نقش کتابداران و اطلاع‌رسانان پزشکی در تحقیقات پزشکی: مقایسه نظرهای پژوهشگران و کتابداران

مقدمه

تحقیق، زیربنای توسعه است؛ از این‌رو کشورهای توسعه یافته (در مقایسه با کشورهای در حال توسعه) درصد بالاتری از درآمد ناخالص ملی خود را صرف تحقیقات می‌کنند. چون اطلاعات پشتوانة تحقیق است، کتابداران و متخصصان اطلاع رسانی که در فعالیتهای مربوط به گردآوری، پردازش، ذخیره و بازیابی اطلاعات تبحر دارند، می‌توانند در فرایند تحقیق، نقش مفید و مؤثری داشته باشند. انجمن کتابداری پزشکی آمریکا وظیفة کتابداران پزشکی را کمک به پزشکان، داروسازان، پیراپزشکان، بیماران و مؤسسه‌های مربوط در امر بازیابی، فراهم آوری، اشاعه و ارائة با کیفیت ترین اطلاعات پزشکی و همچنین انجام تحقیقات پزشکی و طراحی پایگاه های اطلاع رسانی و مدیریت پایگاه ها و مراکز اطلاع‌رسانی مربوط، ذکر کرده است (دیانی 1385). پژوهشهای مختلف، نقش کتابداران را در فعالیتهای مختلف بررسی کرده اند. باوجود محیطهای اطلاعاتی کاربرمدار، هنوز جستجوی اطلاعات توسط کتابداران (جستجوی با واسطه) جایگاه خاص خود را حفظ کرده است؛ زیرا بررسی «ولک»[1] نشان داد 83% کسانی که در جستجوی اطلاعات، از کتابدار کمک گرفته بودند، از نتیجة جستجو رضایت داشتند و 51% اظهار داشتند نتایج جستجو بر درمان و یا کیفیت زندگی آنها تأثیر داشته است. حدود 96% معتقد بودند برخی از مدارکی را که کتابدار برای آنها بازیابی کرده بود، از طریق دیگری پیدا نکرده بودند (ولک 2007). «مک لین»[2] معتقد است کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی به تغییرات واکنش نشان داده و با توجه به شرایط فعلی، نقشهای جدیدی پذیرفته‌اند، از جمله، کتابداران بالینی همچنین کتابداران، مهارتهای جدید کسب کرده‌اند: جستجوی ماهرانه[3]، تهیة مرورهای نظام‌مند[4] و نقشهای آموزشی (مک لین 2006). آلپی[5] (2005) نیز به نقش مؤثر کتابدار بالینی در مراقبتهای بهداشتی اشاره کرده است. با توجه به گسترش پزشکی مبتنی بر شواهد، کتابداران به عنوان جستجوگران ماهر، تحلیلگران و سازمان‌دهندگان اطلاعات و آموزش دهندگان سواد اطلاعاتی، نقش مؤثرتری نسبت به قبل دارند (بوت و والتن[6] 2000). «هریس»[7] در پژوهش مروری ـ مشاهده‌ای، به نقش چندگانة کتابداران در تهیة مرورهای نظام مند کوکران[8] اشاره کرده است: جستجوگران ماهر، سازمان دهندگان و تحلیلگران اطلاعات (هریس 2005). آنها در پژوهشی دیگر، به همکاری بین یک کتابدار و دو فیزیولوژیست برای تهیة مرورهای نظام‌مند که در تحقیقات حوزة بهداشت و سلامت نقش مهمی دارند، اشاره کرده‌اند. این همکاری که در حوزة آب درمانی و درد صورت گرفت، نشان داد کتابداران می توانند در این گونه مطالعات، بسیار مفید واقع شوند (سوینکلز[9] و