نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد مهندس کامپیوتر و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بردسیر
2 کارشناس ارشد کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد بردسیر
3 کارشناس ارشد کتابداری کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
بشر همواره به دنبال کشف پدیدههای اطراف و افزایش آگاهی خویش نسبت به آنها بوده است. انسانها در خلال زندگی مجبورند فعالیتهای مختلفی را انجام دهند که بدون شناخت و درک جهان پیرامون خود، میسر نیست. برای دستیابی به سطح قابل قبولی از شناخت و درک پدیده ها، به اطلاعات نیاز است و «اطلاعجویی»[1]، همواره به عنوان یکی از بنیادیترین نیازهای بشر برای توسعه و پیشرفت مطرح بوده است (کوشا، 1381). درک و شناخت فرایند جستجوی اطلاعات و توسعه سامانهها[2] و راهبردهای حمایت از آن، هدفهای اساسی علم اطلاع رسانی را تشکیل می دهد(مارکیونینی[3]،1998). اهمیت این فرایند تا بدانجاست که در برخی از متون از آن با نام «فرایند تبدیل اطلاعات به دانش» یاد می کنند(رافست[4]، 2002). بدین ترتیب، کاوش، بازیابی و استفاده از اطلاعات در کانون مطالعات اطلاع رسانی قرار میگیرد. کارکردهای کتابخانه که به تدبیر انسان برای پاسخگویی به نیازهای او صورت میپذیرد، از طریق جستجوی اطلاعات محقق میشود (کینگری[5]،2002 ).
با پیدایش شبکههای اطلاعاتی و بویژه اینترنت، بستر تولید، گردآوری، انباشت، و اشاعة اطلاعات گسترش یافته است.علاوه بر این، امکان دسترسی به اطلاعات از طریق رایانه ها و ابزارهای شخصی و نیز سهولت استفاده از فناوریهای نوین باعث شده کاربران مهارتهای اطلاعجویی را فراگرفته و تلاش کنند بدون توسل به میانجیهای انسانی، به اطلاعات مورد نیاز خود دست پیدا کنند (شکل 1). با توجه به گسترش منابع اینترنتی و رشد روز افزون استفاده از جستجوی پیوسته در انجام پژوهشهای دانشگاهی، علمی، و صنعتی؛ لزوم بررسی شیوهها، تواناییها و فرایند جستجوی کاربران سامانههای اطلاعاتی، بیش از پیش حس میشود. بر این اساس، نظامهای اطلاعرسانی نوین برای پاسخگویی به تقاضاهای اطلاعاتی کاربران از یک سو و تسریع و تسهیل دسترسی به منابع اطلاعاتی مورد نیاز و در نهایت بهینه سازی امر ارائه خدمات از سویی دیگر، ملزم به آگاهی از فرایند جستجوی افراد به عنوان یک کلّیت هستند. در این میان، کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی وظیفة ساماندهی اشاعة اطلاعات و پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی استفادهکنندگان را بر عهده دارند و باید زمینهساز دانش افزایی آنان برای زندگی در دنیای پرچالش کنونی باشند. جستجوی اطلاعات که از آن به عنوان فرایندی یادگیرانه و مبتنی بر شناخت یاد میکنند (مارکیونینی، 1998) فرایندی است هدفمند و قابل مطالعه که در بستر کتابخانهها و سایر نهادهای اطلاعاتی روی میدهد. آگاهی از مکانیزم جستجو و استفاده از اطلاعات، نه تنها در ارتقای کارایی سامانههای اطلاعاتی و ارائه بهینه خدمات الزامی است، بلکه به دلیل ماهیت یادگیرانة آن، امر آموزش کاربران و تبدیل کردن آنان به سوادمندان اطلاعاتی را ضروری میسازد.
شکل1. اطلاعجویی سنتی و اطلاعجویی اینترنتی (اقتباس از کوشا، 1381)
تعریف مسئله
به دلیل اهمیت اطلاعات در پیشرفت جوامع و اینکه آگاهی از راهکارهای جستجو و بازیابی اطلاعات و بویژه منابع اطلاعاتی اینترنت از ارکان فعالیت علمی در دنیای دانایی محور کنونی است، اطلاع از مهارتها و تجربههای کاربران و بویژه اعضای هیئت علمی در جستجوی اطلاعات، به چالشی پرسش برانگیز تبدیل شده است. صرفنظر از اهمیت اطلاعات، توانایی اعضای هیئت علمی در جستجو و بازیابی اطلاعات، نمودار میزان توجه، آگاهی و هوشیاری آنها با فرایند همگامی با ضرباهنگ پیشرفتهای علمی و فنی است. از یک سو، اهمیت موضوع جستجوی اطلاعات تا بدانجاست که پژوهشگرانی نظیر «بیلال»[6] (2002) از حرفهمندان اطلاعرسانی میخواهند آموزشهای وب مبتنی بر مدلهای اطلاع جویی را افزایش دهند. او تأکید میکند که جنبههای جالب جستجوی اطلاعات باید در تدریس مهارتهای سواد اطلاعاتی شرکت داده شود. از سوی دیگر، شواهد بسیاری موجود است که نشان می دهد خود جستجوگر متغیر اصلی در هر داد و گرفت در بازیابی بوده و به همین دلیل به حمایت ـ نه کنترل از جانب سامانه اطلاعاتی ـ نیاز دارد (ساراسویک[7]، 1997). در این پژوهش، فرایند اطلاعجویی دلالت بر مراحل یا وضعیتهایی دارد که در طی آن کاربران، منابع اطلاعاتی اینترنت را مورد جستجو و بازیابی قرار داده و برای منظوری به کار میبرند. به بیان دیگر، در این پژوهش شناسایی فرایند اطلاعجویی مستلزم مطالعه رفتارهای اطلاعاتی افراد در وضعیتهای مختلفی است که در روند جستجوی اطلاعات روی میدهد. شایان ذکر است، به دلیل وجود مدلهای متعدد فرایند اطلاعجویی که از سوی صاحبنظران ارائه شده است، در پژوهش حاضر، از مدل مارکیونینی با توجه به معیارهای علمی استفاده و به عنوان چارچوب علمی و عملی پژوهش، بهرهگیری شده است.
