مقایسة استفاده از منابع الکترونیکی خریداری شده در ... در بخش مرجع کتابخانه‌‌های دانشگاه تهران و تبریز

مقدمه

مفهوم خدمات مرجع که گاهی از آن به عنوان «خدمات مرجع و اطلاع‌رسانی» یاد می‌شود، یاری‌رسانی به استفاده‌کننده به منظور دستیابی به اطلاعات است (Bung, 1999).

هستة اصلی فعالیتهای تخصصی کتابداری و اطلاع‌رسانی را فراهم آوردن چنین خدماتی تشکیل  می­دهد. با ظهور فناوری جدید، ارائة چنین خدماتی در عرصة کتابداری اهمیت بیشتری یافته است. به گفتة «مک‌ لر»: «خدمت مرجع، خدمت ویژه‌ای به خواننده است تا او را در یافتن موادی که جوابگوی نیازهای اوست، یاری کند. توجه به مضمون تعریف فوق دو شاخص مهم را در ذهن تداعی می‌کند؛ سرعت دستیابی به منابع و نامحدود بودن دامنة دسترسی به آنها Tenopir, 2001)).

در شرایط کنونی، با وجود شبکه جهانی اینترنت، دستیابی سریع به منابع اطلاعاتی میسرگردیده است. همچنین کتابخانه‌ها می‌توانند از طریق امکانات وسیع این ابزار توانمند اطلاعاتی، به منابع اطلاعاتی مشترک انبوهی دسترسی داشته و از آنها استفاده کنند. دانشگاه‌ها به ایجاد اشتراک جستجوی پیوسته و پایگاه داده‌ها به صورت گسترده برای دانشجویان و اعضای هیئت علمی دانشکده‌ها تأکید دارند. جستجوی پیوستة کتابشناختی منابع و نیز متن کامل منابع، چنان در صحنة مرجع کتابخانه های دانشگاهی وارد گردیده که به سختی می‌توان باور کرد چنین خدماتی قبلاً ارائه نمی‌شده است. امروزه کتابخانه‌های دانشگاهی برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع، بر استفاده از جستجوی پیوسته به جای استفاده از سایر منابع و رسانه‌ها بخصوص منابع چاپی تأکید دارند[1]، لذا در بیشتر دانشگاه‌ها، بخش عظیمی از بودجه سالانه اختصاص یافته به آنها صرف خرید منابع اطلاعاتی مرجع اینترنتی می‌شود. منابع مذکور برای کسانی که مجاز به استفاده از آنها می‌باشند ـ چه در داخل و یا خارج از کتابخانه ـ بدون هیچ محدودیتی قابل دسترسند؛ از این رو، در این تحقیق صرفاً به وضعیت استفاده از منابع مذکور توسط کتابداران مرجع کتابخانه‌های مرکزی و دانشکده‌های تابعه دو دانشگاه تبریز و تهران، به منظور پاسخگویی به نیازهای مراجعان به محل کتابخانه در طی سال تحصیلی 85ـ86، پرداخته شده است.

بیان مسئله

نیاز انسان به اطلاعات نامحدود است. او اطلاعات را برای هدفهای گوناگون در شکلهای مختلف مورد جستجو و استفاده قرار می‌دهد. کتابخانه‌های دانشگاهی حجم انبوهی از منابع اطلاعاتی را در اختیار دارند و خدمات گوناگونی را برای ایفای وظایف آموزشی و پژوهشی ارائه می‌دهند. با توجه به نقش مهم کتابخانه‌های دانشگاهی، در اغلب موارد از آنها به عنوان هسته اصلی فعالیتهای دانشگاهی یاد می‌کنند. کتابداران این کتابخانه‌ها برای رفع نیازهای اطلاعاتی مراجعه‌کنندگان به آنها، به استفاده از منابع اطلاعاتی با کیفیت مطلوب و قابل اطمینان در شکلهای مختلف چاپی و الکترونیکی نیازمند می‌باشند. یکی از ابزارهای معمول استفاده در بین کتابداران، اینترنت است. دانشگاه تبریز و تهران دو سازمان از بزرگترین دانشگاه‌های کشور می باشندکه در سال جاری با مجموع  1927 نفر عضو هیئت علمی و 9484 نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی، عهده‌دار وظایف آموزشی وپژوهشی بوده اند. در سال 2006 جمعاً مبلغی حدود یک میلیون و هشتاد هزار دلار توسط این دو دانشگاه از محل بودجه اختصاص یافته به کتابخانه‌هایشان به منظور تأمین منابع اطلاعاتی الکترونیکی هزینه شده است. با توجه به دسترس‌پذیری منابع مذکور از طریق اینترنت و امکان استفاده از اینترنت در کلیه کتابخانه‌های هر دو دانشگاه، آگاهی از وضعیت استفاده از منابع اطلاعاتی اینترنتی در کتابخانه‌های تابعه به منظور ارائه خدمات به استفاده کنندگان و بررسی امکانات و محدودیتهای موجود بر سر راه استفاده بهینه از منابع خریداری شده اینترنتی در کتابخانه های مورد بررسی، می‌تواند گامی مثبت جهت ارتقای سطح ارائه خدمات در این کتابخانه‌ها تلقی شود.