همکاران 2006). نقش کتابداران در طرحهای متاآنالیز نیز بررسی شده است. بررسیهای متاآنالیز، ابزاری آماری و اپیدمیولوژیک هستند. برای ترکیب نتایج مطالعات مجزا و ارائه نتیجه‌گیری برای ارزیابی اثربخشی درمان و تا حد زیادی به متون احتیاج دارند؛ بنابراین، کتابداران می‌توانند در این‌گونه طرحهای پژوهشی، حضور و همکاری مؤثری داشته باشند (مید و ریچاردز[10] 1995). «بورلی[11] و همکاران» معتقدند متخصصان اطلاع‌رسانی از «یابندگان شواهد و مدارک» و «فراهم‌کنندگان مدارک» به «فیلترکنندگان متون»، «تحلیل‌گران، آموزش دهندگان و اشاعه دهندگان» تغییر شغل داده‌اند؛ بنابراین یازده نقش برای این متخصصان برشمرده‌اند: مجری طرح، مدیر طرح، جستجوگر متون، اداره کننده منابع[12]، فراهم کنندة مدارک، ارزیاب، گردآورندة داده، ترکیب کننده[13] داده‌ها، اشاعه دهنده و تهیه‌کنندة گزارش و پژوهشگر. «مان[14] و همکاران» (2006) نیز30 لقب برای کتابدار برشمرده‌اند که «مأمور[15] تحقیق» یکی از آنهاست. بنابراین، کتابداران علاوه بر آنکه در جستجوی اطلاعات و آموزش، نقش مؤثری داشته‌اند، در حوزة تحقیق نیز از دو جنبه مشارکت دارند: به عنوان پژوهشگر (که مقاله‌های منتشر شده از آنها و همچنین داشتن نشریه‌های تخصصی، مؤید این نکته است) و به عنوان مشاور (که می‌توانند به پژوهشگران در انجام مراحل مختلف پژوهش کمک کنند). «باطنی و همکاران» (1384) نظریه‌های مجریان طرحهای تحقیقاتی مصوب دانشگاه علوم پزشکی اصفهان را در سال 1382 در خصوص ضرورت مشارکت کتابداران و اطلاع‌رسانان پزشکی در تحقیقات آنها پرسیده‌اند. بیش از 80% مجریان، حضور کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی پزشکی را در تیمهای تحقیقاتی، لازم دانسته‌اند. اما پژوهش «معتمدی» (1381) در خصوص کمک گرفتن دانشجویان رشته های علوم تربیتی و علوم انسانی دانشگاه شیراز از کتابدار در انجام تحقیقات کتابخانه‌ای نشان داد با وجود اینکه حدود 92% افراد پاسخگو به کمک نیاز داشتند و حدود 76% از آنها از کسی کمک گرفته بودند؛ اما درصد کمی (25%) این کمک را از کتابدار خواسته بودند. لذا با توجه به جایگاه پژوهش و اهمیت مطالعاتی همچون مرورهای نظام مند و متاآنالیز و همچنین مطرح شدن مفاهیمی همچون پزشکی مبتنی بر شواهد، و از آنجا که در هریک از موارد فوق، اطلاعات، نقش بنیادین دارد، این پژوهش بر آن است که نقش کتابداران و اطلاع‌رسانان را از دیدگاه استادان و دانشجویان پژوهشگر و همچنین کتابداران و اطلاع‌رسانان دانشگاه علوم پزشکی کرمان بررسی کند تا ضمن تعیین نقش کتابدار در مراحل مختلف تحقیق، عوامل مؤثر بر استفاده نکردن از راهنمایی و کمک کتابدار، شناسایی شوند تا بتوان در جهت رفع آنها گام برداشت و امکان مشارکت بیشتر این افراد فراهم شود.