پرسشهای اساسی
پرسشهایی که این پژوهش درصدد پاسخگویی به آنهاست، عبارتند از:
1. ویژگیهای جمعیت شناختی، دانش مقدماتی و زمینههای جامعة مورد مطالعه چگونه است؟
2. رفتار جامعه مورد مطالعه براساس مدل اطلاعجویی مارکیونینی چگونه است؟
3. جزئیات رفتار اطلاع جویی جامعه مورد مطالعه در فرایند جستجو از اینترنت چگونه است؟
هدف و فایده پژوهش
هدف این پژوهش، بررسی ویژگیهای جمعیت شناختی، سنجش میزان دانش مقدماتی و علاقه جستجو و نیز دریافت ماهیت و چگونگی فرایند جستجوی اطلاعات بین اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بردسیراست؛ و فایده آن آگاهی از میزان دانش، مهارت و توانمندی اعضای هیئت علمی و نیز درک توالی رفتاری آنان در قالب فرایند جستجوی اطلاعات و ارائه رهنمودهایی در جهت افزایش بهرهوری آنان در جستجوی اطلاعات خواهد بود.
روش پژوهش
از آنجا که پژوهش حاضر به بررسی و مطالعه ویژگیهای مختلف اعضای هیئت علمی و روند جستجوی اطلاعات از سوی آنها میپردازد، از نوع توصیفی و کاربردگراست و طی آن از روش پیمایشی، تحلیل گزارش[8] از نوع نیمه تجربی و مصاحبه استفاده شده است. روش اول به دلیل وجود جامعه آماری پذیرفته شده است. روش دوم برای تحلیل آنچه در جستجوی اعضای هیئت علمی رخ داده مورد استفاده قرار گرفته است و «مصاحبه» نیز به عنوان روش مکمل تحلیل گزارش به کار برده شده است. جامعه پژوهش حاضر شامل کلیة اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بردسیر میباشد که تعداد آنها 31 نفر است. ابزارهای گردآوری اطلاعات شامل پرسشنامه، سناریو، مدل فرایند جستجوی اطلاعات مارکیونینی، مصاحبه، چند دستگاه رایانه متصــل به شبکــه اینترنت، فایل گزارشهـــای موجود در سرویس دهنـــده[9] و نرم افزارهای Track4Win، Microsoft Access است. پرسشنامة پیشگفته، پرسشنامة سنجش دانش مقدماتی و علاقهمندی جستجو در وب است که در چند پژوهش خارجی مورد استفاده قرار گرفته و اعتباریابی شده است. این پرسشنامه به سه منظور تهیه و توزیع می شود: کسب اطمینان از توانایی اعضای هیئت علمی در جستجوی پیوسته؛ استفاده از یافتههای آن در طراحی سناریوهای جستجو و یافتن پاسخ برای پرسش اساسی اول پژوهش. پس از آن، با تحلیل دادههای به دست آمده از پرسشنامه، به طراحی چند سناریوی جستجو در زمینههای موضوعی علمی پژوهشی، خبری و سرگرمی مبادرت میشود و در هر یک از سناریوها موضوعاتی نهفته است که از اعضای هیئت علمی خواسته میشود بر پایة برداشتی که از این سناریوها دارند، اطلاعات مرتبط با این موضوعات را از طریق جستجو در اینترنت بیابند. برای جلوگیری از ابتلای اعضای هیئت علمی به شرایط آزمایشگاهی و غیرطبیعی تدابیری از جمله نبود محدودیت زمان، نیاز نداشتن به ذکر مشخصات فردی، حضور نداشتن پژوهشگر در هنگام جستجو، اتخاذ خواهد شد. برای تجزیه و تحلیل دادهها از فنون آمار توصیفی و نرمافزارهای Microsoft Access و SPSS استفاده شد.
پیشینة پژوهش
«حرّی و کشاورز» (1383) فرایند اطلاعجویی پیوستة دانشجویان کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاههای دولتی شهر تهران را بررسی کردند. یافتههای پژوهش نشان داد بر مبنای مدل اطلاعجویی مارکیونینی، دانشجویانی که مورد مطالعه قرار گرفتهاند، دانش، مهارت و توانایی متوسطی در جستجوی اطلاعات پیوسته دارند و رفتارهای بسیار مشابهی از خود نشان میدهند.
«چو»[10] و شاگردانش نیز از جمله افرادی هستند که رفتار جستجوی گروههای مختلف را بررسی کردهاند. پژوهشهای این افراد که با عنوان «پروژه جستجوی اطلاعات در وب جهانگستر» صورت گرفته، در مکانها و زمانهای مختلف و بر روی افراد گوناگونی بوده است. این پژوهشها به حمایت «انجمن پژوهش در حوزههای علوم اجتماعی و انسانی کانادا» و با هدف دریافتن رفتار اطلاعجویی افراد در سازمانهایی که برای انجام فعالیتهای برون سازمانیشان به جستجوی در وب میپردازند، انجام شده است. هدف نهایی این پروژه نیز دستیابی به دانشی برای طراحی منابع و خدمات اطلاعاتی وب پایه[11] برای جلب رضایت کاربران در برآوردهسازی نیازهایشان ذکر شده است. نتایج حاصل از این مطالعات در کنفرانسها و همایشهای متعددی ارائه شده است. در این پژوهشها «چو» و همکارانش استفاده از چهار نوع جستجو را ـ که عبارتند از مرور غیر مستقیم، مرور شرطی، کاوش غیر رسمی، و کاوش رسمی[12] ـ در بستر مدل اطلاعجویی الیس مورد مطالعه قرار دادهاند. در این مجموعه پژوهشها، رفتار اطلاعجویی مدیران و متخصصان فناوری اطلاعات(چو، 1998) 1999، چگونگی استفاده از وب توسط دانشورزانی[13] که با جستجوی اطلاعات سروکار دارند (چو، 1999،2000) و زنان شاغل در مشاغل مرتبط با فناوری اطلاعات (چو،2000) مورد مطالعه قرار گرفت.
