نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز
2 نویسنده
3 دانشجوی کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز
چکیده
کلیدواژهها
با ظهور و گسترش کاربرد اینترنت، توزیع مجلههای علمی در سطح جهانی و در کمترین زمان میسر شده است. پیش از ظهور فناوری وب، توزیع مجلهها از طریق خدماتی مانند ایمیل یا دیگر فنون توزیع غیر وبی (کرافورد[1]، ٢٠٠٢) صورت میگرفت. اکنون برای این منظور از فناوری وب در سطحی گسترده استفاده میشود. حضور مجلههای علمی در وب، سیری تکاملی و افزایشی را پیموده است؛ بدین معنا که در روزهای نخست تنها به معرفی مجله بسنده میشد. رفتهرفته، ارائه فهرست مندرجات و سپس چکیدهها نیز فراگیر شد. با پیشرفت فناوری و بویژه با کاهش چشمگیر بهای حافظه رایانهای، عرضه متن کامل بر وبسایتها نیز ممکن شد. امروز، فراهمآوری محتوای کامل مجلههای علمی در وب، به یکی از راهکارهای اساسی برای بهبود نمایانی[2] مجلهها بدل شده است. هر چه سطح نمایانی مجلهای بالاتر باشد، احتمال آنکه مجله در اختیار شمار بیشتری از مخاطبان بالقوه قرار گیرد، بر شمار مشترکان آن افزوده شود و ضریب تأثیر آن نیز بهبود یابد، بیشتر خواهد بود (سوبر[3]، ٢٠٠٥؛ هارناد[4] و دیگران، ٢٠٠٣). با این حال، این راهکار زمانی اثربخش خواهد بود که در پرتو اعمال استانداردهای کیفیت صورت پذیرد.
اعمال استانداردهای کیفیت انتشار مجلهها یکی از مؤثرترین راهبردها در جهانیسازی دانش بومی است (به طور مثال، نگاه کنید به فرنچ[5]، ١٩٨١، وود[6]، ١٩٨٢). اثربخشی کامل این روش نیز در گروِ معرفی مناسب مجله به لحاظ سطح استاندارد، محقق شده است. معرفی یک مجله باید به نحوی باشد که تمامی استانداردهای کیفیت مجله ـ به طور مثال، رویّه داوری، شیوههای دسترسی، مشخصات مجله به زبان بومی و انگلیسی (از جمله عنوان، اختصار عنوان، دوره، شماره و سال جاری، سابقة انتشار مجله)؛ شاخصهای اعتبار مجله (معرفی سردبیر، مدیر مسئول و هیئت تحریریه، ضریب تأثیر[7] مجله، خدمات نمایهسازی و چکیدهنویسی که مجله را پوشش میدهند)؛ شیوههای تماس، شیوة ارسال مقاله، راهنمای نویسندگان (سبک نگارش مقاله ، سبک ارجاعات ) ـ را منعکس میسازد. بدیهی است، اعلام دستیابی مجله به این استانداردها بویژه از طریق اینترنت، تأثیری بسزا بر نمایانی آن و جلب طیف وسیعتری از مخاطبان میگذارد. به طور مثال، سازمانها یا افرادی که مایل به تهیة اشتراک مجله میباشند یا نویسندگانی که مقالهای را برای ارسال به مجلهها در نظر گرفتهاند، باید نسبت به اعتبار مجله هدف اطمینان یابند. سادهترین و سریعترین راه برای کسب اطلاعات در اینباره، مراجعه به وبسایت مجله است. به منظور اعلام سطح اعتبار یک مجله، معمولاً در وبسایت مجلهها، ضریب تأثیر آن مجله و نیز خدمات نمایهسازی و چکیدهنویسی که مجله را پوشش میدهند، معرفی میشود. علاوه بر این، معرفی سردبیر و نیز هیئت تحریریه فرد را نسبت به اعتبار مجله آگاه و مطمئن میسازد. نظامهای ارسال پیوسته[8] یا پست الکترونیکی، در حال حاضر سادهترین و مطمئنترین شیوة ارسال مقالههاست. چنانچه مجلهها از این روشها بهره میگیرند، باید آن را به طور برجسته در سایت خود اعلام کنند و پیوندی را به این نظام در بخش یا بخشهایی نمایان از وب سایت خود در نظر بگیرند. اعلام این شاخصها، بر ارزیابی خوانندگان از اعتبار مجله تأثیر بسزایی دارد و راه را برای جهانی شدن آن هموار میسازد.
نظر به اهمیت دستیابی مجلههای علمی به سطحی استاندارد از کیفیت و نیز چگونگی اطلاعرسانی در این باره، انجام تحقیق در این زمینه ضروری به نظر میرسد. از این رو، مقالة حاضر بر آن است تا با استفاده از یک سیاهة وارسی متشکل از ویژگیهای کیفی مجلهها، وضعیت مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران در اینترنت را ارزیابی کند تا از این رهگذر روشن شود استانداردهای کیفیت به کار گرفته شده در مجلهها تا چه حد در اینترنت به طور برجسته به نمایش درآمدهاند. نتایج چنین تحقیقاتی، نقاط ضعف و قوّت مجلهها را به لحاظ توجه به عوامل مؤثر بر نمایانی روشن میسازد و راه را برای بهبود وضعیت، هموار مینماید.