هدفهای پژوهش

هدف اصلی، تعیین وضعیت استفاده از منابع اطلاعاتی خریداری شده اینترنتی در کتابخانه­های مرکزی و دانشکده‌ای دو دانشگاه تبریز و تهران برای ارائه خدمات مرجع توسط کتابداران به استفاده‌کنندگان از کتابخانه های مذکور است.

هدفهای ویژه

1- تعیین علل مؤثر بر استفاده و عدم استفاده از منابع اینترنتی در کتابخانه‌های مورد مطالعه.

2- تعیین انواع سؤالهایی که از طریق منابع اینترنتی توسط کتابداران  پاسخ داده می‌شوند.

3- تعیین انواع منابع اینترنتی که بیشترین استفاده را برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع دارند. 

4 - تعیین میزان استفاده از پست الکترونیکی (ایمیل) برای پاسخگویی به سؤالهای استفاده‌کنندگان توسط کتابداران مرجع .

تعریف عملیاتی

در این تحقیق، منظور از منابع اینترنتی، منابع اطلاعاتی الکترونیکی خریداری شده توسط دانشگاه ـ شامل نشریه‌ها، کتابها، پایان‌نامه‌ها و منابع مرجع الکترونیکی ـ است. این منابع به وسیلة اینترنت و از طریق وب سایت دانشگاه برای افراد و کتابخانه‌هایی که می‌توانند از منابع مذکور استفاده کنند، قابل دسترسند.

سؤالهای پژوهش

1- دلایل مؤثر در استفادة کتابداران از منابع اینترنتی خریداری شده توسط دانشگاه  کدامند؟

2 - چه نوع سؤالهایی از طریق منابع اینترنتی بیشتر پاسخ داده می‌شوند؟ (به ترتیب اهمیت)

3 – کدام نوع از انواع  منابع اینترنتی برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع بیشتر کاربرد دارد؟ (به ترتیب اهمیت)

4 - وضعیت استفاده از پست الکترونیکی (ایمیل) برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع توسط کتابداران چگونه است؟

جامعة مورد مطالعه

 جامعة پژوهش، بخش مرجع  کتابخانه‌های مرکزی و کتابخانه‌های کلیة دانشکده‌ها و مراکز آموزشی وابسته به دانشگاه تبریز و دانشگاه تهران می‌باشند که در مجموع شامل 33 کتابخانه‌اند. از این تعداد 17کتابخانه به دانشگاه تهران و 16کتابخانه به دانشگاه تبریز وابسته‌اند.

روش پژوهش

 این پژوهش به شیوة پیمایشی ـ توصیفی انجام شده و ابزار گردآوری داده ها  پرسشنامه بوده است. پرسشنامه این پژوهش در دو بخش طراحی شده که هم موارد استفاده و هم عدم‌استفاده از منابع مرجع اینترنتی خریداری شده موجود در کتابخانه های مورد پژوهش را شامل می‌شود.

بخش اول به عدم ‌استفاده مربوط است .کتابخانه‌هایی که در سال تحصیلی86-85 از منابع مذکور استفاده نکرده‌اند، به این بخش پاسخ داده‌اند. بخش دوم به استفاده از منابع مرجع اینترنتی مربوط است. این بخش فقط توسط کتابخانه‌هایی که در طی سال تحصیلی86-85 از منابع مذکور استفاده کرده‌اند، پاسخ داده شده است. در ضمن، در ابتدای پرسشنامه تعدادی سؤال طراحی شده که هر دو گروه به طور مشترک به آنها پاسخ داده‌اند. برای سنجش روایی پرسشنامه، از نظرهای تعدادی از کتابداران مرجع جامعة مورد پژوهش که به صورت تصادفی انتخاب ‌شده‌اند، استفاده گردید. بدین منظور، پرسشنامة اولیه به تعداد 10 عدد بین افراد مذکور توزیع و پرشسنامة نهایی پس از اعمال نظرها و اصلاحات در پرسشنامة مقدماتی، تهیه شد.