«بیلال»[14] از جمله افرادی است که رفتار جستجوی نوجوانان در وب را بررسی کرده است. در فاز اول پژوهش (2000)، پژوهشگر از دانش آموزان خواست تا اطلاعاتی دربارة «سنّ تمساح در حیات وحش و در هنگام اسارت» را در سایت یاهو لیگان[15]بیابند. در بخش دوم پژوهش، بیلال(2001) رفتار اطلاعجویی 17 دانشآموز پایه هفتم را در استفاده از یاهولیگان بررسی کرد. برای نیل بدین منظور، وی از دانش آموزان خواست تا دربارة موضوع «سوراخ شدن لایه ازن» جستجو کنند. پژوهشگر رفتار دانشآموزان را با استفاده از بسته نرمافزاری پیشگفته، ثبت کرد. در بخش سوم پژوهش بیلال(2002)،22 دانش آموز به دلخواه به جستجوی منابع مورد علاقةشان در وب پرداختند. البته در گزینش موضوعات، نظر پژوهشگر نیز اعمال میشد. با استفاده از نرم افزارScreen Capture Camera معیارهای کمّی و با انجام مصاحبهای پایانی معیارهای کیفی پژوهش به دست آمد.
«واکر»[16] و همکاران (2001)، نیز در پژوهش خود، با عنوان «شناسایی و طبقهبندی رفتارهای اطلاعجویی در محیط شبکهای: مطالعهای اکتشافی درباره نوجوانان» فرایند جستجوی اطلاعات را مد نظر قرار دادند. هدف این پژوهش، توسعه روشی برای شناسایی، توصیف و دستهبندی رفتارهای اطلاعجویی نوجوانان در استفاده از محیط شبکهای؛ دریافتن تأثیر نتایج جستجوی افراد بر توسعه برنامههای سواد اطلاعاتی و چگونگی استفاده و تطبیق جوانان در ارتباط با محیطی شبکه ای برای حلّ مسئلهای اطلاعاتی بیان شده است.
«کیم»[17] (2002) در رسالة دکترای خود مراحل مختلف فرایند اطلاعجویی را در کتابخانههای دیجیتال بررسی کرد. هدف او طراحی مدلی از فرایندهای اطلاعجویی دانشجویان در کتابخانه دیجیتالی دانشگاه برکلی[18] در کالیفرنیا بود تا برای یافتن مشکلات پیش روی دانشجویان در جستجوی اطلاعات، چارچوبی را ارائه کند.
یکی از پژوهشهای گستردهای که در ارتباط با جستجوی اطلاعات در حال انجام است، پروژه «سیکس»[19] به سرپرستی «جونز»[20] (فروتس و هیگوراس[21]، 2003) است. هدف این پژوهش، توسعه یک ردهبندی معتبر بینالمللی از رفتار اطلاعجویی برای دست یافتن به اجماعی دربارة رفتارهای جستجوی اطلاعات[22] است. این پژوهش بر افرادی متمرکز است که کمتر در مطالعات مربوط به رفتار اطلاعجویی مورد بررسی مطلوب قرار گرفتهاند. این پروژه از یک سری مطالعات موردی مقدماتی[23] در کشورهای گوناگون تشکیل می شود. در این پژوهشها از ابزارهایی نظیر پرسشنامه، مشاهده، مصاحبههای شخصی، و گزارشهای کاربران برای گردآوری اطلاعات استفاده می شود.
از جمله پژوهشهایی که در راستای تحقق این پروژه صورت گرفته، پژوهشی است که بر روی دانشجویان دانشگاه بارسلونای اسپانیا در دسامبر 2002 انجام گرفته است. هدف پژوهش بارسلونا تهیه مدلی از فرایند جستجوی اطلاعات برای تعمیم به پژوهشهای سایر کشورهای شرکتکننده در پروژة سیکس است.
تجزیه و تحلیل یافتهها
الف) یافتههای مربوط به پرسش اول پژوهش
اولین بخش پرسشنامه مربوط به ویژگیهای جمعیت شناختی جامعة آماری است که یافتههای مربوط به آن در جدولهای زیر ارائه میشود:
جدول1. توزیع فراوانی سن
سن |
فراوانی |
درصد |
26 |
2 |
4/6 |
29 |
3 |
7/9 |
30 |
2 |
4/6 |
31 |
2 |
4/6 |
32 |
3 |
7/9 |
33 |
2 |
4/6 |
34 |
5 |
2/16 |
35 |
3 |
7/9 |
37 |
1 |
2/3 |
38 |
1 |
2/3 |
40 |
1 |
2/3 |
41 |
3 |
7/9 |
42 |
1 |
2/3 |
53 |
1 |
2/3 |
59 |
1 |
2/3 |
جمع کل |
31 |
100% |
همانگونه که مشاهده میشود، بیشترین فراوانی مربوط به سنین 34 سال با 2/16%، 29، 33، 35 و 41 سال با7/9%، 26 و 30 ، 31 و 33 سال با 4/6% بوده است که نشان میدهد بیش از 70% این افراد بین 26 تا 35 سال دارند و جوان هستند.
جدول2. توزیع فراوانی جنس
جنس |
فراوانی |
درصد |
مرد |
20 |
5/64 |
زن |
11 |
5/35 |
کل |
31 |
100 |
همانگونه که در جدول نشان داده شده است، جنسیت مرد با 5/64% بیشترین ترکیب جنسیتی را داشته است.
جدول3. پراکندگی محل استفاده
محل استفاده |
فراوانی افراد |
درصد |
منزل |
24 |
00/67 |
دانشگاه |
27 |
00/75 |
کافی نت ها |
4 |
10/11 |
مکانهای دیگر |
5 |
90/13 |
بر اساس جدول فوق، اعضای هیئت علمی به ترتیب در دانشگاه با 75%، منزل با 67%، مکانهای دیگر با 90/13%، و کافینتها با 10/11% دسترسی دارند. همانگونه که مشاهده میشود، درصد بالایی از اعضای هیئت علمی، هم درمنزل و هم در دانشگاه به اینترنت دسترسی داشته اند.
