رتبه‌بندی کتابخانه‌های دانشگاهی بر اساس سطح عملکرد با استفاده از تکنیکهای تحلیل پوششی داده‌ها و بُردا (مورد: کتابخانه‌های دانشگاه یزد)

مقدمه

«تصمیم‌گیری مهمترین دغدغه هر مدیر در فعالیتهای حرفه‌ای است». به زعم بسیاری از دانشمندان حوزه مدیریت، تصمیم‌گیری معیار ارزیابی عملکرد هر مدیر است. برخی دانشمندان مانند هربرت سایمون[1] گام را فراتر گذاشته و تصمیم‌گیری را معادل مدیریت دانسته‌اند (1).

مدیران در تصمیم‌گیریهای خود به اطلاعات گوناگونی نیاز دارند و مراحل مشخصی را برای دسترسی به اطلاعات طی می‌کنند. یکی از مبانی تصمیم‌گیری برای مدیران، ارزیابی عملکرد است که آنان را در تصمیم گرفتن هدایت می‌کند.  چنانچه ارزیابی عملکرد به روش علمی انجام شده باشد، راهنمای مؤثری برای مدیران در تصمیم‌گیریهاست.

بشر از همان روزهای نخست آفرینش، آگاهانه یا ناآگاهانه، قبل از گرفتن هرگونه تصمیمی، به نوعی به ارزیابی عملکرد خود پرداخته است. در بسیاری از موقعیتها، ارزیابی عملکرد عاملی است که باعث به وجود آمدن تصمیمهای گوناگون می‌شود. مبانی ارزیابی عملکرد در زمانهای مختلف، متفاوت بوده است. اما از گذشته‌های دور تا چند دهه گذشته، تصمیمات بر اساس ستاده‌ها یا درآمدها گرفته می‌شد. در دهه‌های اخیر، دانشمندان نتیجه گرفتند ارزیابی عملکرد بر اساس نسبت ستاده به داده، نتایج واقعی‌تری را در دسترس ارزیابان قرار می‌دهد.

در بین انواع سازمان، از مهمترین بخشهایی که نیاز شدید به ارزیابی عملکرد دارد، ادارات و سازمانهای مرتبط با عموم است. این مورد حتی در بحث مدیریت دولتی نیز گنجانده شده است. اهمیت ارزیابی عملکرد در این سازمانها تا آنجاست که دولتها طرحهای متفاوتی همچون طرح تکریم ارباب رجوع و ... را با صرف بودجه‌های گسترده، مورد توجه قرار داده‌اند. از جمله نهادها و سازمانهایی که ارزیابی عملکرد آنها تأثیرات مطلوب و مؤثری به همراه دارد، دانشگاه و مؤسسات آموزش عالی است، زیرا اصلی‌ترین خدمت گیرندگان از دانشگاهها دانشجویان هستند که توجه به ارضای نیازهای آنان، وظیفه‌ای بدیهی و مسلّم برای اداره‌کنندگان دانشگاههاست. البته، خود دانشگاهها نیز بخشهای متفاوت و گسترده‌ای دارند که می‌توان جداگانه عملکرد آنها را ارزیابی نمود. یکی از خصوصیات ارزیابی عملکرد این است که می‌توان در یک سازمان یا هر محیط دیگری، از کوچک‌ترین نهاده تا بزرگ‌ترین اجزای سازمان نیز آن را انجام داد. بنابراین، در دانشگاهها نیز ارزیابی عملکرد را می‌توان در بخشهای متفاوت و زمینه‌های گوناگونی انجام داد.