در سالهای اخیر انتشار مجلههای علمی داخلی افزایش چشمگیری یافته است. این فعالیتها با تلاشهایی همهجانبه به منظور اعمال استانداردهای کیفیت انتشار مجلهها پیوند یافته تا راه را برای پیوستن دانش تولید شده در داخل ایران به جریان اصلی دانش، هموار سازد. پیوستن شمار بیشتری از این مجلهها به نمایهنامهها و چکیدهنامههای بینالمللی بویژه نمایهنامه استنادی علوم ( نوروزی[9]، ٢٠٠٧) مؤید موفقیت این تلاشهاست. در زمان انجام این پژوهش پایگاه اطلاعات علمی[10]، فهرستی از 25 عنوان نشریه ایرانی را اعلام کرده است که در فـهــرسـت اصـلی نشریـههای[11] پایـگاه بینالمللی آیاسآی قرار داشتهاند و از این میان ٧ عنوان به «گزارش استنادی مجلهها»[12] وارده شدهاند.
همگام با گسترش کاربرد وب در سطح جهان، ایران نیز رویکردی فزاینده به کاربرد وب بویژه در عرصة نشر علمی داشته است. فراهمآوری دسترسی گسترده به مجلهها در اینترنت، از جمله مصداقهای این رویکرد گسترده است. تعداد زیادی از مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران، متن کامل محتوای خود را از طریق وب به طور آزاد در اختیار همگان قرار دادهاند (راهنمای مجلات آزاد ایران[13]، ٢٠٠٧). با این حال، پرسشی که در این زمینه مطرح میشود آن است که انتشار الکترونیکی یا مهاجرت دادن مجلههای چاپی به فضای سایبری، تا چه حد با رعایت استانداردهای کیفیت نشر علمی توأم بوده است.
«گیلوری» (١٣٨٥) در پایاننامة دکترای خود ، ساختار ٩٣ مجلة الکترونیکی فارسی را به لحاظ رعایت استانداردهای کیفیت مجلهها بررسی نمود و نتیجه گرفت که مجلههای الکترونیکی فارسی به لحاظ رعایت استانداردها، وضعیت مناسبی ندارند. وی در پایان تلاش کرده است تا راهکاری استاندارد را برای عرضه آنها ارائه دهد. نوروزی (١٣٨٦) نیز برخی ویژگیهای مجلههای ایرانی را که مانع نمایه شدن در خدمات بینالمللی میشود، بررسی کرده است. با این حال، شواهد نشان میدهد اهمیت استانداردسازی کیفیت تولید علمی در مجامع علمی ایران بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و حرکتی رو به رشد در این زمینه آغاز شده است، زیرا برخورداری از معیارهای کیفیت در پذیرش یا رد مجله از سوی خدمات نمایهسازی و چکیدهنویسی معتبر، سرنوشتساز است (به طور مثال، نگاه کنید به گزینش مجلهها در ایندکس مدیکوس ...[14]، 2008؛ گارفیلد[15]؛ 1990). این در حالی است که بسیاری از مجلههای ایرانی به نمایهنامهها و چکیدهنامههای معتبر وارد شدهاند و شمار آنها نیز رو به فزونی است. بر این اساس، میتوان چنین استنباط کرد که دست کم مجلههای علمی ـ پژوهشی و بویژه مجلههای انگلیسی زبان ایران، به سطحی قابل قبول از استانداردهای بینالمللی دست یافتهاند. با این حال، پرسشی که بر جای میماند آن است که این استانداردها تا چه حد از طریق اینترنت به اطلاع مخاطبان رسیده است.
هدف از تحقیق حاضر، ارزیابی چگونگی معرفی مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران در اینترنت به لحاظ استانداردهای کیفی مجلههای علمی است. هر یک از این ویژگیها در شش مقولة کلی شامل ارتباطات، راهنمای نویسندگان، مشخصات اشتراک، معرفی افراد مسئول، و محتوای نشریه ـ که هر یک از دو یا چند معیار جزئی تشکیل میشود ـ بررسی خواهند شد. شایان توجه است، این پژوهش به بررسی معیارهای کیفیت در سطح مجلهها بسنده کرده است. بنابراین، آن دسته از ویژگیهای اعتبار مجلهها که به ساختار و قالب مقالهها مربوط میشوند ـ به طور مثال، معرفی نویسندة مقاله، نشانی و وابستگی سازمانی وی، کلیدواژهها و ... ـ محور اصلی این تحقیق نبوده و به مجالی دیگر سپرده شدهاند.
با توجه به حرکت مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران در مسیر اعمال استانداردهای بینالمللی، انتظار میرود نمایش این استانداردها در اینترنت نیز مد نظر قرار گرفته باشد. از این رو، پژوهش حاضر بر آن است تا فرضیة زیر را مورد آزمون قرار دهد:
معیارهای استاندارد کیفیت مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران به خوبی در اینترنت معرفی شده، به نحوی که دست کم نیمی از این معیارها در سه چهارم از مجلهها به نمایش درآمده است.
جامعة این تحقیق را مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران که زیر پوشش بانک اطلاعات نشریههای کشور (مگایران)[16] قرار گرفتهاند، تشکیل میدهد. بر اساس جستجوی صورت گرفته، 233 عنوان مجلة علمی – پژوهشی در این راهنما پوشش داده شده بود. از میان این عنوانها، 134 عنوان (51/57%) به فارسی، و 29 عنوان (45/12%) به انگلیسی منتشر میشوند، و 70 عنوان (30%) دو یا چند زبانه هستند که از این میان بخش عمدهای (بالغ بر 66 عنوان که 33/28% کل عنوانها را تشکیل میدهد) به فارسی و انگلیسی و بقیه به آمیزهای از فارسی و دیگر زبانها ـ از جمله کردی، عربی و فرانسه ـ منتشر میشوند. در مجموع، در 204 عنوان (55/87%) از مجلههای مورد بررسی، زبان فارسی مد نظر بوده است.
