ماه.
ـ امیر پورسعید، نوشین (1373). طرح ایجاد شبکه همکاری بین کتابخانه­های دانشگاه­های شهید باهنر و علوم پزشکی کرمان. پایان­نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.
ـ بنی­اقبال، ناهید (1373). «بررسی وضعیت کتابخانه­های دانشکده­ای دانشگاه تهران». فصلنامه پیام کتابخانه، 4 (1،2)، 77- 87.
ـ بیگدلی، زاهد (1385). «تأثیر نمایشگاه بین­المللی کتاب تهران بر روند مجموعه­سازی کتابخانه­های دانشگاهی ایران». فصلنامه کتاب، 17(1)، 321-330.
ـ جردن، جی (2002). دستورالعمل­های جدید برای توسعۀ مجموعۀ الکترونیکی. در: لی، سول اچ (ویراستار). منابع الکترونیکی و توسعۀ مجموعه کتابخانه. ترجمۀ علیرضا رستمی گومه (1383). تهران: چاپار.
ـ حقیقی، مسعود (1356). پژوهشی درباره ارزیابی خط­مشی و مقررات مربوط به انتخاب و تهیه مواد و مجموعه در کتابخانه­های مرکزی دانشگاه تهران، دانشگاه ملّی ایران و دانشگاه صنعتی آریامهر. پایان­نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده علوم تربیتی.
ـ دیانی، محمدحسین (1377). مجموعه­سازی و فراهم­آوری در کتابخانه­­ها. اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز.
ـ دیلون، دنیس (2002). ماهیگیری در رودخانۀ الکترونیکی: فناوری­های اخلالگر، غیر کتابخانه­ای و محیط اطلاعات. در: لی، سول اچ (ویراستار). منابع الکترونیکی و توسعۀ مجموعه کتابخانه. ترجمۀ علیرضا رستمی گومه (1383). تهران: چاپار.
ـ روستو، مارسیا (1995). مواد جدید کتابخانه­ای و مدیریت اطلاعات: کتاب الکترونیک ↔ کتابخانه الکترونیک. ترجمه مرتضی کوکبی. (1375). در: گزیده مقالات ایفلا: (ترکیه: 20- 26 اوت، 1995). زیر نظر عباس حری؛ به همت تاج‌الملوک ارجمند. تهران: کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران. ص. 269- 286.
ـ زارع­پور، رقیه (1373). بررسی میزان همپوشانی عناوین نشریات ادواری خارجی در کتابخانه­های دانشگاه علوم پزشکی شیراز و بیمارستان­های تابعه در شهر شیراز طی سال­های 1992- 1990. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تهران، دانشکدۀ روانشناسی و علوم تربیتی.
ـ زارعی، عاطفه (1380). بررسی استفاده از خط­مشی مجموعه­گستری و شناسایی مشکلات خط­مشی مجموعه­گستری از دیدگاه مدیران کتابخانه­های دانشگاه­های مجری دورۀ کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع­رسانی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد. اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکدۀ علوم تربیتی و روانشناسی.
ـ زندی، هوشنگ (1373). بررسی نظرات مسئولین کتابخانه­ها درباره تعاون و اشتراک منابع بین کتابخانه­های علوم پزشکی کشور. پایان­نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، دانشکده مدیریت و اطلاع­رسانی پزشکی.
ـ زندیان، فاطمه (1372). ارزشیابی مجموعۀ منابع مرجع فنی و مهندسی در سه دانشگاه ایران. فصلنامۀ کتاب، 2: 211- 241.
ـ سایمون، الیزابت (1996). متخصصان اطلاع­رسانی و لزوم خط­مشی­ها و ساختارهای جدید در این حرفه. ترجمه علی­حسین قاسمی. (1380). در: چهل و هشتمین کنگره فید: گزیده مقالات (اتریش: 25- 20 اکتبر، 1996). زیر نظر حسین غریبی؛ به همت ملوک­السادات بهشتی. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران. ص.425- 441.
ـ سپهر، فرشته (1378). «وضعیّت انتخاب و سفارش نشریات ادواری لاتین در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های کشور». کتابداری، دفتر 30-31. ص. 59-85.
ـ سینایی، علی (1376). مجموعه­سازی در کتابخانه­ها. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).
ـ سینق، اس. پی. (2004). «مدیریت مجموعه در محیط الکترونیکی». ترجمه زهرا بتولی (1384). نما (مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران)، دورة پنجم، شمارة اول (شهریور).
ـ شادان­پور، فرزانه (1384). «خط­مشی و گسترش مجموعه».- فصلنامة کتاب، دورة شانزدهم، شمارة اول ص. 53-62.
ـ شعبانی، احمد (1377). بررسی مجموعه­سازی کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های ایران و الگوی مناسب برای آن. پایان­نامۀ دکتری. تهران: دانشگاه آزاد، واحد علوم و تحقیقات.
ـ علوی، سهیلا (1372). بررسی وضعیت کتابخانه­های دانشکده­ای دانشگاه ارومیه. پایان­نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.