زمان جمع‌آوری داده‌ها از اوایل هفتة اول مرداد تا اواخر هفتة دوم شهریور را شامل می‌شد. تمامی 33 پرسشنامه توزیع شده برگشت داده شد و اطلاعات آنها تجزیه و تحلیل گردید.

تحقیقات انجام گرفته در ایران

بررسی منابع در موضوع  این تحقیق در ایران نشان داد تاکنون کارهای زیادی در این مورد انجام نگرفته است. تنها دو مورد مشابه شناسایی شد که به اجمال شرح داده می‌شود.

«نقی مهرطبائی»، تحقیقی را با هدف امکان‌سنجی ارائة خدمات مرجع الکترونیکی در مراکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه های تخصصی شهر تهران انجام داده است. جامعة مورد پژوهش 95 مرکز را شامل و برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه استفاده گردید. یافته‌ها نشان داد مراکز مورد پژوهش برای گردآوری، پردازش، ذخیره و بازیابی و اشاعة اطلاعات در حد متوسط، استفاده می‌کنند. همچنین، در این تحقیق مشخص شد 44% مراکز مورد مطالعه، از اینترنت برای ارائة خدمات مرجع در حد بسیار کم بهره می‌گیرند و تنها 24% آنها  از این ابزار در حد نسبتاً زیاد استفاده می‌کنند. سایر یافته‌ها بیانگر این نکته بود که 88% مراکز فوق از تلفیق خدمات مرجع سنتی و الکترونیکی استفاده می‌کنند. مراکز فوق از پست الکترونیکی برای انجام خدمات اشاعة اطلاعات گزینشی اطلاعات و نیز خدمات مرجع استفادة چندانی نمی‌کنند. وضعیت این مراکز از نظر دارا بودن نیروی انسانی ماهر به منظور ارائة خدمات مرجع، متوسط است. مراکز مذکور از سوی سازمان مادر برای ارائة خدمات مرجع الکترونیکی، حمایت مالی نمی‌شوند (نقی مهرطبائی، 1385).

در سال 1384«مریم ناخدا» تحقیقی را با هدف تعیین میزان عوامل فردی مؤثر بر کاربرد فناوری اطلاعات توسط کتابداران، انجام داد. در پژوهش مذکور، منظور از فناوری علاوه بر سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه، فناوریهای یکپارچة رایانه‌ای و ارتباطی از قبیل رایانه‌های شخصی و نرم‌افزارهای مخصوص ‌کتابخانه‌ها،  واژه‌پردازها، پایگاه‌های اطلاعاتی و سرویسهایی مانند شبکة درون سازمانی، شبکة جهانی وب و پست الکترونیکی است. جامعة پژوهش شامل کلیة کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاه تهران با تحصیلات حداقل دیپلم، بدون در نظر گرفتن رشتة تحصیلی آنها به تعداد 153 نفر بود. پژوهش فوق به شیوة پیمایشی انجام گرفت و برای گردآوری داده ها از پرسشنامه استفاده شد. یافته­ها نشان داد بین دارا بودن مسئولیت متفاوت در کتابخانه­های  دانشکده­های دانشگاه تهران و میزان کاربرد فناوری در این کتابخانه‌ها، رابطه‌ای معناداری وجود دارد و سابقة کار کتابداران تأثیری بر میزان استفادة آنها از فناوری اطلاعات نداشته است. همچنین، نتایج این تحقیق نشان داد هر چه میزان تحصیلات کتابداران بالاتر و آشنایی آنها با زبان انگلیسی بیشتر باشد، حجم استفادة آنها از فناوری اطلاعات بیشتر می‌گردد. طبق نتایج به دست آمده از این پژوهش، عامل آموزش کتابداران در زمینة فناوری، تأثیری مهم و قابل توجه در افزایش کاربرد فناوری دارد (ناخدا، 1384).