برای سنجش دانش مقدماتی اعضای هیئت علمی در جستجو، 7 پرسش در پرسشنامه منظور شده است. با درصدگیری از میزان جوابهای صحیحی که به این پرسشها دادهاند، میتوان تا حدودی به دانش پایه این افراد پی برد. در جدول زیر هر پرسش بر اساس درصد پاسخهای صحیح نمایش داده شده است:
همانگونه که ملاحظه میشود، بر پایة درصدهای به دست آمده، میزان دانش مقدماتی اعضای هیئت علمی کمتر از متوسط به نظر می رسد.
زمینههای مورد علاقه اعضای هیئت علمی در جستجو و استفاده از اینترنت میتوانست پژوهشگر را در طراحی سناریو بسیار کمک کند. به همین منظور و برای پاسخگویی به قسمتی از پرسش اول پژوهش، زمینههای مورد علاقه اعضای هیئت علمی در دو پرسش یازده و سیزده تخمین زده شد که در جدول زیر آمده است:
جدول4. دانش مقدماتی
شماره پرسش |
ماهیت پرسش |
درصد پاسخ های صحیح |
پرسش5 |
دانش جستجوی وب |
12/43 |
پرسش6 |
دانش جستجوی وب |
35/73 |
پرسش14 |
دانش ابزارهای جستجو |
52/59 |
پرسش16 |
دانش ابزارهای جستجو |
25/42 |
پرسش 17 |
دانش ابزارهای جستجو |
64/31 |
پرسش18 |
دانش ابزارهای جستجو |
33/48 |
پرسش 19 |
دانش ابزارهای جستجو |
76/32 |
میانگین کل |
- |
27/47 |
جدول5. زمینه های مورد علاقه
ترتیب اولویت |
نام زمینه مورد علاقه |
فراوانی افراد |
درصد افراد |
اولویت اول |
علمی و پژوهشی |
29 |
5/93 |
اولویت دوم |
اخبار |
23 |
2/74 |
اولویت سوم |
سرگرمی ـ اطلاعات رایانهای |
11 |
5/35 |
اولویت چهارم |
سرگرمی |
8 |
8/25 |
اولویت پنجم |
سرگرمی |
7 |
6/22 |
اولویت ششم |
موسیقی |
6 |
3/19 |
اولویت هفتم |
موسیقی- ورزش- مسافرت |
7 |
6/22 |
اولویت هشتم |
ورزش |
5 |
1/16 |
چنانکه مشخص است، اعضای هیئت علمی در جستجوی خود به ترتیب به زمینههای علمی و پژوهشی، اخبار، سرگرمی، اطلاعات رایانهای، موسیقی، ورزش و مسافرت علاقهمند بوده و جستجو می کنند. از این یافتهها برای طراحی سناریو استفاده شد. از چهار سناریوی طراحی شده، دو مورد اول مربوط به زمینة علمی و پژوهشی، سناریوی سه مربوط به اخبار و سناریوی چهار مربوط به سرگرمی است.
ب) یافتههای مربوط به پرسش دوم پژوهش
با توجه به توضیحات قبل، میزان حضور اعضای هیئت علمی در هر یک از مراحل مختلف فرایند اطلاع جویی در قالب جدول زیر آمده است:
همانگونه که در جدول مشخص است، اعضای هیئت علمی به ترتیب در مراحل ارزیابی نتایج با 1/35%، فرمولهبندی و اجرای پرسش با 9/29%، گزینش منبع با 7/15%، استخراج اطلاعات با 1/15%، دریافت مسئله با 2/2% و توقف/تأمل با 9/1% در حال تردد بودهاند. این یافتهها با یافتههای پژوهش «کیم» (2002)، «حری و کشاورز» (1383) همخوان است و نشان میدهد که اعضای هیئت علمی در دو مرحله یاد شده با دقت رفتار میکرده و در صدد اجرا و ارزیابی درستی بودهاند. به علاوه، حجم فراوان داده ها در این دو مرحله نشان از صرف وقت فراوان برای این مراحل دارد. با توجه به اینکه ابزارهای جستجوی پیوسته نتایج بسیاری را برای جستجوگران فراهم میکند، ارزیابی این نتایج مرحله ای مهم در فرایند اطلاع جویی به شمار میآید.
جدول 6. مراحل مختلف فرایند اطلاع جویی
مراحل
جستجوگر |
تعریف مسئله |
گزینش منبع |
فرموله بندی |
ارزیابی |
استخراج |
توقف و انعکاس |
جمع کل |
|||||||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|
1 |
3 |
8/1 |
39 |
4/23 |
45 |
9/26 |
65 |
9/38 |
12 |
2/7 |
3 |
8/1 |
167 |
100 |
2 |
2 |
8/1 |
15 |
5/13 |
65 |
6/58 |
17 |
3/15 |
9 |
1/8 |
3 |
7/2 |
111 |
100 |
3 |
1 |
2/1 |
17 |
20 |
26 |
6/30 |
35 |
2/41 |
4 |
7/4 |
2 |
4/2 |
85 |
100 |
4 |
0 |
0 |
27 |
7/23 |
49 |
43 |
21 |
4/18 |
13 |
4/11 |
4 |
5/3 |
114 |
100 |
5 |
5 |
5/4 |
45 |
2/40 |
15 |
4/13 |
42 |
5/37 |
5 |
5/4 |
0 |
0 |
112 |
100 |
6 |
2 |
9/2 |
12 |
4/17 |
19 |
5/27 |
20 |
29 |
15 |
7/21 |
1 |
4/1 |
69 |
100 |
7 |
1 |
6/0 |
18 |
1/10 |
25 |
14 |
122 |
2/68 |
8 |
5/4 |
5 |
8/2 |
179 |
100 |
8 |
9 |
6/7 |
40 |
6/33 |
42 |
3/35 |
23 |
3/19 |
3 |
5/2 |
2 |
7/1 |
119 |
100 |