روش مورد استفاده در این تحقیق، روش ارزیابی با رویکرد وبسنجی[17] است. دادههای پژوهش به روش مشاهده و با استفاده از یک سیاهة وارسی متشکل از ٢٧ معیار، گردآوری شد. بدین منظور، نخست مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران با استفاده از مگایران شناسایی گردید. سپس ، با جستجوهایی که از آبانماه سال ١٣٨٦ آغاز شد و تا نیمة آذرماه آن سال به طول انجامید، ویژگیهای این مجلهها بررسی گردید. بدین منظور ، از مگایران و نیز وبسایت یا صفحات وب اختصاصی مجلهها استفاده شد.
برای تدوین سیاهه، ویژگیهای کیفی مجلههای علمی از استانداردهای ایزو در تحقیق «دلگادو لوپز ـ کوزار»[18] (١٩٩٩)، و نیز معیارهای معرفی شده در تحقیقات «علی[19] و دیگران» (١٩٩٦)، «دی و پیتر»[20] (1994) و «سوزا»[21] و همکاران (٢٠٠٣) شناسایی و استخراج گردید. پژوهش اخیر بر تدوین الگوهایی توسط دیگر پژوهشگران اشاره دارد (به طور مثال، نگاه کنید به کرزیانوفسکی و فریرا[22]، ١٩٨٨ ، کرزیانوفسکی و همکاران ، ١٩٩١؛ براگا و ابرهوفر[23]، ١٩٨٢) که در این پژوهش مورد استفاده قرار نگرفتند، زیرا متن اصلی آنها به زبان غیر انگلیسی منتشر شده است و در عین حال مبنای پژوهشهای دیگری بودهاند که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفتهاند.
فهرستی که در «پیوست» آمده، برخی معیارهای کیفیت استاندارد برگرفته از این تحقیقات را نشان میدهد. همچنین، جدول شماره یک، فهرستی از شاخصهای مورد بررسی در این پژوهش را نشان میدهد. گفتنی است، در انتخاب ویژگیهای کیفیت مجلهها، تنها به آن دسته از ویژگیهایی توجه شد که اعلام آنها بر نمایانی مجله در اینترنت اثر میگذارد. به طور مثال، با آنکه پیروی از استانداردهای اندازه، رنگ و صفحهآرایی یا شیوه شمارهگذاری حایز اهمیت است، به نظر میرسد اعلام این موارد در وبسایتها نه ضرورتی دارد و نه مرسوم است و از این گذشته به لحاظ تأثیر بر نمایانی مجله در اینترنت، دست کم در مقایسه با معیارهای مورد تأکید در این پژوهش، در مرتبه دوم اهمیت قرار دارند. علاوه بر این، برخی ویژگیها که اعلام یا اعلام نکردن آنها در وبسایت به وضعیت مجله بستگی دارد، مثلاً ضریب تأثیر مجله، هزینه ارسال یا داوری مقاله، تغییرات عنوان یا خدمات نمایهسازی و چکیدهنویسی، در این تحقیق مد نظر قرار نگرفته است. همچنین، برخی ویژگیها مانند عنوان مجله که اعلام آن در تمامی مجلهها امری بدیهی به نظر میآید، در سیاهة مورد بررسی گنجانده نشده است.
پیش از ارائه یافتههای پژوهش، باید نکاتی را در مورد محدودیتهای این پژوهش خاطرنشان کرد.
محدودیتهای این پژوهش عمدتاً در مرحلة گردآوری دادهها و در اثر دسترسی نداشتن بهینه به شماری از وبسایتها یا صفحات وب روی داد. یکی از موانع عمده در این راه آن بود که بسیاری از مجلهها وبسایت اختصاصی نداشته و در عین حال در بسیاری از موارد پیوندی مستقیم و مشهود در صفحة خانگی وبسایت سازمان مادر به صفحة ویژة مجله فراهم نشده بود. علاوه بر این ، در بسیاری از موارد، تلاش برای دستیابی به این صفحات یا پیوندهایی در آنها با شکست مواجه میشد و مستلزم تلاشهای دوباره در روزهای متوالی بود که در پارهای اوقات نیز به نتیجة بهتری منجر نمیشد. شمار نسبتاً بالای مجلههایی که برخی معیارها در مورد آنها «غیرقابل بررسی» گزارش شده (جدول یک) مؤید همین دشواری است. یکی از دلایل این امر را میتوان در کُندی سرعت اینترنت بویژه به دلیل وجود پراکسیهای متعدد ویژة فیلتر، سنگینی صفحات طراحی شده یا قرار داشتن این صفحات در لایههای زیرین وبسایت مربوط، جستجو کرد. همچنین، تصمیم به بازنگری و ارتقای وبسایت که به عدم دسترسی موقت به صفحه منجر میشود، نیز میتواند از دیگر علل ممکن باشد. مشکل دیگر در مواردی رخ نمود که وبسایتها هنوز در دست ساخت یا ارتقا بودند و تصمیمگیری پیرامون محتوای آنها دشوار بود. البته در طراحی اولیه برخی از این سایتها، مقولههایی پیشبینی شده بود که محتوای احتمالی آنها از روی عنوان پیوندها قابل حدس بود.
ضعف موتور جستجوی «مگایران» نیز وارسی اطلاعات را دچار مشکل میکرد؛ به نحوی که برخی مجلهها که از طریق تورّق در فهرست مجلههای علمی ـ پژوهشی قابل دسترسی بود، از طریق جستجو قابل بازیابی نبود، حتی زمانی که جستجو به برخی واژههای تشکیلدهنده عنوان محدود میشد یا جستجو به جای «نام نشریه» به «جستجوی همه» گسترش داده میشد، نتیجهای به دست نمیداد. این در حالی بود که موتور جستجوی گوگل به سادگی عنوان مورد نظر را در پایگاه مگایران بازیابی میکرد.