کتابخانه‌های دانشگاهی و لزوم سنجش کارایی آنها

دانشگاهها سازمانهایی پیچیده‌اند که وظیفه تربیت متخصصان جامعه را در رشته‌های گوناگون برعهده دارند. دانشگاههای نوین امروزی با در اختیار داشتن امکانات وسیع، انبوه دانشجویان و پژوهشگران و ابزارهای تحقیقاتی، در موقعیتی قرار دارند که می‌توانند در زمینه‌های مختلف به تحقیق پرداخته و به پیشرفت و پیشبرد تمدن بشری کمک کنند. یکی از رسالتهای دانشگاه،‌ تحقیق و یکی از ابزارهای تحقیق، کتابخانه است. هیچ دانشگاهی بدون داشتن کتابخانه‌ای کارا و مفید نمی‌تواند به رسالت خود دست یابد. امروزه دانشگاهها با امکانات و تسهیلات بسیار زیاد، دانشجویان متعدد و متنوع، به سازمانهایی بزرگ و پیچیده‌ تبدیل شده‌اند و درصددند از منابع مادی و معنوی در جهت خدمت به جوامع حداکثر استفاده را ببرند. یکی از عواملی که دانشگاه را در رسیدن به این هدف یاری می‌کند کتابخانه دانشگاه است.

کتابخانه‌های دانشگاهی اهمیت روزافزون می‌یابند و به عنوان مرکز گردآوری و اشاعه اطلاعات علمی و نیز تأمین امکانات تحقیق برای پژوهشگران، بسیار مورد توجه‌اند. از نظر پژوهشگران، استادان و دانشجویان، کتابخانة دانشگاه، پایگاهی تقویت‌کننده و مـــهم در فرایند پـــژوهش و تـــدریس است. کتابخانه در نظام آموزشی و پژوهشی دانشگاهها چنان اهمیت یافته که تصور دانشگاه بدون کتابخانه غیرممکن بوده و به یکی از ارکان ساختاری دانشگاه تبدیل شده است (2).

دانشگاه یزد، همراه با مجتمعها و دانشکده‌هایش، بیش از 7000 دانشجو را در رشته‌های مختلف تحصیلی در خود جای داده است. در این دانشگاه، کتابخانه‌های کوچک و بزرگ متعددی وابسته به مجتمعها، دانشکده‌ها و حتی برخی نهادها و سازمانها وجود دارد. با در نظر گرفتن تعداد دانشجویان، برنامه‌های رایانه‌ای و ... کتابخانه‌های جامع‌تر این دانشگاه عبارتند از: کتابخانه مرکزی، کتابخانه مجتمع علوم انسانی، کتابخانه مجتمع فنی و مهندسی، کتابخانه دانشکده منابع طبیعی، کتابخانه مجتمع علوم پایه و کتابخانه دانشکده معماری.

خدمات‌رسانی جاری در کتابخانه‌های دانشگاه یزد و ساختارهای جدید این کتابخانه‌ها باعث شده تا یکی از نیازهای مدیران آنها، سنجش کارایی باشد. این نیاز زمانی قوی‌تر شد که کتابخانه‌های دانشگاه به سیستم رایانه‌ای یکپارچه مجهز شدند و تغییراتی عمده در خدمت‌رسانی به دانشجویان از طریق خدمات‌رسانی شبکه‌ای و رایانه‌ای به وجود آمد. در تغییرات جدید، دیگر برای دانشجویی به عنوان عضو کتابخانه برگه عضویت صادر نمی‌شود و دانشجو تنها به یک کتابخانه مرتبط نیست، بلکه در سیستم جدید عضوپذیری از طریق سایت انجام می‌شود و فرد عضو سیستم کتابخانه‌ای دانشگاه می‌شود. بنابراین، وی می‌تواند از هر مجتمع یا دانشکده‌ای کتاب دریافت کند. بنابراین، هر کتابخانه می‌تواند به تعداد دانشجویان دانشگاه یزد عضو یا مراجعه کننده داشته باشد که بر حسب نیاز می توانند به آنجا مراجعه کنند.

در چنین شرایطی، سنجش کارایی می تواند یک مبنای خوب برای مقایسه شرایط فعلی سازمان با شرایط گذشته باشد و به عنوان یک ابزار می توان از آن برای برنامه‌ریزی آتی سازمان بهره برد، ضمن آنکه از سنجش کارایی می توان به عنوان ابزاری جهت الگوگیری[2] استفاده کرد. در این روش، بین واحدهای مشابه، واحدی که کارایی بیشتری دارد به عنوان الگو انتخاب شده و بمنظور افزایش کارایی از آن الگوگیری می‌شود. (3)

سنجش کارایی از طریق تحلیل پوششی داده‌ها (DEA )