روش

برای انجام این پژوهش پیمایشی، فهرست اسامی اعضای هیئت علمی و دانشجویان پژوهشگر دانشگاه علوم پزشکی کرمان طی سالهای 84-80 از دفتر پژوهشی دانشگاه گرفته شد. تعداد این افراد، 98 نفر ( 69 استاد و 29 دانشجو) بود. پرسشنامة پژوهشگر      ساخته‌ای* بین این  پژوهشگران و همچنین 25 کتابدار کتابخانه‌های دانشگاه به شکل حضوری توزیع شد. روایی پرسشنامه‌ها با استفاده از نظرهای پنج نفر از استادان کتابداری  تأیید و پایایی آنها نیز محاسبه شد (پرسشنامة مربوط به پژوهشگر، 87/0 =a و پرسشنامة مربوط به کتابدار، 89/0=a ). به طور کلی 105 پرسشنامه (4/85%) از 123 پرسشنامة توزیع شده، تکمیل گردید (80 پژوهشگر (51 استاد و 29 دانشجو) و 25 کتابدار). داده ها با استفاده از نرم افزارSPSS 11.05 تجزیه و تحلیل شدند.

نتایج

105 پاسخ (4/85 %) جمع آوری شد که تمام دانشجویان (29 دانشجوی پژوهشگر) و کتابداران (25 نفر) و 51 نفر (74%) از استادان پاسخ داده بودند. 51 نفر از پاسخگویان (5/50%) زن و 50 نفر (5/49%) مرد بودند (جدول شمارة 1).

جدول 1. توزیع فراوانی پاسخگویان به تفکیک جنس

^*4 نفر از کتابداران به این سؤال پاسخ ندادند

نیمی از کتابداران پاسخگو مدرک کتابداری داشتند و مدرک نیمی دیگر، غیرکتابداری بود. مدرک تحصیلی 5/62% از کتابداران پاسخگو، لیسانس و فقط مدرک 5/12% فوق لیسانس بود. 2/4% مدرک فوق دیپلم و بقیه (8/20%) دیپلم داشتند؛ در حالی که 7/15% از استادان، مدرک فوق تخصص و 5/76% دکترای تخصصی و 8/7% فوق لیسانس داشتند و تمام دانشجویان پژوهشگر، دانشجوی دکترای حرفه‌ای بودند (جدول شماره2).

جدول2. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب مدرک تحصیلی

40% پژوهشگران پاسخگو، از استادان گروه بالینی و 2/31% نیز از دانشجویان گروه بالینی بودند. درصد استادان و دانشجویان متعلق به گروه علوم پایه از گروه بالینی کمتر بود ( به ترتیب 8/23% و 5% ).

تعداد کل طرحهای تحقیقاتی که پژوهشگران در دوره زمانی مورد بررسی انجام داده بودند، 83 مورد بود. از پژوهشگران در مورد استفاده از کتابخانه سؤال شده بود که حدود 45% (22 نفر) از استادان پژوهشگر، زیاد و درصد مشابهی (21 نفر) گهگاه از منابع اطلاعاتی کتابخانه استفاده می‌کردند؛ اما صرفاً 35% (10 نفر) از دانشجویان پژوهشگر، به میزان زیاد و 30% (9 نفر) گاه‌به‌گاه از منابع اطلاعاتی کتابخانه استفاده می کردند و حدود 30% (9 نفر) نیز بندرت استفاده کرده بودند؛ و یا اصلاً از کتابخانه استفاده نکرده بودند. آزمون کای دو، بین استادان و دانشجویان، از نظر استفاده از کتابخانه، اختلاف معناداری نشان داد (p<0.05) و بین استفاده از کتابخانه و درخواست کمک از کتابدار، رابطه‌ای معنادار مشاهده شد (p<0.05)؛ یعنی استادان (که از کتابخانه بیشتر استفاده می‌کردند) از کتابدار، بیشتر کمک گرفته بودند. از پژوهشگران، در مورد استفاده از منابع اطلاعاتی سؤال شده بود که بیش از نیمی از آنها (6/52%) از مجله‌های الکترونیکی و 42% نیز از مدلاین (پاب مد) استفاده می‌کردند. از ژورنالهای چاپی به میزان 40% استفاده می‌شد و کتابهای چاپی (37%)، پایان‌نامه‌ها (7/36%) و کتابهای الکترونیکی (30%) در جایگاه های بعد قرار داشتند. اکثر کتابداران، مهارت اطلاع‌یابی خود را در استفاده از منابع چاپی، متوسط (84%) و بقیه ( 16%) زیاد، مشخص کردند؛ در حالی که درصد کسانی که مهارت خود را در استفاده از منابع الکترونیکی، متوسط، تعیین کرده بودند، کمی پایین‌تر از استفاده‌کنندگان منابع چاپی بود ( 68% )؛ 20% این مهارت را زیاد و 12% نیز کم تعیین کردند (نمودار شمارة1).