بخشی که در پی میآید، به ارائه یافتههای پژوهش در قالب شش مقولة کلی میپردازد. این یافتهها در جدول شماره یک به تصویر کشیده شده است. همانگونه که مشاهده میشود، این جدول فراوانی مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران را به لحاظ اعلام یا عدم اعلام معیارهای کیفیت به نمایش میگذارد. ستونی که «غیرقابل دسترسی» نام گرفته است، فراوانی مجلههایی را نشان میدهد که وارسی معیار مربوط در آنها به دلایل پیشگفته، حتی پس از چندین بار تلاش ممکن نشد.
مقوله ارتباطات به مؤلفههای اعلام نشانی، نشانی الکترونیکی، صندوق پستی، فاکس، و تلفن اختصاص یافته که برای برقراری تماس با مجله به منظور کسب اطلاعات بیشتر یا ارسال بازخورد ضروری است. همانگونه که مشاهده میشود، بیش از نیمی از وبسایتها تمامی مؤلفهها را اعلام داشتهاند. مؤلفه «تلفن» (با 85/97%) از بیشترین فراوانی و مؤلفه «صندوق پستی» (با 24/65%) از کمترین فراوانی برخوردارند. با آنکه آگاهی از نشانی کامل یک مجله برای مشترک یا نویسنده بسیار حایز اهمیت است، اما در دنیای امروز آنچه بیش از سایر راههای ارتباطی اثربخش به نظر میرسد، ارتباط از طریق «پست الکترونیکی» است که خوشبختانه در شمار بسیار زیادی از مجلهها (12/81%) فراهم شده است.
در بخش راهنمای نویسندگان، سه معیار «رویّه داوری»، «شیوة ارسال مقاله» و «راهنمای نگارش مقاله» مد نظر قرار گرفت. با آنکه آگاهی از رویّه داوری ـ خواه برای کتابخانه یا فردی که خواهان آگاهی از سطح کیفیت محتوای مجله برای اشتراک است و خواه برای نویسندهای که مقالهای را برای ارسال به مجله در نظر دارد ـ بسیار مهم است ، اما کمتر از نیمی از مجلههای مورد بررسی (64/47%) به ارائه اطلاعاتی در اینباره پرداختهاند. بدیهی است، شرح رویّه داوری در این سایتها نیز به لحاظ تفصیلات یکسان نبوده، بلکه از شرحی مختصر تا شرحی مفصل شامل تمامی مراحل را در بر میگیرد. به طور مثال، شرح رویه داوری در سادهترین شکل تنها به ذکر این جمله اکتفا کرده است که مجله در ویرایش، رد یا پذیرش مقاله آزاد است. در پارهای موارد، شمار داوران ذکر شده است یا مقام تصمیم گیرنده در رد یا پذیرش مقاله معرفی شده است. در برخی موارد، روش داوری به طور مثال روش ناشناس یا پنهان (یعنی بدون فاش کردن نام داور یا نام نویسنده برای هر یک از دو طرف) نام برده شده است. چنانچه شرحهای بسیار موجز و کوتاه را نیز از این شمار حذف کنیم، فراوانی مجلههایی که رویّه داوری را اعلام داشتهاند، بسیار کمتر خواهد بود.
« ارسال مقاله» (با 65/56%) از فراوانی بیشتری نسبت به مؤلفه «رویه داوری» برخوردار است. بررسی مجلههایی که این گزینه را اعلام داشتهاند، نشان داد شیوة ارسال مقالهها تمامی روشهای ارتباطی ممکن، از ارسال پستی گرفته تا ارسال از طریق سامانه ارسال پیوسته، را در بر میگیرد. بررسیها نشان داد در میان مجلههایی که شیوة ارسال مقاله را ذکر کردهاند، شمار قابل ملاحظهای (55 عنوان) دارای سامانه ارسال پیوسته بودهاند. گفتنی است، در برخی از سایتهای در دست ساخت یا ارتقا، این سامانه هنوز فعال نشده است. در 18 مورد امکان ارسال از طریق پست الکترونیکی در نظر گرفته شده و در 12 مورد ارسال پستی اعلام شده است. شایان ذکر است، در پارهای موارد ترکیبی از دو یا چند روش برای ارسال، به رسمیت شناخته شده است.
معیار دیگر در این بخش، چگونگی « نگارش مقاله» است. چنان که در جدول مشاهده میشود، این معیار در مقایسه با دو معیار پیشین بیشترین فراوانی (23/62%) را دارد. بررسی راهنماهای نگارش نشان داد در اغلب موارد، دستورهایی مفصل دربارة ساختار مقالهها از اجزای مختلف مقاله تا سبک نگارش ارجاعات فراهم شده است.
دسترسی اختصاصی ، سایت اختصاصی و دسترسی آزاد به متن در بخش شیوههای دسترسی، مورد بررسی قرار گرفت. منظور از دسترسی اختصاصی، دسترسی از طریق مگایران است. بیش از نیمی از مجلههای مورد بررسی (80/61%) در این راهنما قابل دسترس اعلام شده و حتی دسترسی به مجلههای آزاد از طریق این راهنما، منوط به برقراری اشتراک اعلام شده است.
طبق اطلاعات ارائه شده در پایگاه مگایران، 55/84% از مجلههای علمی ـ پژوهشی دارای «سایت اختصاصی» هستند. بر خلاف آنچه از این نام آن برمیآید ، در بسیاری از موارد، این پیوند به وبسایت دانشگاه یا مؤسسه پژوهشی مربوط متصل میشود نه به وبسایت یا حتی صفحه وب اختصاصی مجله. این در حالی است که در غالب موارد در صفحه خانگی این وبسایتها هیچگونه پیوند مستقیم و مشهودی به صفحات مجله فراهم نشده و در عین حال، این صفحات در لایههای زیرین وبسایت قرار داده شده است. این امر، سبب شد تا یافتن صفحات اختصاصی مجله در این وبسایتها با دشواری بسیار انجام شده و گاهی حتی ممکن نشود. از میان معدود استثناها می توان به مجلة «ارمغان دانش» در دانشگاه علوم پزشکی یاسوج[24] و نیز مجله «کتابداری و اطلاعرسانی»[25]اشاره کرد که پیوندی مستقیم به صفحات مجله در صفحه خانگی وبسایت مربوط برقرار شده بود. بررسی الگوی دسترسی نشان داد کمتر از نیمی از مجلههای علمی ـ پژوهشی (35/43%) الگوی دسترسی آزاد را پذیرفتهاند. در مقابل، در حدود نیمی دیگر (77/40%) نیز الگوی دسترسی محدود را اعمال میکنند.