تحقیقات انجام گرفته در خارج از کشور

«تنوپیر و نیوفانگ» در سال 1991  تحقیقی را در مورد  ارائة خدمات مرجع درکتابخانه های عضو انجمن کتابخانه های  تحقیقاتی در آمریکا  انجام دادند. آنها دوباره همین تحقیق را در سالهای 94، 97 و 2000 برای آگاهی از نوع فرآورده های الکترونیکی مورد استفاده توسط کتابداران، به منظور انجام خدمات مرجع در این کتابخانه ها تکرار کردند . یافته‌ها نشان داد تمامی کتابخانه های مورد مطالعه از جستجوی باواسطه و بی واسطه و نیز پایگاه‌های سی دی رام استفاده می‌کنند. اکثریت آنها دارای فهرست پیوسته هستند. مصاحبه با کتابداران مرجع در این کتابخانه‌ها نشان داد کاربران این کتابخانه ها برای استفاده بهتر از منابع الکترونیکی، به آموزش نیاز دارند. کتابداران اظهار داشته‌اند با ورود چنین خدماتی به عرصة کتابخانه‌ها، توقعات و تصورات کاربران تغییر یافته است Tenopir & Neufang)).

«مارک استور» دسترسی کیفی به منظور کشف نحوة اولویت گذاری استفاده از منابع چاپی یا الکترونیکی توسط کتابداران برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع را بررسی کرد. یافته‌ها نشان داد اکثریت کتابداران در کتابخانه‌های مختلف (46%) انتخاب منبع پاسخگوی چاپی یا الکترونیکی را بسته به ماهیت سؤال دانسته‌اند. 22% منابع چاپی و 32% منابع الکترونیکی را در اولویت اول جستجو برای یافتن پاسخ قرار داده‌اند.  73% کتابداران با استفاده از منابع اینترنتی برای ارائه خدمات  مرجع موافق بوده و آن را مفید دانسته‌اند. در این تحقیق جامعه مورد مطالعه بر ضرورت آموزش استفاده از اینترنت برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع تأکید داشته‌اند(Stover, 2000).

«حمید سعید» و دیگران، تحقیقی را با هدف بررسی امکانات موجود در استفاده از اینترنت توسط دانشگاه‌ها و سازمانهای آموزش عالی پاکستان انجام دادند. جامعة پژوهشی، کتابخانه‌های مرکزی 40 دانشگاه و مرکز آموزشی غیرانتفاعی بود که کتابدار ارشد هر یک از کتابخانه‌های مورد پژوهش باید به سؤالها جواب می‌داد. حدود 50% جامعه مورد مطالعه به سؤالها جواب دادند (20 کتابخانه) . یافته‌ها حاکی از آن بود که حدود نیمی از کتابخانه‌های پاکستان به اینترنت دسترسی داشتند. مسائل و مشکلات استفاده از اینترنت توسط جامعه مورد مطالعه، کمبود سخت‌افزار، مشکلات اتصال به  شبکه و نبودِ آموزشهای لازم برای کتابداران مرجع به منظور استفاده بهینه از اینترنت گزارش شده است. در بین انواع موارد استفاده از اینترنت در ارائه خدمات کتابخانه‌ای، استفاده از اینترنت در پاسخگویی به سؤالهای مرجع استفاده‌کنندگان، بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است (70%). در ضمن،  تعدادی از کتابخانه‌ها برای انجام فرایندهای مجموعه‌سازی، فهرست‌نویسی و امانت بین کتابخانه‌ای، از اینترنت استفاده کرده‌اند. یافته‌ها حاکی از آن بود که از بین تمام کتابخانه‌های مورد بررسی در این تحقیق، تنها فهرست دو کتابخانه از طریق اینترنت قابل دسترس بوده است (Saeed...et al ,1999  ).

«کبا عبدالعائی و مجید»، با هدف بررسی تأثیر اینترنت بر خدمات مرجع و نگرش کتابداران نسبت به اهمیت اینترنت در ارائه کار مرجع، تحقیقی را انجام دادند. جامعه پژوهشی کتابداران مرجع شاغل در 9 کتابخانه دانشگاهی مالزی جمعاً 40 نفر بدون نمونه‌گیری بود. نتایج نشان داد نظر پاسخگویان  در مورد تأثیر اینترنت بر افزایش کارایی و کفایت آنها در انجام خدمات مرجع، مثبت بوده است. اکثریت آنها با جایگزینی کامل منابع اینترنتی با منابع چاپی مخالف بودند. همچنین، پاسخگویان معتقد بودند کتابداران باید برای فراهم آوردن خدمات مرجع مؤثر برای استفاده کنندگان، از مهارتهای دستیابی و استفاده از اینترنت برخوردار باشند (Abdoulaye, 2000).