9 |
7 |
6/8 |
32 |
5/39 |
18 |
2/22 |
13 |
16 |
11 |
6/13 |
0 |
0 |
81 |
100 |
10 |
3 |
8/5 |
15 |
8/28 |
20 |
5/38 |
8 |
4/15 |
6 |
5/11 |
0 |
0 |
52 |
100 |
11 |
5 |
6/3 |
17 |
1/12 |
47 |
6/33 |
55 |
|
9 |
4/6 |
7 |
5 |
140 |
100 |
12 |
4 |
6/1 |
19 |
6/7 |
55 |
22 |
143 |
3/39 |
26 |
4/10 |
3 |
2/1 |
250 |
100 |
13 |
9 |
3/2 |
20 |
2/5 |
87 |
5/22 |
164 |
2/57 |
105 |
2/27 |
1 |
3/0 |
386 |
100 |
14 |
4 |
1/4 |
28 |
6/28 |
17 |
3/17 |
23 |
5/23 |
20 |
4/20 |
6 |
1/6 |
98 |
100 |
15 |
2 |
9/0 |
44 |
1/20 |
74 |
8/33 |
78 |
6/35 |
17 |
8/7 |
4 |
8/1 |
219 |
100 |
16 |
3 |
4/1 |
26 |
5/12 |
39 |
8/18 |
95 |
7/45 |
40 |
2/19 |
5 |
4/2 |
208 |
100 |
17 |
6 |
8/3 |
39 |
5/24 |
93 |
5/58 |
12 |
5/7 |
9 |
7/5 |
0 |
0 |
159 |
100 |
18 |
4 |
6/1 |
28 |
3/11 |
57 |
1/23 |
56 |
7/22 |
96 |
9/38 |
6 |
4/2 |
247 |
100 |
19 |
3 |
6/1 |
14 |
5/7 |
87 |
8/46 |
39 |
21 |
35 |
8/18 |
8 |
¾ |
186 |
100 |
20 |
1 |
5/0 |
17 |
2/9 |
64 |
6/34 |
72 |
9/38 |
28 |
1/15 |
3 |
6/1 |
185 |
100 |
21 |
0 |
0 |
45 |
18 |
85 |
34 |
103 |
2/41 |
13 |
2/5 |
4 |
6/1 |
250 |
100 |
22 |
2 |
2/1 |
16 |
7/9 |
45 |
3/27 |
74 |
8/44 |
19 |
5/11 |
9 |
5/5 |
165 |
100 |
23 |
7 |
6/5 |
13 |
4/10 |
16 |
8/12 |
36 |
8/28 |
50 |
40 |
3 |
4/2 |
125 |
100 |
24 |
3 |
7/1 |
30 |
6/16 |
38 |
3/21 |
94 |
8/52 |
12 |
7/6 |
1 |
6/0 |
178 |
100 |
25 |
6 |
4 |
18 |
12 |
32 |
3/21 |
84 |
56 |
10 |
7/6 |
0 |
0 |
150 |
100 |
26 |
4 |
3 |
16 |
9/11 |
65 |
1/48 |
30 |
2/22 |
16 |
9/11 |
4 |
3 |
135 |
1000 |
27 |
9 |
4/6 |
21 |
15 |
73 |
1/52 |
14 |
10 |
20 |
3/14 |
3 |
1/2 |
140 |
100 |
28 |
0 |
0 |
29 |
3/21 |
25 |
4/18 |
54 |
7/39 |
27 |
9/19 |
1 |
7/0 |
136 |
100 |
29 |
1 |
5/0 |
19 |
8/9 |
60 |
9/30 |
76 |
2/39 |
36 |
6/18 |
2 |
1 |
194 |
100 |
30 |
1 |
8/0 |
51 |
2/43 |
32 |
1/27 |
17 |
4/14 |
15 |
7/12 |
2 |
7/1 |
118 |
100 |
31 |
5 |
3/2 |
14 |
3/6 |
72 |
4/32 |
65 |
3/29 |
64 |
8/28 |
2 |
9/0 |
222 |
100 |
جمع کل |
112 |
2/2 |
784 |
7/15 |
1487 |
9/29 |
1750 |
1/35 |
753 |
1/15 |
94 |
9/1 |
4980 |
100 |
ج) یافتههای مربوط به پرسش سوم پژوهش
برای آگاهی از جزئیات رفتاری اعضای هیئت علمی در جستجو و پاسخ به پرسش اساسی سوم، باید تمامی گزارشها مورد بازبینی قرار گیرد. در این مرحله، گزارشها صرفنظر از محل قرار گرفتن در هر یک از مراحل فرایند اطلاعجویی بررسی میشوند. بدین منظور، جزئیات رفتاری اعضای هیئت علمی در عنوانهای زیر مورد مطالعه قرار گرفت:
تعداد رکورد، زمان، سناریو، ضریب موفقیت، مدرک، نوع سایتهای مورد بازدید، تکرار استفاده از سایت یا سایتهایی خاص، راهبرد کاوش، نوع و میزان خطا و کلیدواژهها.
تعداد رکوردها
منظور، تمامی پیشینة گزارشهای به دست آمده از جستجوی کلیة افراد است. همچنین، میانگین تعداد گزارش برای هر نفر را در بر دارد که در جدول زیر نمایش داده شده است:
جدول7. تعداد رکوردها
تعداد کل رکوردها |
4236 |
میانگین رکورد برای هر نفر |
6/136 |
بیشترین تعداد رکورد مربوط به یک نفر |
512 |
کمترین تعداد رکورد مربوط به یک نفر |
37 |
زمان
منظور مجموع مدت زمان صرف شده توسط جستجوگران، میانگین زمان برای هر نفر، بیشترین و کمترین زمان صرف شده برای هر جستجو و میانگین زمان صرف شده برای هر جستجوست که در جدول 8 نشان داده شده است:
جدول8. زمان
زمان کل |
1129 دقیقه = 8/18 ساعت |
بیشترین زمان صرف شده توسط یک نفر |
83 دقیقه |
کمترین زمان صرف شده توسط یک نفر |
24 دقیقه |
میانگین زمان صرف شده برای هر جستجو |
6/13 دقیقه |
میانگین زمان برای هر نفر |
4/36 دقیقه |
چنانکه مشاهده میشود، اعضای هیئت علمی در بازة زمانی 24-83 دقیقه، با میانگین 4/36 دقیقه به جستجو پرداختهاند. به علاوه، این افراد برای جستجوی هر سناریو نزدیک به چهارده دقیقه وقت صرف کردهاند.