فهرست مندرجات، چکیدة فارسی، چکیدة انگلیسی و متن کامل، اجزای مختلف محتوا به شمار میآیند که در این پژوهش مد نظر قرار گرفتهاند. همانگونه که در جدول مشاهده میشود ، اکثریت قریب به اتفاق مجلهها (56/93%) فهرست مندرجات خود را در اینترنت در اختیار گذاشتهاند. شمار قابل توجهی از مجلهها، چکیده فارسی یا انگلیسی را فراهم کردهاند. درصد مجلههای دارای چکیده فارسی (96/72%) از مجموع کلّ مجلههایی که به زبان فارسی یا به زبان فارسی به همراه دیگر زبانها منتشر میشوند (55/87%)، کمتر است؛ بدین معنا که بخشی از این مجلهها چکیدة فارسی ارائه نکردهاند. 64/50% مجلهها دارای چکیده انگلیسی هستند که شمار قابل توجهی از مجلههای فارسی زبان یا دوزبانه را در بر میگیرد.
بررسی دسترسی به متن کامل مجلهها نشان از آن دارد که کمتر از نیمی از آنها (92/45%) متن کامل خود را از طریق اینترنت ـ خواه در پایگاه مگایران یا در وبسایت مربوط ـ در اختیار قرار میدهند. مقایسة این رقم با درصد مجلههای آزاد (35/43%) نشان از آن دارد که این مجلهها عمدتاً از مجلههای آزاد تشکیل شدهاند و شمار بسیار اندکی از مجلههای غیر آزاد، متن کامل خود را در اینترنت فراهم کردهاند.
در این مقوله، چند معیار شامل عنوان اختصاری مجله به انگلیسی، عنوان مجله به زبانی دیگر، شماره استاندارد بینالمللی، گستره توزیع، محل انتشار، دوره، شماره و سال جاری و دوره انتشار، بررسی گردید.
چنان که در جدول مشاهده میشود، تنها ٣١ عنوان (30/13%) از مجلههای دارای اختصار عنوان بودهاند. بررسی این مجلهها نشان داد از این میان 9 عنوان به زبان انگلیسی، 12 عنوان به زبان فارسی و انگلیسی و 10 عنوان باقی مانده به فارسی منتشر میشوند. از میان 201 عنوانی که دارای اختصار به انگیسی نیستند، 19 عنوان به زبان انگلیسی منتشر میشوند؛ 58 عنوان دو یا چند زبانه و 124 عنوان فارسی هستند. با آنکه برخورداری از عنوان اختصاری بویژه برای تسهیل استنادهای احتمالی به مجله در هر زبانی حایز اهمیت است، اما توجه نکردن به این معیار در مجلههایی که به زبان انگلیسی منتشر میشوند، کمتر پذیرفته است. البته، نبود اختصار عنوان در مورد برخی مانند مجله «دارو» که عنوانی کوتاه دارند، توجیهپذیر است.
معیاری دیگر که در نمایانی یک اثر بسیار اهمیت دارد، وجود عنوان است. بدیهی است، همه مجلهها دارای عنوان هستند؛ اما آنچه حایز اهمیت است، وجود عنوانی به زبانی دیگر بویژه به زبان بومی برای مجلههای خارجی زبان برای مخاطبان داخلی یا به زبان انگلیسی برای مجلههای به زبان بومی برای مخاطبان بینالمللی است. وجود چنین عنوانی، دست کم مخاطب را از انتشار چنین مجلهای آگاه میسازد. همانگونه که مشاهده میشود، کمتر از نیمی از مجلههای مورد بررسی از عنوان به زبانی دیگر (78/46%) برخودارند و بیش از نیمی دیگر (22/53%) این مهم را نادیده گرفتهاند. از شمار مجلههایی که عنوان به زبان دیگر را فراهم نکردهاند ، ١6 عنوان به زبان انگلیسی، 72 عنوان به فارسی و 36 عنوان به دو یا چند زبان منتشر میشوند.
معیار بعدی در این مقوله، مشخصات شماره جاری است. منظور از مشخصات شماره جاری، اطلاعات مربوط به آخرین شماره منتشر شده و دوره و تاریخ آن است . همانگونه که مشاهده میشود، بیشتر این مجلهها (٩٧%) مشخصات شماره جاری خود را ذکر کردهاند. بررسی مجلهها نشان داد مشخصات شماره جاری 128 عنوان مجله در هر دو منبع ـ هم در مگایران و هم در صفحه اختصاصی مربوط ـ درج شده بود. به منظور بررسی میزان روزآمد بودن دو منبع، دادههای این دسته از مجلهها در این دو منبع با هم مقایسه گردید. بررسی نشان داد مشخصات شماره جاری 84 مجله در مگایران با مشخصات جاری در صفحة مجله مربوط انطباق دارد. بررسی 44 عنوانی که این داده در مورد آنها در دو منبع با هم مغایر بود، نشان داد تنها در 10 مورد مشخصات جاری اعلام شده در مگایران به روز نبوده و در باقی موارد اطلاعات درج شده در این منبع از دادههای صفحه وب مربوط، تازهتر بوده است. بدین ترتیب، به نظر میرسد بر خلاف انتظار، اطلاعات ارائه شده در وبسایت اختصاصی مجله چندان به روز نیست و چنانچه خوانندهای تنها به وبسایت مجله مراجعه کند، از تازهترین محتوا بیاطلاع خواهد ماند.