نمودار 1. میزان آشنایی کتابداران با منابع چاپی و الکترونیکی

از کتابداران در مورد میزان آشنایی آنها با روش تحقیق سؤال شد که 60% آنها این میزان را متوسط و صرفاً 8% زیاد و بقیه (32% ) کم تعیین کردند.

در پاسخ به سؤال «درخواست کمک از کتابداران در انجام تحقیق»، 2/46% از پژوهشگران، پاسخ مثبت و درصد بالاتری (8/53%) پاسخ منفی دادند (جدول شماره 3)؛ در حالی که پاسخ کتابداران، متفاوت بود؛ بدین معنا که حدود 79% آنها معتقد بودند از آنها برای انجام تحقیق، درخواست کمک شده است (جدول شماره 3). به طور کلی، تمام کتابداران به مفید بودن این کمک اعتقاد داشتند. 6/41% مفید بودن این کمک را متوسط و درصد بالاتری (4/58%)، این کمک را به میزان زیاد، مفید دانسته بودند؛ در صورتی که فقط 5/32% پژوهشگران، کمک کتابداران را مفید دانسته بودند.

جدول 3. فراوانی نسبی درخواست کمک از کتابدار

همان‌طور که می‌دانید، پژوهش، فرایندی است شامل مراحل مختلف (تعیین موضوع، جستجوی اطلاعات، ارزیابی اطلاعات، تهیه و تدوین طرح پژوهش، جمع‌آوری داده‌ها و تدوین مقاله (گزارش پایان طرح)). مهمترین مرحله‌ای که پژوهشگران در آن از کتابداران درخواست کمک کرده بودند، مرحلة جستجوی اطلاعات بود که کتابداران نیز همین مرحله را ذکر کرده بودند. پس از آن، از دیدگاه پژوهشگران، مرحله جمع آوری داده و از نظر کتابداران، مرحلة تعیین موضوع بود (جدول شمارة 4).

جدول 4. توزیع فراوانی امکان درخواست کمک از کتابدار در هر یک از مراحل پژوهش

در مراحل مختلف تحقیق، پژوهشگران از راه‌های مختلفی کمک می‌گرفتند: در مرحلة تعیین موضوع، استادان از همکاران گروه (74/62%) و دانشجویان (3/79%) از استادان خود کمک می گرفتند. در مرحلة یافتن اطلاعات، مهمترین منبع درخواست کمک از نظر استادان، همکاران گروه (49/52%) و سپس کتابداران (01/49%) و از نظر دانشجویان، استادان دیگر گروه‌های آموزشی (غیر از استادان خود) (51/65%) ذکر شدند. در مرحله ارزیابی اطلاعات و تهیه طرح پیشنهادی و تهیه مقاله، دو گروه به ترتیب، اولویت را به همکاران گروه و استادان گروه داده بودند؛ در مرحله جمع‌آوری داده‌ها، استادان معمولاً از دیگر همکاران خود در دانشگاه، بیشتر استفاده می کردند؛ دانشجویان معمولاً از استادان خود کمک می‌گرفتند؛ در مرحلة تجزیه و تحلیل داده‌ها، استادان از همکاران خود در دانشگاه (خارج از گروه) و دانشجویان از استادان دانشگاه (خارج از گروه آموزشی خود) کمک می‌گرفتند (جدولهای شماره 5 و6)؛ البته در مرحلة تجزیه و تحلیل داده‌ها (24/17%) و همچنین سایر مراحل، کمیتة تحقیقات دانشجویی را به عنوان منبع کمکی ذکر کردند. طبق دو جدول زیر، مرحله جستجوی اطلاعات، مرحله‌ای بود که استادان و دانشجویان پاسخگو، بیش از سایر مراحل تحقیق از کتابدار کمک می‌گرفتند و مراحل جمع‌آوری داده و ارزیابی اطلاعات، از این نظر در مراتب بعد واقع شده‌اند.