سناریو
برای درک این نکته که جستجوگران به چه ترتیب سناریوها را جستجو کرده و نسبت بازیابی اطلاعات مرتبط با هر سناریو چگونه است، میتوان گزارشها را بر پایة دیدگاههای زیر بررسی کرد: اینکه هر سناریو چند بار جستجو شده است، جستجوها تا چه میزان با نتیجه همراه بوده است، ضریب موفقیت در جستجو از طریق تقسیم تعداد جستجوی هر سناریو بر میزان اطلاعات دریافتی مربوط به آن سناریو، میزان اولویت هرسناریو که در جدول زیر نمایش داده شده است:
جدول9. جستجوی سناریوها
|
تعداد دفعات جستجو |
میزان اولویت در جستجو |
میزان نتیجه بخشی |
ضریب بازیابی مدرک در هر جستجو |
سناریوی یک |
20 |
10 |
13 |
7/. |
سناریوی دو |
21 |
8 |
25 |
2/1 |
سناریوی سه |
23 |
7 |
32 |
3/1 |
سناریوی چهار |
18 |
6 |
34 |
9/1 |
همانگونه که دیده میشود، سناریوی سه بیشتر از بقیه جستجو شده، سناریوی یک در اولویت بیشتری قرار دارد، جستجوی سناریوی چهار نتیجه بخش تربوده و دارای ضریب بازیابی بیشتری است. این یافتهها نشانگر این است که با وجود اینکه اعضای هیئت علمی در پاسخهای خود به پرسشنامه اظهار کرده بودند که در جستجوی اطلاعات علمی تبحر دارند، در واقعیت این گونه نیست و این افراد در جستجوی اطلاعات عمومی موفقترند. ضمن اینکه این افراد بر خلاف گفتههای خود سناریوهایی را بررسی کردهاند که با علایق آنان مطابقت ندارد.
تعداد سناریوهای جستجو شده
از جنبهای دیگر نیز میتوان سناریوها را بررسی کرد و آن اینکه مشخص شود هر یک از افراد جامعه آماری به چه نسبت سناریوها را جستجو کردهاند. بر این اساس، جدول زیر به دست میآید:
جدول10.تعداد سناریوهای جستجو شده در هر جستجو
تعداد جستجوگر |
تعداد سناریو در هر جستجو |
درصد |
1 |
1 |
2/3 |
7 |
2 |
6/22 |
21 |
3 |
7/67 |
2 |
4 |
5/6 |
بر اساس داده های جدول مشخص می شود که 7/67% افراد در جستجوی خود 3 سناریو، 6/22% از افراد 2 سناریو، 5/6% 4 سناریو و 2/3% افراد 1 سناریو را جستجو کردهاند. البته، تعداد سناریوها در هر جستجو به عواملی چون کمبود وقت یا فشارهای روانی نیز مربوط می شود. اما از آنجا که اعضای هیئت علمی وقت کافی در جستجو داشتهاند، بیشتر به جستجوی دو یا سه سناریو پرداخته اند.
مدارک بازیابی شده
از نگاهی دیگر می توان جستجوی این افراد را بر پایة میزان مدارکی که به دست آوردهاند، بررسی کرد. در جدول زیر این عامل منظور شده است.
جدول11. مدارک بازیابی شده
کل جستجوها |
کل مدارک به دست آمده |
نسبت مدارک به دست آمده به ازای هر نفر |
نسبت مدارک به دست آمده به ازای هر جستجو |
82 |
104 |
35/3 |
26/1 |
همانگونه که مشاهده میشود، به طور متوسط هر نفر در جستجوی خود 35/3 مدرک به دست آورده است و به ازای هر جستجوی انجام شده 26/1 مدرک به دست آمده که نشان می دهد همه جستجوها نتیجه بخش و با اطلاعات همراه بوده است.
اولین سایت مورد بازدید
از آنجا که جستجوگران معمولاً در جستجوهای خود ابتدا به سراغ سایتهایی میروند که برای آنها آشناست و یا اینکه بر اساس تجربه ، جستجوی خود را با این سایتها شروع میکنند، با تشخیص این سایتها میتوان به گرایش و تجربه آنها پی برد. جدول زیر ناظر بر همین موضوع است:
جدول12. اولین سایت مورد بازدید
اولین سایت |
آدرس |
فراوانی |
درصد |
گوگل |
www.google.com |
14 |
20/45 |
یاهو |
www.yahoo.com |
8 |
80/25 |
مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران |
www.irandoc.ac.ir |
4 |
90/12 |
تبریک |
www.tabric.com |
2 |
45/6 |
آلتاویستا |
www.altavista.com |
1 |
22/3 |
دیتو |
www.ditto.com |
1 |
22/3 |
پارسیک |
www.parseek.com |
1 |
22/3 |
بر پایه دادههای فوق مشخص می شود که بیش از 70% افراد ابتدا به سراغ دو سایت گوگل و یاهو رفته اند. گوگل که موتور کاوش است و یاهو که یک راهنمای وب میباشد.
تکرار استفاده از سایتها
از منظری دیگر میتوان میزان تکرار استفاده از سایتهای خاصی را پیدا کرد که نمودار میزان استفاده و سودمندی این سایتها و میزان اتکای اعضای هیئت علمی به آنها در جستجوست که در جدول زیر نمایش داده شده است. همانگونه که مشاهده میشود، اعضای هیئت علمی در جستجوهای خود به ترتیب از موتور جستجوی گوگل، سایت مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران و راهنمای موضوعی یاهو بیشتر استفاده کردهاند.
جدول13. تکرار استفاده از سایتها
نام سایت |
آدرس |
فراوانی استفاده |
درصد استفاده افراد |
گوگل |
www.google.com |
27 |
1/87 |
مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران |
www.irandoc.ac.ir |
23 |
2/74 |
یاهو |
www.yahoo.com |
20 |
5/64 |
پارسیک |
www.parseek.com |
9 |
29 |
آلتاویستا |
www.altavista.com |
5 |
1/16 |
راهبرد جستجو
با بررسی کلیة جستجوهای انجام شده میتوان به این نکته پی برد که رویه و راهبرد غالب جامعة مورد مطالعه در جستجو چه بوده است. بدین منظور، تمامی جستجوها از نظر استفاده از راهنماهای وب در مرور، موتورهای کاوش در کاوش، استفاده از فهرست کتابخانه ها و استفاده از پایگاههای اطلاعاتی بازبینی گردید که در جدول زیر آمده است.