چنانکه در جدول مشاهده میشود، دیگر معیارهای این بخش مانند شماره استاندارد بینالمللی ، گستره توزیع، محل انتشار و نیز بسامد انتشار (هفتهنامه، ماهنامه، فصلنامه و ... ) به خوبی در اینترنت منعکس شده است؛ به نحوی که بسامد انتشار در مورد تمامی مجلهها و دیگر معیارها نیز در بیش از نیمی از مجلهها معرفی شدهاند.
در مجلههای علمی عموماً مدیرمسئول، سردبیر یا هیئت سردبیری، و هیئت تحریریه، مسئولیت امور مجله را بر عهده دارند. برخی گروههای دیگر (به طور مثال مدیر اجرایی) نیز در این میان حضور دارند که بسته به ساختار سازمانی مربوط، از یک مجله به مجلة دیگر متفاوت است. معرفی افراد مسئول در نشر یک تولید علمی باعث حصول اطمینان نسبت به سطح علمی آن و افزایش باورپذیری محتوای آن خواهد شد. معرفی میتواند شامل نام، تخصص و وابستگی سازمانی باشد. از آنجا که این افراد عموماً به دانشگاهها یا مراکز پژوهشی وابستهاند، ذکر وابستگی سازمانی که عمدتاً به شکل معرفی گروه آموزشی یا پژوهشی صورت میگیرد، میتواند تا حد زیادی گویای تخصص آنان نیز باشد. از این رو، در این بخش آمار مربوط به تخصص تکرار نشده است. گفتنی است، در مواردی که در شرح وابستگی سازمانی تنها به ذکر شهر کفایت شده بود، به دلیل عدم ذکر صریح سازمان مربوط، در این بخش لحاظ نشد.
همانگونه که ملاحظه میشود، معرفی نام سردبیر و مدیرمسئول در مورد بیشتر مجلهها صورت گرفته است. نام اعضای هیئت تحریریه نیز در بیش از نیمی از موارد (22/53%) ذکر شده است. اما دادههای این جدول نشان میدهد شاخص وابستگی سازمانی چندان مورد توجه قرار نگرفته است، به نحوی که درصد بسیار اندکی از مجلهها به معرفی وابستگی سازمانی سردبیر و مدیرمسئول پرداختهاند. با آنکه فراوانی مجلهها به لحاظ اعلام وابستگی سازمانی هیئت تحریریه (35/43%) بسیار بیش از دو معیار دیگر است، اما کمتر از نیمی از مجلهها را شامل میشود.
جدول٢، توزیع فراوانی معیارها را بر اساس فراوانی مجلهها به تصویر کشیده است. مقایسة اطلاعات گرد آمده در دو ستون درصد معیارها و درصد تجمعی مجلهها نشان میدهد ١٤ معیار که مبیّن حدود نیمی از معیارها به شمار میآید، در صدر چهارم توزیع فراوانی مجلهها قرار گرفته است. به بیان دیگر، در حدود نیمی از معیارها (85/51%) در اکثریت بسیار بالایی از مجلهها (56/90%) اعلام شده است که بسیار بیشتر از سه چهارم مجلهها را در بر میگیرد. بدین ترتیب، فرضیة این پژوهش مبنی بر آنکه «معیارهای استاندارد کیفیت مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران به خوبی در اینترنت معرفی شده است، به نحوی که دست کم نیمی از این معیارها در سه چهارم از مجلهها به نمایش درآمده است» تأیید میشود. چنانچه بخواهیم نگاهی نزدیکتر به این آمار داشته باشیم ، 19 معیار (37/70%) از کلّ معیارها در حدود نیمی از مجلهها (50/51%) و همچنین ٢٢ معیار (48/81%) از کلّ معیارها، در حدود یک چهارم از مجلهها (46/21%) مشاهده شده است.
یافتههای این تحقیق نشان داد بیش از سه چهارم مجلههای علمی ـ پژوهشی مورد بررسی، به خوبی در اینترنت معرفی شدهاند ، به نحوی که این مجلهها دست کم نیمی از معیارهای مورد تأکید در این پژوهش را مد نظر داشته و اطلاعاتی را در مورد آنها در پایگاه مگایران یا در وبگاههای اختصاصی خود فراهم آوردهاند. بدین ترتیب ، میتوان کیفیت معرفی مجلههای علمی ـ پژوهشی ایران در اینترنت را خوب ارزیابی کرد. با این حال، نباید این مسئله را از نظر دور داشت، شمار مجلههایی که بیش از سه چهارم استانداردها را رعایت کردهاند، تنها 47/30% از مجلهها را تشکیل میدهد. بنابراین، متولیان این مجلهها باید اطلاعات ارائه شده را مورد بازبینی قرار دهند.
مسئله قابل توجه دیگر، نادیده گرفتن برخی معیارهاست که اهمیت آشکاری در نمایانی مجلهها دارند و در افزایش سطح اعتماد مخاطبان بویژه مخاطبان بینالمللی، اثرگذار هستند. به طور مثال، یافتههای این پژوهش نشان داد برخی از متغیرها مانند وابستگی سازمانی افراد مسئول، عنوان اختصاری مجله ، عنوان به زبانی دیگر و رویّة داوری، کمتر مد نظر قرار گرفتهاند. گرچه معرفی نام اعضای هیئت تحریریه یا مدیرمسئول در جلب اعتماد مخاطب مؤثر است، با این حال، این متغیر زمانی میتواند به تنهایی اثرگذار باشد که این اعضا از دانشمندان بینالمللی و سرشناس باشند. حال آن که این امر در مورد بسیاری از دانشمندان جهان سوم صدق نمیکند. از این رو ، معرفی وابستگی سازمانی افراد مسئول در کنار معرفی نام آنان، میتواند مخاطب را به بهترین وجه با صلاحیت علمی این افراد آشنا سازد.