با آغاز نهضت مدیریت علمی، مدیران همواره به این فکر بوده‌اند که چگونه می‌توانند بهره‌وری کاری سازمان خود را افزایش دهند. در آن زمان تلاشهای انجام شده برای افزایش بهره‌وری بیشتر در جهت دسترسی به ستاده بیشتر انجام می‌شد و به طور طبیعی به نتایجی دست می‌یافتند که امکان اجرای آنها ضعیف بود، زیرا هرچه جلوتر می‌آمدند، با معضلی به نام کمبود منابع روبه‌رو می‌شدند. پس از مدتی، دانشمندان اندیشیدند چگونه می‌توان بدون صرف منابع بیشتر، به بهره‌وری افزون‌تری نایل شد. فارل[3] در سالهای پایانی دهه 1960 در این زمینه تلاش کرد، اما به نتایج مفیدی دست نیافت. پس از وی، چارنز[4]، کوپر[5] و رودز[6] در طی دهه‌های 70 و 80 میلادی توانستند مدلهای جدیدی طراحی نمایند که می‌توانست بدون تغییر در سطح استفاده از منابع، کارایی را افزایش دهد. این رشته تلاشها تا امروز ادامه دارد، به طوری که در سالهای اخیر بالغ بر 500 مدل ریاضی و گزارش کاربردی در این زمینه ارائه شده است (4).

اکنون دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که با استفادة بهینه از تمامی داده‌ها و با اصلاح فرایندها، می‌توان به ستاده بیشتر و در نتیجه بهره‌وری بالاتری دست یافت. از این‌رو، حالتهای مختلفی برای افزایش بهره‌وری به وجود آمد. که می‌توان آنها را در 5 سطح طبقه‌بندی نمود:

1. سطح اول، حالتی است که در آن می‌توان با کاهش داده‌ها، به همان سطح قبلی ستاده‌ها دسترسی پیدا کرد:

2. سطح دوم، حالتی است که در آن می‌توان با حفظ داده‌ها در همان مقدار قبلی، به ستاده‌های بیشتری دست یافت:

3. سطح سوم حالتی را به وجود می آورد که اگر در آن داده‌ها را دو واحد کاهش دهیم ستاده‌ها یک واحد کاهش می‌یابند:                                                                            

4. سطح چهارم، بیانگر حالتی است که اگر داده‌ها را یک واحد افزایش دهیم، ستاده‌ها دو واحد افزایش می‌یابند:                                                              

5. سطح پنجم، حالتی است که اگر در آن داده‌ها را کاهش دهیم، ستاده‌ها افزایش می‌یابند:                                                                                                     

مجموعه این سطوح انواع مختلفی از فنون مرتبط به هر سطح از این طبقه‌بندی را ایجاد نمود که در مجموع به آنها مدلهای تحلیل پوششی داده‌ها (DEA) گفته می‌شود. این مدلها فنون ویژه‌ای جهت سنجش کارایی، بهره‌وری و عملکرد در سازمانهای مختلف می‌باشند. این فنون نه تنها در سازمانهای تولیدی و خدماتی، حتی در سازمانهای اجتماعی که به کسب منافع نمی‌اندیشند، پیشنهاد شده و در ارزیابی و اندازه گیری عملکرد و کارایی در دولتهای محلی(5)، بخش عمومی(6)، سازمانهای مختلف همچون بیمارستانها (7)، دانشگاهها (8)، بانکها (9)، بیمه (10) و ... از آنها استفاده شده است (11).

در این میان، DEA از جمله تکنیکهایی است که علاوه بر سنجش و ارزیابی کارایی و عملکرد، راههای افزایش آنها را نیز به طور تفکیکی با استفاده از نسبت ستاده به داده برای هر سطح جداگانه پیشنهاد می‌کند و نحوه افزایش بهره‌وری را در تمام سطوح ارائه می‌دهد. تحلیل پوششی داده‌ها، یک تکنیک برنامه‌ریزی خطی است که مدیر می‌تواند با استفاده از آن از بهترین واحد تصمیم‌گیری[7] (DMU) برای سایر واحدها الگوگیری نماید.