ـ کرو، ویلیام جی. (2002). توسعۀ مجموعه­های آرشیوی و تخصصی در عصر الکترونیک. در: لی، سول اچ (ویراستار). منابع الکترونیکی و توسعۀ مجموعه کتابخانه. ترجمۀ علیرضا رستمی گومه (1383). تهران: چاپار.
ـ کوهی رستمی، منصور (1386). مقایسۀ وضعیت خط­مشی­های مجموعه‌گستری کتابخانه­های مرکزی دانشگاه­های تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات وفناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد. اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکدۀ علوم تربیتی.
ـ کید، تونی (1997). مدیریت مجلات الکترونیکی: برخی مسائل و راه­حل­ها. ترجمه جواد بشیری (1378). فصلنامۀ اطلاع­رسانی. دوره چهاردهم، شمارۀ سوم و چهارم (بهار و تابستان). قابل دسترسی در:
ـ لیندن، فردریک سی. (1996). اشتراک منابع: امکان گذار از اطلاعات کاغذی به اطلاعات الکترونیکی. ترجمه عباس گیلوری. (1380). در: چهل و هشتمین کنگره فید: گزیده مقالات (اتریش: 25- 20 اکتبر، 1996). زیر نظر حسین غریبی؛ به همت ملوک­السادات بهشتی. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران. ص. 442- 460.
ـ محسنی، حمید (1382). مجموعه­سازی و خدمات تحویل مدرک. تهران: کتابدار.
ـ ــــــــــــــــــ  ( 1385). مدیریت مجلات. تهران: کتابدار.
ـ محقق، نیلوفر (1375). بررسی وضعیت مبادله اطلاعات و منابع میان کتابخانه­های دانشگاهی شهر تهران. پایان­نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.
ـ میثمی، رقیه و زهره میرحسینی (1385). «تعیین هزینه- اثربخشی منابع الکترونیکی در کتابخانه­های تخصصی شهر تهران». فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات، 21(4، تابستان)، 41-64.
ـ واگل، کریستین دی (1378). ادغام منابع الکترونیک در خط­مشی مجموعه­سازی. ترجمۀ گل­نساء گلینی­مقدم. فصلنامۀ کتابداری و اطلاع­رسانی. شمارۀ 2: 105- 120.
ـ ویکری، جیم (1995). فراهم­آوری در عصر الکترونیک، یا، مبانی دستیابی به اطلاعات. ترجمه مهوش بهنام. (1375). در: گزیده مقالات ایفلا: (ترکیه: 20- 26 اوت، 1995). زیر نظر عباس حری؛ به همت تاج­الملوک ارجمند. تهران: کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران. ص. 108- 118.
ـ هاشم‌زاده، محمدجواد (1375). «تحلیل سیاست­های گزینش نشریات ادواری لاتین در کتابخانه­های مرکزی دانشگاهی ایران». فصلنامه اطلاع­رسانی، دورة یازدهم، شماره چهارم، 46-52.
ـ یانگر، جنیفر (2002). دیدگاه سازمانی دربارۀ منابع الکترونیکی و توسعۀ مجموعه. در: لی، سول اچ (ویراستار). منابع الکترونیکی و توسعۀ مجموعه کتابخانه. ترجمۀ علیرضا رستمی گومه (1383). تهران: چاپار.
- Agee, Jim (2005). Collection Evaluation: a Foundation for Collection Development. Collection Building. 24(3), 92- 95.
- American Library Association (1989). Guide for Written Collection Policy Statements. Chicago: ALA.
- Dilevko, J. & Gottlieb, L. (2002). Print Sources in an Electronical Age: Vital Part of Research Process for Undergraduate Students. The Journal of Academic Librarianship. 28(6), 381-392.
- Evans, E. (2000).Basics of Management for Information Professionals. New York: Neal-Schuman Publishers.
- Futas, Elizabeth (1995). Collection Development Policies and Procedures. Third Edition. Phoenix, Arizona: Oryx Press.
- Johnson, Peggy (1994). Writing Collection development policy statements: getting started. Technicalities, 14 (10), 2-5.
- Kortelainen, Terttu. (2004). An Analysis of the Use of Electronic Journals and Commercial Journal Article Collections through the FinElib Portal. Information Research. 9(2). Available at: http://informationr.net/ir/9-2/paper168.html
- Osareh, F. (2003) The use and application of multivariate analysis techniques in bibliometric and scientometric studies, Iranian Journal of Information Science and Technology, 1(2): 59-71.
- Osareh, F; Mccain KW (2008). The Structure of Iranian Chemistry Research, 1990- 2008: An Author Co-Citation Analysis. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 59 (13): 2146-2155.
- Vignau, Sanchez; Susana, Barbara (2006). Collection development in digital environment:  an imperative for information organizations in the twenty first century. Collection Building, 25 (4), pp. 139-144.
- Vogel, Kristin D (1996). Integrating Electronic Resource to Collection Policies. Collection Development, 21 (2): 65-75.
- White, Gary W. & Crawford, Gregory A. (1997). Developing an electronic resources Collection development policy. Asian Libraries. 6 (1/2), pp. 51-56.