معیار مهم دیگر ، اعلام عنوان به زبانی دیگر غیر از زبان متن اصلی است. با توجه به آنکه مخاطبان مجلههای علمی ـ پژوهشی عموماً از دانشگاهیان و دانشپژوهان با تحصیلات عالی تشکیل شده است، احتمال میرود نبود عنوانی به زبان فارسی، به کاهش چشمگیر نمایانی مجلههای انگلیسی زبان نزد مخاطبان داخلی نینجامد، اما بدیهی است که تأثیر نبود عنوان انگلیسی برای مجلههای فارسی زبان بسیار سرنوشتساز است و میتواند به نمایانی آنها در نزد مخاطبان بینالمللی آسیب جدی وارد نماید.
رویة داوری نیز در زمرة معیارهایی است که نسبت به دیگر معیارها کمتر مورد توجه بوده است. اعلام رویة داوری بویژه در مورد مجلههایی که در نمایهنامهها و چکیدهنامههای بینالمللی نمایه نمیشوند، اهمیتی دو چندان دارد. چه، شمول در این خدمات معتبر، مبیّن برخورداری مجله از استانداردهای نشر علمی بویژه فرایند داوری پیش از چاپ است. از این رو ، تا وقتی مجله در این خدمات پوشش داده شود، باید با ارائه اطلاعاتی دربارة فرایند داوری، اعتماد مخاطبان نسبت به سطح کیفی مجله جلب شود.
نکتة دیگر که در نمایانی مجلهها اهمیت ویژهای دارد، جایگاه مجله در شبکة اینترنت است. بهترین راهکار، برخورداری از یک وبسایت اختصاصی است. این امر میتواند کمک شایانی به بازیابی بهینة مجله در اینترنت بنماید. چنانچه صفحات وب مجله بر وبسایت سازمان مادر قرار دارد، باید پیوندی مستقیم و نمایان در صفحة خانگی به صفحات مجله برقرار شود. حتیالامکان بهتر است صفحات مجله در عمق وبسایت و در لایههای زیرین آن قرار داده نشود.
معیاری دیگر که بیش از این باید مورد توجه مجلهها قرار گیرد، ارائه محتوای مجله در اینترنت است. در حال حاضر ، وضعیت آرمانی برای نمایانی مجله، ارائة متن کامل مقالهها به طور آزاد و رایگان است. با آنکه شمار مجلههای ایرانی که این الگو را پذیرفتهاند رو به فزونی دارد ، اما این امر در مورد اکثر آنها صدق نمیکند. در مورد این گروه، دست کم ارائة چکیده میتواند تا حدودی اثربخش باشد. باید توجه داشت، در مورد هر دو گروه مجلهها، توجه به ارائه چکیده به زبانی غیر از متن اصلی مهم است. ارائه چکیدهای به زبان بومی برای مجلههای غیر فارسی، نمایانی مجله را در داخل کشور افزایش میدهد و ارائه چکیدهای به زبان انگلیسی برای مجلههایی که به زبان فارسی یا به زبانهایی با مخاطبان محدودتر منتشر میشوند، بر نمایانی داخلی و بینالمللی مجلهها تأثیری بسزا دارد.
در پایان، باید خاطرنشان کرد که این پژوهش تنها استانداردهای کیفیت در سطح مجله را بررسی نمود. ضروری است پژوهشهای دیگری در سطح مقالهها انجام شود و میزان انطباق آنها با استانداردهای بینالمللی مورد کندوکاو قرار گیرد. علاوه بر این ، برخورداری از برخی از معیارها به خودی خود اثربخش نیست. به طور مثال ، نوع و جزئیات اطلاعاتی که در مورد رویة داوری یا راهنمای نگارش ارائه میشود، تعیین کنندة میزان اثربخشی این مقولهها در نمایانی مجله است. با آنکه در این پژوهش محتوای این مقولهها به طور اجمالی بررسی شد، اما مطالعة کامل این اطلاعات به تحلیل دقیق محتوا نیاز دارد و مستلزم پژوهشهای دیگری است.