مدلهای DEA نحوه کاراسازی واحدهای مورد ارزیابی ناکارا را معرفی می‌کند(3). این مدلها یک تکنیک ویژه برای محققانی می‌باشند که علاقه‌مندند کارایی چندستاده را در مقابل چند داده بررسی کنند. برای مثال، DEA می‌تواند ترتیبهای گوناگونی از داده‌ها را شناسایی کند که بدون افزایش سطح استفاده از منابع، موجب افزایش ستاده‌ها شوند؛ و یا ترتیب های مختلفی از ستاده‌ها را تعیین کند که بدون افزایش منابع و با کاهش داده‌ها، امکان دسترسی به آنها مهیا شود. بسیاری، نسبت ستاده به داده را «بهره‌وری» و برخی دیگر آن را «کارایی» و یا عناوین دیگر معرفی می‌کنند. در این پژوهش، به دنبال تفکیک این واژه ها از یکدیگر نیستیم، بنابراین ممکن است در این مقاله واژه‌های بهره‌وری، کارایی و عملکرد، مترادف با یکدیگر استفاده شوند.  با استفاده از مدلهای DEA و با توجه به پنج سطح مؤثر در افزایش کارایی، می‌توان کارایی را سنجید و پیشنهادهایی برای بهبود آن مطرح نمود. در این مدلها اگر رویکرد افزایش کارایی  باشد، تکنیک DEA مدل CCR ورودی گرا را بدین منظور پیشنهاد می‌نماید. نام این مدل از ابتدای اسامی مخترعان آن ـ چارنز، کوپر و رودز ـ گرفته شده و بر آن است تا با توجه به این رویکرد، کارایی واحدها را بسنجد و پیشنهادهای لازم به منظور افزایش کارایی واحدهای ناکارا و رسانیدن آنها به کارایی واحدهای کارا (با رویکرد کاهش مقدار داده‌های هر واحد مورد ارزیابی و حفظ همان سطح ستاده قبلی) را ارائه می دهد. CCR  ورودی‌گرا، از خانواده مدلهای برنامه ریزی خطی[8]  است که با استفاده از مدل زیر برای تک تک واحدهای مورد ارزیابی، کارایی را سنجیده و بر اساس نتایج به دست آمده از حل این مدلها پیشنهادهای لازم را ارائه می‌دهد: 

با توجه به سطوحی که از بهره‌وری معرفی شد، مدلهای DEA علاوه بر CCR ورودی‌گرا که سطح   را به وجود می‌آورد، دارای چهار سطح دیگر به شرح زیر می‌باشند:

همان طور که هر سطح به یک شکل در افزایش کارایی مؤثر است، این مدلها نیز بر اساس همان سطح و نحوة عملکرد آن، کارایی را افزایش می‌دهند. اما در یک طبقه‌بندی کلی مدلهای خروجی گرا به سطوحی مربوط می‌شوند که در آنها ستاده افزایش می‌یابد. مدلهای ورودی‌گرا نیز به سطوحی مربوط می‌شوند که داده‌ها را کاهش می‌دهند. مدل جمعی DEA تلفیقی از مدلهای ورودی‌گرا و خروجی‌گراست که در آن ضمن کاهش داده‌ها، ستاده‌ها افزایش می‌یابد. مدل CCR خروجی محور، مدل ریاضی مانند CCR ورودی محور دارد که در آن تنها دو تغییر به وجود آمده است. تغییر نخست اینکه مسأله به یک مدل Min تبدیل می‌شود و تغییر دوم اینکه جای تابع هدف و محدودیت اول عوض می شود.

در سال 1984، بنکر[9]، چارنز و کوپر عامل مهمی به نام «بازده به مقیاس» را معرفی و آن را به مدل CCR اضافه نمودند. با این تغییر، آنها مدلهای BCC خروجی‌گرا و ورودی‌گرا را به وجود آوردند که مدل ریاضی آنها کاملاً شبیه مدلهای CCR بود و به علاوه به تابع هدف و محدودیت نامساوی مدلCCR عامل بازده به مقیاس(W) اضافه گردید.