جدول14. راهبرد جستجو
راهبرد غالب |
تعداد جستجو |
درصد |
کاوش |
57 |
5/69 |
مرور |
13 |
8/15 |
پایگاه های اطلاعاتی |
7 |
5/8 |
فهرست کتابخانه ها |
5 |
1/6 |
برپایه داده های موجود در جدول، افراد مطالعه شده بیشتر به امر کاوش و استفاده از موتورهای کاوش و جستجوی کلیدواژهای پرداختهاند.
میزان و نوع خطاها[24]
خطاها از جمله مواردی است که در همه جستجوها به دلایلی چون قطع ارتباط با شبکه، سرعت پایین، نیافتن سایت میزبان یا سرویس دهنده، نیافتن صفحه مورد نظر و ... پدید می آید. با بررسی اینگونه خطاها میتوان به مشکلات جستجوگران بیشتر پی برد.
جدول15. میزان و نوع خطاها
نام خطا |
نوع خطا |
فراوانی تکرار |
11001 |
نیافتن میزبان |
52 |
Cannot find server |
نیافتن سرویس دهنده |
47 |
10060 |
اتمام وقت اتصال |
33 |
No page to display |
موجود نبودن صفحه |
18 |
440 |
نیافتن صفحه |
9 |
Proxy |
خطای سرویس دهنده |
6 |
500 internal server |
خطای سرویس دهنده |
3 |
چنان که مشاهده میشود، خطاها بیشتر ازنوع 11001 ، نیافتن سرویس دهنده و 10060 بوده است.
شایان ذکر است، در تحلیل گزارشها این خطاها منظور نشده است.
کلیدواژهها
با بررسی گزارشهای به دست آمده میتوان به نحوة جستجوی کلیدواژه ای جستجوگران پی برد و روشهای استفاده از واژهها و عملگرها را مطالعه کرد. اگرچه تنظیم و ترتیب کلیدواژهها و عبارتها به دلیل تنوع فراوان امکانپذیر نیست، اما در بخش زیر به مواردی که از آنها بیش از بقیه استفاده شده است، اشاره میشود:
Islamic Azad University. Information society –information technology- mother’s day greeting- Bam earthquake- Earthquake in Bam
زلزله بم ـ روز مادرـ جامعه اطلاعاتی ـ جامعه اطلاعاتی و فناوری اطلاعات ـ کارت تبریک ـ فعالیت دانشگاه آزاد ـ ربع قرن تلاش ـ دانشگاه آزاد اسلامی
غلطهای املایی
با مشاهده گزارشهای به دست آمده مشخص شد تنها 7 غلط املایی وجود دارد که نشان میدهد اعضای هیئت علمی از دانش زبان کافی برخوردارند.
مصاحبه با اعضای هیئت علمی
پس از انجام جستجو توسط اعضای هیئت علمی، با یکایک آنها مصاحبه ای از شرایط انجام جستجو و شرایط روانی و شناختی هنگام جستجو به عمل آمد. این مصاحبه که به عنوان مکمل روش تحلیل گزارش مورد استفاده قرار گرفته است در 4 پرسش تنظیم شد تا باعث خستگی مفرط اعضای هیئت علمی نشود.
پرسشهای مصاحبه عبارت بودند از:
1. آیا از اطلاعات به دست آمده رضایت دارید؟
2. یا شما معمولاً اینگونه جستجو می کنید؟
3. آیا تاکنون از Help screen استفاده کرده اید؟
4. در جستجو با چه مشکلاتی مواجه بودید؟
در پاسخ به پرسش اول 29 نفر از اعضای هیئت علمی متذکر شدند از اطلاعاتی که یافتهاند، رضایت دارند. با تکیه بر این گفته ها میتوان نتیجه گرفت که به لحاظ ارزشگذاری، اطلاعات به دست آمده از ربط و مناسبت برخوردار بوده است.
30 نفر از اعضای هیئت علمی به پرسش دو پاسخ مثبت دادند که نمایانگر این نکته است که اعضای هیئت علمی به لحاظ روانی و شناختی در وضعیت مناسبی بوده و از درگیری با عوامل تأثیرگذار بر جستجو دور بودهاند. از جمله این عوامل می توان به شرایط مکانی محل جستجو، نوع سناریو و طرز برخورد پژوهشگر اشاره کرد.
در پاسخ به پرسش سه نیز 28 نفر از مصاحبهشوندگان بر استفاده نکردن از این گزینه اشاره کردند. این گزینه که حاوی اطلاعات بسیار مهمی دربارة راهبرد و رویة جستجو و استفاده از ابزارهای جستجوست، میتواند در امر آموزش کاربران در جستجو و بازیابی اطلاعات کارگر افتد. پاسخهای دریافتی حکایت از این نکته میکند که اعضای هیئت علمی شناخت کاملی از نرم افزارها و فنون جستجو در اینترنت ندارند.
اعضای هیئت علمی در پاسخ به پرسش چهار، به مشکلات گوناگونی نظیر سرعت پایین، موجود نبودن برخی نرم افزارها بر روی رایانه ها، کلی بودن سناریوها و قابلیتهای پایین برخی رایانه ها اشاره کردند.