جدول1. فراوانی مجلهها به لحاظ اعلام یا عدم اعلام معیارهای کیفیت
در جایگاه وبی مربوط یا در مگایران
غیرقابل دسترسی |
خیر |
بلی |
معیار |
مقوله |
||||
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
|||
- |
- |
76/34 |
81 |
24/65 |
152 |
1. صندوق پستی |
ارتباطات |
|
- |
- |
88/18 |
44 |
12/81 |
189 |
2. نشانی الکترونیکی |
||
- |
- |
30/13 |
31 |
70/86 |
202 |
3. نشانی |
||
- |
- |
73/10 |
25 |
27/89 |
208 |
4. فاکس |
||
- |
- |
15/2 |
5 |
85/97 |
228 |
5. تلفن |
||
58/8 |
20 |
78/43 |
102 |
64/47 |
111 |
6. رویة داوری |
راهنمای نویسندگان |
|
73/7 |
18 |
62/35 |
83 |
65/56 |
132 |
7. شیوة ارسال مقاله |
||
44/6 |
15 |
33/31 |
73 |
23/62 |
145 |
8. راهنمای نگارش مقاله |
||
- |
- |
20/38 |
89 |
80/61 |
144 |
9. دسترسی اختصاصی |
شیوه دسترسی |
|
- |
- |
45/14 |
36 |
55/84 |
197 |
|
||
88/15 |
37 |
20/38 |
89 |
92/45 |
107 |
|
محتوای قابل دسترس |
|
88/15 |
37 |
48/33 |
78 |
64/50 |
118 |
|
||
88/15 |
37 |
16/11 |
26 |
96/72 |
170 |
|
||
- |
- |
44/6 |
15 |
56/93 |
218 |
|
||
43/0 |
1 |
27/86 |
201 |
30/13 |
31 |
|
مشخصات نشر |
|
- |
- |
22/53 |
124 |
78/46 |
109 |
|
||
- |
- |
19/35 |
82 |
81/64 |
151 |
|
||
- |
- |
91/33 |
79 |
09/66 |
154 |
|
||
- |
- |
43/3 |
8 |
57/96 |
225 |
|
||
- |
- |
00/3 |
7 |
00/97 |
226 |
|
||
- |
- |
0 |
0 |
00/100 |
233 |
|
||
- |
- |
73/7 |
18 |
27/92 |
215 |
|
سردبیر
|
مسئولیت |
- |
- |
69/80 |
188 |
31/19 |
45 |
|
||
72/1 |
4 |
06/45 |
105 |
22/53 |
124 |
|
هئیت تحریریه |
|
72/1 |
4 |
94/54 |
128 |
35/43 |
101 |
|
||
- |
- |
29/1 |
3 |
71/98 |
230 |
|
مدیر مسئول |
|
- |
- |
70/86 |
202 |
30/13 |
31 |
|
جدول 2. توزیع فراوانی معیارها بر اساس فراوانی مجلهها
معیارها |
مجلهها |
|||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
درصد تجمعی |
27 |
100 |
3 |
29/1 |
29/1 |
26 |
30/96 |
1 |
43/0 |
72/1 |
25 |
59/92 |
7 |
00/3 |
72/4 |
24 |
89/88 |
11 |
72/4 |
44/9 |
23 |
19/85 |
14 |
01/6 |
45/15 |
22 |
48/81 |
14 |
01/6 |
46/21 |
21 |
78/77 |
21 |
01/9 |
47/30 |
20 |
07/74 |
16 |
87/6 |
34/37 |
19 |
37/70 |
33 |
16/14 |
50/51 |
18 |
67/66 |
18 |
73/7 |
23/59 |
17 |
96/62 |
16 |
87/6 |
09/66 |
16 |
26/59 |
16 |
87/6 |
96/72 |
15 |
56/55 |
16 |
87/6 |
83/79 |
14 |
85/51 |
25 |
73/10 |
56/90 |
13 |
15/48 |
5 |
15/2 |
70/92 |
12 |
44/44 |
6 |
58/2 |
28/95 |
11 |
74/40 |
2 |
86/0 |
14/96 |
10 |
04/37 |
5 |
15/2 |
28/98 |
7 |
93/25 |
3 |
29/1 |
57/99 |
6 |
22/22 |
1 |
43/0 |
00/100 |
جمع |
- |
233 |
00/100 |
|
پیوست
برخی معیارهای کیفیت مجلههای علمی
ترجمة کلیدواژهها |
هزینه و شیوة ارسال مقالهها |
نظم و فاصله انتشار |
فهرست مندرجات مقاله |
انواع رسانههای مورد قبول (چاپی یا بر دیسکت) |
اندازه، رنگ، صفحه آرایی چاپی |
شمارهگذاری بخشها و بخشهای فرعی |
راهنمای نویسندگان |
صفحه بندی و شمارهگذاری پیوسته |
دامنة موضوعی |
سبک استناد |
طرح بندی و صفحه آرایی |
هدف مجله |
ساختار علمی |
وجود جلد برای هر دوره |
عمر مجله |
ساختار ظاهری |
عنوان مجله |
نشانی دفترهای سردبیری، اداری و توزیع |
تصویرها و جدولها |
محل انتشار |
معرفی سردبیر و کادر سردبیری |
نمونه خوانی و تصحیح |
نام و نشانی ناشر |
وابستگی سازمانی سردبیر و کادر سردبیر |
سرعنوان برای هر بخش |
شماره استاندارد بینالمللی نشریه (شابن) |
معرفی هیئت تحریریه، و وابستگی سازمانی هر یک |
نوع رده بندی و منبع آن |
عطف (محتوا و طرح بندی) |
معرفی کمیته مشورتی، و وابستگی سازمانی هر یک |
نوع توصیفگرها و منبع آن |
فهرست مندرجات و ترجمه آن |
اطلاعات مربوط به اشتراک |
وابستگی سازمانی نویسندگان و محل کار آنها |
عنوان اختصاری مجله |
بهای هر شماره |
عنوان و عنوان فرعی به زبان اصلی |
شماره، دوره و سال |
اطلاعات مربوط به تحویل پستی |
زبان مقاله |
دوره زمانی تحت پوشش هر دوره |
شمارههای موجود برای مبادله |
مآخذ کتابشناختی |
صفحهشمار هر دوره |
اعلان موارد رد مسئولیت |
چکیده مقاله |
زبان اصلی |
مجوز بازتولید |
کلیدواژهها (یا توصیفگرها) |
نخستین و آخرین صفحه |
ترکیب مجله و تعداد شمارهها در هر سال |
عنوان کامل یا اختصاری مقاله |
ذکر وجود نمایه |
ترکیب مجله به لحاظ نوع مواد |
عنوان گویای محتوا برای مقالهها |
تغییر نام مجله |
رویّههای داوری |
ترجمه عنوان مقاله به انگلیسی و به زبان چکیده |
اعلان پایان هر دوره |
شمارگان مجله |
نام کامل نویسندگان، تخصص، و نشانی آنها |
اعلان خلاصه هر دوره |
پوشش مجله در نمایه نامهها و چکیدهنامهها |
ترجمه چکیده |
ضریب تأثیر مجله |