در سال 2002 تیم مرجع دانشگاه استتسون تصمیم گرفت سؤالهای مطرح شده در میز مرجع را در دو دوره دو ماهه در طول سال تحصیلی و مشخصات منابعی را که کتابداران مرجع برای پاسخگویی به سؤالهای مراجعان استفاده می‌کردند، بررسی کند. آمار نشان داد، میزان استفاده از منابع الکترونیکی پیوسته 6 برابر میزان استفاده از منابع چاپی بوده است. از دیگر یافته‌های پژوهش، آموزش کتابداران مرجع، تعیین سطح کارمندان مرجع، تعیین ساعات کار کتابداران و تهیة منابع مناسب برای ایجاد صفحات وب و توسعه مجموعه کتابخانه است. در این پژوهش، به جابجایی بخشی از بودجه مرجع کتابخانه از سمت منابع چاپی به سمت منابع الکترونیکی تأکید شده است (Bradford, 2005).

«موررای و تچرنیز» با هدف بررسی تأثیر دسترسی همه جانبه به منابع اینترنتی بر روی سؤالهای مرجع رسیده به کتابخانه‌های عمومی ویکتوریا در استرالیا، تحقیقی را انجام دادند. یافته‌ها نشان داد اگرچه دسترسی به اینترنت باعث کاهش تعداد سؤالهای مرجع رسیده به کتابخانه‌ها شده، اما بر پیچیدگی سؤالها افزوده است. طبق نتایج به دست آمده از این تحقیق، میزان استفاده از اینترنت توسط دانشجویان برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع در مقایسه با سه سال پیش 55% افزایش یافته است. همچنین، یافته‌ها ناتوانی و بی‌کفایتی کتابداران را در استفاده از منابع اینترنتی و آگاهی نداشتن آنها از وجود اکثریت منابع موجود در اینترنت نشان می‌داد (Murray, 2005).

«دارریز» با هدف تعیین میزان دسترسی و استفاده از اینترنت در خدمات مرجع توسط مؤسسه‌های آموزش عالی در آفریقای جنوبی، تحقیقی را انجام داد. یافته‌های پژوهش نشان داد در کتابخانه‌های مورد بررسی کلیة کتابداران مرجع به اینترنت دسترسی داشته و همگی آبونمان چندین پایگاه اطلاعاتی قابل دسترس اینترنتی بوده‌اند. در این بررسی، با مقایسه‌ای که در میزان استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی بر روی سی دی رام و معادل پیوستة همان پایگاه‌ها ـ که هر دو شکل برای کاربران قابل دسترس بود ـ انجام گرفت، مشخص شد شیوة غالب، استفاده از پایگاه‌های پیوسته بوده است. دیگر یافته‌های این بررسی نشان داد کلیة کتابداران مرجع در جامعة مورد پژوهش، برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع از اینترنت استفاده کرده‌اند. آنها بیشترین استفاده از اینترنت را برای پاسخگویی به سؤالهای ارجاع آماده و سؤالهایی را که از طریق پست الکترونیکی دریافت کرده­اند، گزارش نموده‌اند. طبق یافته‌های این پژوهش، کتابداران، برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع از فهرست پیوسته و پایگاه‌های اطلاعاتی خریداری شده اینترنتی 5 الی 6  بار در روز استفاده کرده‌اند. تمامی کتابخانه‌ها در این تحقیق (بجز سه مورد)  وب‌سایت داشته‌اند که از طریق آن فهرست کتابخانه و پایگاه‌های اطلاعاتی موجود در مجموعة خود را برای کاربران دسترس‌پذیر ساخته‌اند. در زمینة آموزش کتابداران مرجع برای انجام خدمات مرجع پیوسته، نزدیک به 85% کتابداران در کارگاه‌های آموزشی شرکت نموده‌اند. 75% از طریق خودآموز و در بقیة موارد از طریق همکاران و یا سایر روشها، نحوة ارائة چنین خدماتی را فرا گرفته اند. کتابداران استفاده از روشهای آموزش رسمی از قبیل کارگاه‌ها و سمینارهای آموزشی را برای ارتقای سطح دانش و مهارتهای خود، ضروری دانسته‌اند (Darries, 2004).