جدول 5. توزیع فراوانی درخواست کمک از منابع مختلف در مراحل مختلف تحقیق استادان

^‌لازم به ذکر است، 06/47% از استادان در مرحلة تهیه مقاله، «غیره» را انتخاب و منظور از آن را «خودم» ذکر کرده بودند.

جدول 6. توزیع فراوانی درخواست کمک از منابع مختلف در مراحل مختلف تحقیق دانشجویان

از نظر کتابداران و پژوهشگران، مهمترین عامل مؤثر بر عدم درخواست کمک از کتابدار، کمبود وقت کتابدار ذکر شده بود. دومین عامل مهم از نظر کتابدار، آن بود که پژوهشگران در مورد توانایی وی در ارائة کمک، اطلاع ندارند؛ اما از دیدگاه پژوهشگران، دومین و سومین دلیل، به ترتیب، نداشتن حوصله و تمایل کتابدار برای کمک و آشنایی ناکافی کتابدار با منابع، ذکر شده بود. بین نظرهای کتابداران و پژوهشگران، از نظر عوامل مؤثر بر عدم درخواست کمک از کتابدار، تفاوتی معنادار مشاهده نشد(p<0.05)  (نمودار شماره 2).

نمودار 2. توزیع فراوانی عوامل مؤثر بر عدم درخواست کمک از کتابدار

بحث و نتیجه‌گیری

دانش بشری به مدد پژوهش رشد می‌کند؛ توسعه می‌یابد و در نهایت، این فرایند به گسترش مرزهای معرفت و دانش‌پژوهی می‌انجامد. کتابداران و اطلاع‌رسانان در پژوهش، می‌توانند نقش دوگانه‌ای داشته باشند؛ از طرفی به عنوان پژوهشگر، دانش کتابداری را ارتقا بخشند و از طرف دیگر، از آنجا که پژوهش، فرایندی مبتنی بر اطلاعات است، با هدایت و راهنمایی پژوهشگران در فرایند تحقیق به گسترش دانش بشری کمک کنند. اما این پژوهش نشان داد کمتر از نیمی از پژوهشگران (2/46%) از کمک کتابدار استفاده کرده‌اند و پژوهش معتمدی (1381) نیز نشان داد اگرچه حدود 92% از جامعه مورد بررسی به کمک احتیاج داشتند و 76% هم از کسی کمک گرفته بودند، صرفاً 25% از این افراد، از کتابدار کمک خواسته بودند. در پژوهش حاضر،  5/32% از کل پژوهشگران، کمک کتابدار را در مراحل مختلف تحقیق، مفید دانسته‌اند. بنابراین، تعدادی از افرادی هم که از کتابدار راهنمایی خواسته‌اند، به مفید بودن این راهنمایی اعتقاد نداشته‌اند؛ در صورتی که تمام کتابداران، کمک خود را مفید قلمداد کرده بودند.