بحث و نتیجهگیری
در بخش بررسی فرایند اطلاع جویی اعضای هیئت علمی که قسمت عمده این پژوهش را در بر میگیرد، با بستر قراردادن مدلی برگرفته از مدل مارکیونینی، این نتایج به دست آمد: اعضای هیئت علمی به ترتیب در مراحل ارزیابی نتایج با1/35%، فرمولهبندی و اجرای پرسش با 9/29%، گزینش منبع با 7/15%، استخراج اطلاعات با 1/15%، دریافت مسئله با 2/2% و توقف/تأمل با 9/1% در حال تردد و توقف بودند. دو مرحله ارزیابی نتایج و فرمولهبندی و اجرا، بر روی هم 65% کل گزارشها را به خود اختصاص داده اند. این نتایج دلالت بر این دارد که با توجه به حجم فراوان اطلاعات موجود در اینترنت و نتایج فراوانی که هر جستجو خواهد داشت، دو فعالیت ارزیابی نتایج و فرمولهبندی و اجرا، بیش از بقیه به کار گرفته میشود و اعضای هیئت علمی و شاید دیگر کاربران بیشتر وقت خود را به این دو مرحله اختصاص می دهند. با توجه به این نتایج، لزوم حضور میانجیهای انسانی از جمله متخصصان اطلاعرسانی برای کمک به بازیابی بهینه اطلاعات احساس میشود؛ میانجیهایی که با نیازهای اطلاعاتی کاربران آشنا بوده و در جستجو و استخراج اطلاعات تبحر کافی دارند و مهمتر از همه موقعیتهایی را که به دخالت آنها نیاز است، به سرعت تشخیص میدهند. علاوه بر این، میتوان اینگونه قضاوت کرد که اعضای هیئت علمی در این مراحل مشکلات بیشتری به لحاظ روانی، کاربردی و مهارتی دارند و باید برای مرتفع ساختن این مشکلات، تمهیداتی از قبیل اطلاعرسانی درباره منابع اینترنتی و آموزش شیوههای جستجو در اینترنت و گفتگو با کاربران دربارة نیازها و مشکلاتشان اندیشیده شود. به علاوه به دلیل توقف اعضای هیئت علمی در مرحله فرمولهبندی و اجرا، میتوان نتیجه گرفت که آنها در کاربرد کلیدواژهها و عبارتهای جستجو و به طورکلی نحوة جستجو، با کمبودهایی مواجهند. البته، باید خاطر نشان کرد به دلیل تحمیلی بودن مسائل اطلاعاتی، دو مرحلة ابتدایی مدل مارکیونینی چندان قابل مطالعه نیست وگرنه این دو مرحله حجم فراوانی از دادهها را به خود اختصاص میداد. همانگونه که در بخش نتایج مربوط به جزئیات جستجو مشخص خواهد شد، با وجود صرف وقت فراوان در جستجو و توقف و تردد بیشتر در دو مرحلة یاد شده، اعضای هیئت علمی جستجوهای موفقی نداشته و با نتایج مطلوب فراوانی به کار خود خاتمه ندادهاند. این نتایج نشان میدهد اعضای هیئت علمی تلاش جدی در انجام هر چه بهتر جستجوهای خود ترتیب ندادهاند، زیرا دو مرحله تعریف مسئله و توقف/تأمل حجم بسیار کمی از دادهها را به خود اختصاص داده و مؤید این مطلب است که اعضای هیئت علمی در صورت دست یافتن یا دست نیافتن به اطلاعات، تلاش افزودهای را برای جستجوی بیشتر با استفاده از کلیدواژها، عبارتها، راهبردها و فنون کاوش جدیدتر از خود بروز ندادهاند و به همان جستجو یا جستجوهای ابتدایی، بسنده کردهاند.
از آنجا که جستجوی کلیدواژهای به چارچوب ذهنی و شناختی ـ آنگونه که در مرور مطرح است ـ نیاز نداشته و نیز به دلیل حجم فراوان اطلاعات موجود در پایگاه های اطلاعاتی موتورهای کاوش (نظیر گوگل با بیش از چندین میلیارد صفحه وب) کاربران اینترنت بیشتر از این ابزارها استفاده می کنند. در مرور، کاربران باید علاوه بر آشنایی با راهنماهای وب، با چارچوب زمینة مورد علاقه خود و ارتباط آن با سایر زمینه ها و رشته ها آگاه بوده و بتوانند زنجیره معنایی و فرامتنی بین موضوعات مختلف را شخصاً دنبال کنند. به بیان دیگر، در مرور، به تلاش ذهنی بیشتری نیاز است و حال آنکه در جستجوی کلیدواژه ای و استفاده از موتورهای کاوش، تنها با نوشتن واژهها و عبارتها و استفاده از عملگرهای بولی و ریاضی و نیز امکانات موتورهای کاوش، میتوان به اطلاعات دست یافت.
عامل بعدی تکرار استفاده از سایتهاست که نشان میدهد اعضای هیئت علمی بیشتر از چه سایتها و ابزارهایی استفاده کردهاند. بر پایه دادههای به دست آمده، مشخص گردید اعضای هیئت علمی در جستجوهای خود به ترتیب از سایتهای گوگل، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، یاهو، پارسیک، آلتاویستا استفاده کرده و سایتهای دیگر نتیجه استفاده از این سایتها بوده است. این نتایج که مؤید نتایج عامل قبلی است، نمایانگر تکیة اعضای هیئت علمی به ابزارهای شناخته شدة جستجو در اینترنت و تکیه نداشتن به دیگر ابزارها به دلایلی چون ناآشنایی است.
با توجه به نتایجی که در بالا اشاره شد، به طور کلی میتوان نتیجه گرفت که اعضای هیئت علمی که مورد مطالعه قرار گرفتهاند، از دانش، مهارت و توانایی متوسطی در جستجوی اطلاعات پیوسته برخوردارند و رفتارهای بسیار مشابهی از خود نشان میدهند، تا آنجا که در تردد و توقف حضور در مراحل فرایند جستجوی اطلاعات، کاربرد کلیدواژهها، عملگرها، راهبردهای کاوش و مرور، فهرست کتابخانهها و پایگاههای اطلاعاتی، بسیار ساده، همگون و یکنواخت عمل میکنند. این تشابه رفتاری شاید نتیجة نوع نیازهای اطلاعاتی آنان یا نوع آموزشدیدگی آنها باشد.
با توجه به نتایج به دست آمده، پیشنهاد میشود اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی توجه بیشتری به منابع اطلاعاتی موجود در وب داشته باشند و از این منبع عظیم اطلاعات در امر تدریس مطالب روزآمد به دانشجویان استفاده کنند. همچنین، پیشنهاد میشود دفتر مطالعات و آموزش نیروی انسانی دانشگاه آزاد اسلامی که متولی امر آموزش ضمن خدمت کارکنان این مجموعه است، با برنامهریزی منظم و برگزاری دوره های بلند مدت و کوتاه مدت آموزشی، در خصوص استفاده از اینترنت زمینة آمادگی هر چه بیشتر کارکنان در استفاده از آن را فراهم آورد.