یافته‌های پژوهش

از مجموع 33 کتابخانه، اعم از مرکزی و دانشکده­ای تابعة دانشگاه‌های تبریز و تهران، کلیة کتابخانه‌ها پرسشنامه­ها را پس از تکمیل عودت داده­اند. پاسخگویان به پرسشهای این پژوهش، مسئولان بخش مرجع کتابخانه­های تابعه دو دانشگاه تبریز و تهران می­باشند که 7/69% آنها زن و 2/24% مرد می­باشند. اکثریت این افراد (1/87%) مدرک لیسانس و بقیه موارد (2/3%) مدرک فوق لیسانس و یا بالاتر و 5/6% مدرک تحصیلی دیپلم داشته‌اند.

اطلاعات توصیفی مربوط به استفادة آزمودنیها از منابع اینترنتی به تفکیک محل دانشگاه

نتیجه‌گیری

از مجموع 33 کتابخانه، اعم از مرکزی و دانشکده­ای تابعه دانشگاه‌های تبریز و تهران، تمامی کتابخانه‌ها پرسشنامه­ها را پس از تکمیل برگردانده‌اند. یافته­ها حاکی از آن است که از بین 33 کتابخانه، 15 مورد از آنها از منابع اطلاعاتی خریداری شده توسط دو دانشگاه مذکور که برای استفاده کتابخانه­های تابعه آنها تهیه شده­اند، در سال تحصیلی     85-86  برای انجام خدمات مرجع استفاده نموده­اند؛ در حالی که 18 کتابخانه دیگر در فاصلة زمانی یاد شده هیچ استفاده­ای از منابع اینترنتی نداشته اند.

نظر به اینکه تمامی کتابخانه­های تابعه هر دانشگاه به منابع اینترنتی موجود در وب‌سایت همان دانشگاه دسترسی داشته و امکان استفاده از آنها به طور یکسان ممکن بوده است، در مجموع  بیش از نیمی از کتابخانه­های مورد پژوهش (5/54%) در سال تحصیلی 85-86 از منابع اینترنتی استفاده نکرده‌اند. یافته­های این پژوهش برخلاف یافته­های پژوهشی است که «دارریز» در سال 2003 بر روی کتابخانه­های مؤسسه‌های آموزش عالی در آفریقای جنوبی انجام داد و مشاهده کرد تمامی کتابخانه­های تحت بررسی از منابع اینترنتی برای انجام خدمات مرجع بهره برده­اند.

  پاسخگویان به پرسشهای پژوهش، مهمترین علت استفاده نکردن را نداشتن امکانات کافیِ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بیان کرده­اند (4/41%). همچنین 5/34% افراد نیز عامل کمبود فضای مناسب برای ارائه خدمات مرجع از طریق منابع اینترنتی را دلیل استفاده نکردن خود از این منابع بیان نموده‌اند. همچنین، علتهایی از قبیل نداشتن نیروی متخصص برای ارائه این خدمات و نیز اطلاع نداشتن کتابداران مرجع از وجود چنین منابعی، در اولویتهای بعدی موانع استفاده پاسخگویان بیان شده­اند. یافته­های پژوهش حاضر در زمینة کمبود تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای استفاده از منابع اینترنتی در انجام خدمات مرجع، با یافته­های پژوهشیSaeed در پاکستان همسوست.

نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان داد بیشتر کتابداران مرجع (2/72%) که از منابع اینترنتی استفاده نکرده­اند، با وجود استفاده نکردن، از وجود چنین امکاناتی مطلّع بوده­اند و فقط 8/27% کتابدارانی که از منابع مذکور استفاده نکرده‌اند، از وجود چنین منابعی بی‌اطّلاع بوده­اند. نزدیک به 6/55% افرادی که از منابع اینترنتی استفاده نمی­کنند، استفاده از آنها را در بخش مرجع کتابخانه خود ضروری تشخیص داده­اند. حدود 9/39% نیز ارائه چنین خدماتی را در بخش مرجع کتابخانه­ خود بسیار ضروری عنوان کرده­اند. تنها درصد بسیار کمی از افراد (6/5%) وجود چنین منابع و خدماتی را در کتابخانه غیر ضروری بیان کرده­اند. از آنجا که نزدیک به 95% افراد ارائه چنین خدماتی را بسیار ضروری و یا ضروری قلمداد می­کنند، یافته­های این پژوهش در مورد ضرورت وجود  چنین خدماتی، یافته­های تحقیق  Stoverدر سال 1998 را تأیید می‌کند.