در پژوهش باطنی و همکاران (1384)، درصد بالاتری (9/46%) به مفید بودن کمک کتابدار اعتقاد داشتند. تفاوت بین نظر کتابدار و پژوهشگر در مورد مفید بودن کمک، نشان می‌دهد بین خدمات کتابداران و انتظارهای کاربران، شکاف وجود دارد و لازم است کتابداران، انتظارهای مخاطبان خود را بشناسند. البته، بین جنس و مدرک تحصیلی پژوهشگران و همچنین مدرک تحصیلی کتابداران و تقاضای کمک از کتابدار، رابطه‌ای معنادار مشاهده نشد (p<0.05). فقط بین میزان استفاده از کتابخانه و درخواست کمک از کتابدار، رابطة معناداری وجود داشت؛ بدین معنا که استادان (که از کتابخانه بیشتر استفاده می‌کردند) از کتابدار نیز بیشتر کمک گرفته بودند (p<0.05). البته از آنجا که بیشتر منابعی که استفاده می‌کردند مجله‌های الکترونیکی و «پاب مد» بود، احتمالاً به کتابخانه کمتر مراجعه و خارج از کتابخانه از این منابع استفاده می‌کنند که این خود می‌تواند بر میزان درخواست کمک از کتابدار تأثیر بگذارد و سبب شود پژوهشگران از منابع دیگر کمک بگیرند.

بین مدرک تحصیلی کتابدار (کتابداری و غیرکتابداری) و درخواست کمک از وی در فرایند پژوهش، رابطة معناداری وجود نداشت؛ بنابراین لازم است برخی مهارتهای آنها همچون مهارت برقراری ارتباط و دانش آنها درخصوص تحقیق، ارتقا پیدا کند. البته 16% و 20% کتابداران، مهارت خود را در استفاده از منابع چاپی و الکترونیکی، در سطح بالا و به ترتیب 84% و 68%، متوسط ارزیابی کرده‌اند که لازم است مهارت کتابداران در این زمینه نیز بهبود یابد. بین مهارت کتابداران در استفاده از منابع اطلاعاتی، همچنین آشنایی آنها با روش تحقیق و درخواست کمک از آنها، رابطة معناداری مشاهده نشد.(p<0.05)  از بین مراحل پژوهش، بیشترین کمک در مرحلة جستجوی اطلاعات صورت گرفته بود که حتی در همین مرحله نیز درخواست کمک از کتابدار در اولویت اول قرار نداشت؛ ضمن اینکه با توجه به بحث سواد اطلاعاتی، کتابدار می‌تواند در سایر مراحل (از جمله ارزیابی اطلاعات و تعیین موضوع) نقش مفیدی داشته باشد. در پژوهش باطنی و همکاران نیز 9/78% در مروری بر مطالعات گذشته و 8/70% در جمع‌آوری اطلاعات، 8/43% در تهیة گزارش نهایی و 3/33% هم در استفاده از منابع، از کتابدار کمک خواسته بودند (باطنی و همکاران 1384). در صورتی که کتابداران، دانش خود را از تحقیق گسترش دهند، می‌توانند در سایر مراحل تحقیق مفیدتر واقع شوند. مهمترین عامل در کمی مراجعه به کتابداران، از نظر هر دو گروه، پژوهشگران و کتابداران، کمبود وقت کتابدار ذکر شده بود، بنابراین، لازم است کتابخانه‌ها کارکنان جدید ماهر را به کار بگیرند و زمان خود را بهتر مدیریت کنند.

دومین و سومین علت عدم درخواست کمک، به ترتیب، عبارت بود از: عدم تمایل و علاقة کتابداران به ارائة کمک و آشنایی ناکافی با منابع. پژوهش معتمدی (1381) نیز مهمترین عامل را ناتوانی کتابداران ذکر کرده است و «بایلی»[16] هم به آگاهی نداشتن دانشجویان از توان کتابداران اشاره کرده است. «اتکینسون و فیگوروا» (1997) نیز دریافتند دانشجویان ترجیح می‌دهند به جای کمک گرفتن از کتابدار، از همکلاسی‌های خود کمک بگیرند؛ بنابراین لازم است دوره‌های بازآموزی مداوم و مکرر برگزار شود و پژوهشهایی دیگر، عوامل مؤثر بر ایجاد انگیزه در کتابداران و رضایت شغلی آنها را بررسی کنند و از نتایج بررسی‌ها برای بهبود این وضعیت استفاده شود.