بازده به مقیاس بدین معناست که اگر میزان ورودی خود را x برابر کنیم، میزان خروجی مان y برابر شود. اگر y > x باشد، بازده به مقیاس افزایشی و اگر y=x باشد بازده به مقیاس ثابت و اگر y < x باشد بازده به مقیاس کاهشی، خواهد بود.

مدل جمعی DEA مدلی است که در سال 1985توسط چارنز، کوپر، گولانی[10]، سیفورد[11] واستورتس[12] معرفی گردید. این سطح، تغییرات بیشتری نسبت به سطوح قبلی پیدا کرده و مدل ریاضی آن به شرح زیر است (12). 

Max y₁=Σy_r1u_r - Σx_i1v_i + w    

St:

Σy_rju_r – Σx_ijv_i + w ≤ 0                  (j = 1,2,……,n)

Σu_r ≥ 1

Σv_i ≥ 1

U_r,v_i ≥ 0                                    در علامت آزاد  w

تفاوت دیگر این مدل با سایر مدلهای DEA در میزان تابع هدف پس از حل مسأله است که در آنها واحد کارا مقدار z^*=1 دارد؛ اما کارایی در این مدل به واحدهایی مربوط است که y^* آنها مساوی صفر می باشد. در مدلهای DEA واحدی که کارا بوده و مقدار متغیرهای کمکی آن صفر باشد، کارای قوی بوده و به عنوان واحد مرجع می‌توان از آن استفاده نمود؛ اما واحد کارایی که یک یا چند متغیر کمکی آن غیر صفر باشد واحد کارای ضعیف نامیده می شود که علت آن بهینه چندگانه بودن مدل است. این واحد کارای ضعیف، برای واحدهایی با متغیر کمکی غیر صفر نمی‌تواند به عنوان واحد مرجع انتخاب شود. روشهای متفاوتی برای طبقه بندی واحدهای کارا (مانند اندرسون پیترسون، کارایی متقاطع و...) پیشنهاد شده است که از آنها می توان برای رتبه‌بندی واحدهای کارا بهره برد.

جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات

1. سنجش کارایی کتابخانه‌های دانشگاه یزد با استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها

با توجه به لزوم سنجش کارایی کتابخانه‌ها که در بخشهای گذشته پیرامون آن بحث نمودیم، پژوهشهای گسترده‌ای در این زمینه انجام شده که اکثر آنها به 20 سال اخیر مربوط است. در ابتدا، این پژوهشها تنها با هدف تخصیص بودجه به کتابخانه‌ها انجام می شد و دانشمندان به عواملی اکتفا می کردند که با این مهم در ارتباط باشند. اما با گذشت زمان، سنجش کارایی کتابخانه‌ها علاوه بر تخصیص بودجه اهمیتهای دیگری نیز پیدا نمود؛ مثلاً از سنجش کارایی کتابخانه‌ها توانستند کتابخانه‌های بین‌المللی را در کشورهای مختلف با یکدیگر مقایسه نمایند یا از سنجش کارایی به عنوان راهنمای مدیران در تصمیم‌گیریهای راهبردی برای سازمان استفاده نمودند و علتهای بی‌شمار دیگر، مؤید این مهم شده اند.(3)

از طرف دیگر، فنون متفاوتی برای سنجش کارایی ها پیشنهاد و استفاده شده اند که در این بین تکنیکDEA به این علت که به طور تخصصی برای این کار طراحی شده و سطوح مختلف آن بیشترین کارایی را برای سنجش کارایی در سازمانهای مختلف دارد، مناسب‌ترین روش می‌باشد، چنانکه امروزه برای ارزیابی کارایی تمامی بخشهای دولتی و یا سازمانهای رفاهی مانند بیمارستانها و ... به شکل گسترده به کار گرفته می‌شوند (11). برای مدلهای DEA تفاوتی بین کالا و خدمات وجود ندارد و این تکنیک قادر است کارایی سازمانهای مختلف ـ اعم از تولیدی یا خدماتی ـ را که چند داده و چند ستاده دارند، ارزیابی کند.