در ارتباط با  میزان تأمین منابع اطلاعاتی مورد نیاز مراجعان با استفاده از منابع اینترنتی،  بیشتر پاسخگویان (40%) عنوان کرده­اند کمتر از 10% سؤالهای مرجع مراجعه‌کنندگان به بخش مرجع را با استفاده از منابع اینترنتی پاسخ گفته­اند. در این میان فقط دو کتابخانه از بین 15 کتابخانه استفاده‌کننده، برای پاسخگویی به سؤالهای مرجع، بیش از نصف سؤالها (50 تا 75%) را از طریق منابع مذکور پاسخ داده­اند. ضمناً، هیچ‌کدام از کتابخانه­ها به طور کامل (100%) از منابع اینترنتی برای پاسخگویی به سؤالها استفاده نکرده­اند. مقادیر فوق نشان‌دهندة استفاده کم از منابع اینترنتی به منظور برآوردن نیازهای اطلاعاتی مراجعان بخش مرجع است. این یافته­ها بیانگر این نکته است که با وجود هزینه‌های هنگفت صرف شده توسط دانشگاه‌های متبوع با هدف استفادة وسیع و مطلوب از منابع مذکور، متأسفانه استفاده چندانی از آنها در کتابخانه­های تابعه صورت نمی­پذیرد. این یافته­ها نتایج تحقیق «نقی مهرطبایی» را تأیید می‌کند و با آن همسو می­باشد.

در پاسخ به سؤال مربوط به فاصلة زمانی استفاده از منابع اینترنتی برای انجام خدمات مرجع در کتابخانه، نتایج حاکی از آن است که بیش از نیمی از  کتابداران (3/53%) به طور روزانه به منابع مذکور مراجعه می­کنند. این در حالی است که اکثریت آنها (40%) به کمتر از 10% سؤالهای مرجع از طریق این منابع پاسخ گفته‌اند (جدول 4). بنابراین، نتیجه‌گیری می­شود که کتابداران مرجع با وجود تمایل زیاد به استفاده از این منابع به عنوان گزینه­های مناسب جهت انجام خدمات مرجع، در عمل هنگام استفاده از آنها با مشکل مواجه شده و بهرة مناسبی از آنها نمی­برند. این امر می­تواند گاه به دلیل ناتوانی کتابدار در استفاده از این منابع باشد؛ مثلاً نداشتن مهارت جستجو و بازیابی، آشنایی ناکافی با زبان انگلیسی و یا تمایل نداشتن کتابداران به استفاده از این منابع در برخی موارد، دلایل شکست در استفاده قلمداد می­شود. گاهی نیز استفاده نامطلوب و ناکافی از منابع اینترنتی می­تواند به علّت ضعف در کمیّت و کیفیت خود منابع در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی مراجعان در رشته­های موضوعی گوناگون باشد، به گونه­ای که منابع اطلاعاتی آبونمان و قابل دسترس برای برخی رشته­های تحت پوشش دانشگاه ناکافی باشد.           

در مورد نوع سؤالهای پاسخ داده شده از طریق منابع اینترنتی، پاسخگویان به ترتیب استفاده از منابع برای انجام پژوهشهای وسیع (32%)  پاسخگویی به سؤالهای ارجاع آماده (28%) و دستیابی به اطلاعات کتابشناختی(28%)  را در درجه‌های بالایی از اهمیت دانسته‌اند. یافته­های پژوهش حاضر، یافته‌های پژوهش انجام گرفته توسط Darries  در زمینة بیشترین میزان استفادة به عمل آمده از منابع اینترنتی برای پاسخگویی به سؤالهای ارجاع آماده را مورد تأیید قرار می­دهد.

به لحاظ نوع غالب در استفاده از انواع منابع اینترنتی، استفاده از نشریه‌های الکترونیکی دراولویت اول بوده است. دومین منبع مورد استفاده توسط کتابداران، منابع مرجع پیوسته (با ضریب اهمیت 25) بوده و این در حالی است که استفاده از پایان­نامه­های الکترونیکی در درجة سوم اهمیت بوده  ونیز استفاده از کتابهای الکترونیکی، درجة چهارم اهمیت را به خود اختصاص داده است. در مجموع، از بین 15 کتابخانه‌ای که از منابع اینترنتی استفاده کرده‌اند، فقط 3 کتابخانه (آن هم به عنوان اولویتهای فرعی) استفاده از پایان نامه های الکترونیکی را گزارش نموده‌اند. این یافته با توجه به اینکه بیشتر کتابخانه‌ها (40%) در این تحقیق هدف خود در استفاده از منابع اینترنتی را  پاسخگویی به سؤالهای دانشجویان مقطع دکتری بیان کرده‌اند، جالب توجه است.

بیش از نیمی از کتابداران (3/53%) در حد خوبی با زبان انگلیسی آشنا هستند. 40% آنها مهارت زبان انگلیسی را در خود در حد متوسط بیان نموده­اند و فقط یک نفر از کتابداران سطح آشنایی با زبان انگلیسی خود را ضعیف ارزیابی کرده است. هیچ‌کدام از پاسخگویان آشنایی خود با زبان انگلیسی را در سطح عالی بیان نکرده­‌اند.

در پاسخ به سؤال مربوط به ارزیابی کتابداران مرجع از مهارتهای خویش در استفاده از منابع اینترنتی بر طبق نتایج ، اکثریت افراد (3/73%) به آموزش بیشتر برای استفاده مؤثرتر از منابع مذکور نیاز داشته­اند.همچنین، 3/13% بیان کرده­اند که به آموزش نیازی ندارند و 7/6% افراد نیز نیاز مبرم خویش به آموزش را بیان نموده­اند. این یافته با یافته­های به دست آمده از تحقیقات انجام گرفته توسط  Saeed, Darries, Tenopirو ناخدا در زمینه ضرورت آموزش کتابداران برای استفاده از منابع اینترنتی در خدمات مرجع، همسو می‌باشد. میزان سؤالهای پاسخ داده شده از طریق پست الکترونیکی؛ 3/13% افراد کمتر از 10% سؤالها و 3/13% افراد نیز بین 20 تا 50% سؤالها را از طریق پست الکترونیکی پاسخ داده‌اند. فقط یک نفر از پاسخگویان اذعان داشته بیش از 50% سؤالها را از طریق پست  الکترونیکی پاسخ داده است.

در مورد وضعیت دسترسی به فهرست کتابخانه­های مورد پژوهش از طریق اینترنت، بیش از نیمی از کتابخانه­های دانشگاه تهران(9/52%)  دارای فهرست پیوسته می­باشند. این در حالی است که هیچ‌کدام از کتابخانه­های تابعه دانشگاه تبریز ـ حتی کتابخانة مرکزی ـ فهرست پیوسته ندارد. این یافته با یافته­های پژوهش به عمل آمده توسط Tenopir و نیز پژوهش صورت گرفته از سوی   Darries تناقض دارد.

پیشنهادها بر اساس یافته­ها

1. با توجه به اینکه مهمترین دلیل استفاده نکردن از منابع اینترنتی، نبود امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری گزارش شده است، تجهیز کتابخانه­ها به این نوع امکانات توسط سازمانهای مادر، گامی مثبت در جهت ارتقای سطح استفاده از منابع اینترنتی با توجه به هزینه­های هنگفت خرید منابع مذکور می­گردد.

2. نظر به اینکه یکی از علل مهم استفاده نکردن از منابع اینترنتی در کتابخانه­ها، نداشتن فضای مناسب گزارش شده است، اختصاص فضایی مناسب در کتابخانه­ها به منظور استفاده از منابع اینترنتی، میزان استفاده از آنها را بالا خواهد برد.

3. برگزاری کلاسهای آموزشی برای کتابداران مرجع توسط کتابخانه­های مرکزی دانشگاه‌های متبوع، باعث افزایش معلومات و سطح کارایی آنها در زمینه استفاده از منابع اینترنتی می­گردد.

4. اطلاع‌رسانی توسط کتابخانه­ها در سطح کلیه دانشکده­ها و گروه‌های آموزشی در زمینه وجود منابع اطلاعاتی اینترنتی قابل دسترس از طریق وب سایت دانشگاه، باعث افزایش استفاده از این منابع، حتی در محیط خارج از محدودة کتابخانه خواهد شد.

5. انجام پژوهشی در مورد کمیّت منابع اینترنتی آبونمان دانشگاه‌های مورد پژوهش حاضر در تمامی رشته­های تحت پوشش، به منظور دریافت نیازهای گروه‌های مختلف آموزشی، باعث آگاهی از وضعیت توازن در بین عرضه و تقاضا خواهد بود.