کتابخانه‌های دانشگاهی سازمانهایی هستند که سنجیدن سود ارزش چندانی ندارد. این قبیل سازمانهای آموزشی ـ رفاهی ارائه بهترین نوع خدمات به دانشجویان و ارتقای سطح آموزش را به عنوان هدف خود تلقی می‌کنند. بنابراین، کتابخانه‌ها ممکن است تمایل داشته باشند بیشترین خدمات را از منابعی که در اختیار دارند، برای دانشجویان تأمین نمایند. مقاله حاضر  با هدف سنجش کارایی کتابخانه‌های دانشگاه یزد به وسیله تکنیک DEA نگارش یافته است. با توجه به گستردگی جغرافیایی و وجود محدودیتهای متنوع، از بین کتابخانه‌های دانشگاه یزد 6 کتابخانة مرکزی، علوم انسانی، فنی ـ مهندسی، منابع طبیعی، علوم پایه و معماری به عنوان واحدهای منتخب به منظور سنجش کارایی برگزیده شدند. بیش از همه چیز، آنچه لزوم سنجش کارایی این کتابخانه‌ها را مورد تأکید قرار می‌دهد، توجه به این نکته است که با وجود اینکه این کتابخانه‌ها هر کدام منابع مربوط به رشته‌های تخصصی خود را دارند، اما با توجه به سیستم رایانه‌ای یکپارچه‌ای که برای آنها طراحی شده است، دانشجویان دیگر مجتمعها و دانشکده‌ها نیز در حقیقت در هر یک از آنها عضویت داشته و بر حسب نیاز، برای دریافت کتاب، نشریات، پایان‌نامه‌ها و طرحهای پژوهشی، می‌توانند به آنها مراجعه کنند. بنابراین، با توجه به مشترک بودن خدمت گیرندگان از این کتابخانه، سنجش کارایی آنها در شرایط عادلانه‌تری می‌تواند انجام شود و این مسأله لزوم ارزیابی عملکرد کتابخانه‌های دانشگاه یزد را می‌نمایاند. در این مقاله از میان پنج سطح DEA ،کارایی کتابخانه‌ها را توسط سه سطح RCC ورودی گرا، RCC خروجی گرا و مدل جمعی DEA سنجیده و به فراخور هر سطح، تحلیلهای کارایی انجام و پیشنهادهای لازم ارائه می گردد.

بدین سبب در سنجش کارایی به این سه سطح پرداخته‌ایم که با استفاده از مدل RCC ورودی‌گرا، می توان در شرایطی که مدیران کتابخانه‌ها علاقه‌مندند تا همین میزان ستاده را برای واحدهای خود حفظ نمایند، پیشنهادهای لازم را در جهت کاهش ورودیها با حفظ همین میزان ستاده ارائه و کارایی واحدهای ناکارا را افزایش داد. با استفاده از RCC خروجی‌گرا می‌توان به مدیران نوع دیگری پیشنهاد داد که در واحدهای ناکارا، با حفظ همین میزان ورودی باید به چه میزان افزایش خروجی دست پیدا کرد، به طوری که واحدهای ناکارا کارا شوند و در نهایت به وسیله مدل جمعی DEA تحلیل می‌کنیم چنانچه مدیران بخواهند با میزان داده کمتری به ستاده بیشتری دست یابند، کدام واحدها ناکارا بوده و مدیران برای کارا کردن آنها چه باید بکنند. 

در نگاه اول، ممکن است به نظر برسد مدل جمعی DEA بهترین مدل برای سنجش کارایی است که معمولاً هم چنین است. اما در شرایطی که مدیران در واحدهای خود با ورودیها یا خروجیهایی در ارتباطند که تحت کنترل عوامل بیرونی بوده و کاهش یا افزایش آنها از عهده‌شان خارج است، کارایی مدل جمعی کاهش می‌یابد و در این وضعیت، مدلهای ورودی گرا و خروجی گرا کارایی بالاتری دارند. به همین دلیل، در این پژوهش از سه سطح مختلف بهره برده ایم تا مدیران با پیشنهادهای متفاوتی روبه رو باشند و بسته به نوع ورودیها و خروجیها و سایر محدودیتها، بهترین تصمیم را در جهت افزایش کارایی اتخاذ نمایند.

2. معرفی ورودی‌ها و خروجی‌های کتابخانه‌های دانشگاه یزد

چنانکه مبنای سنجش کارایی در تکنیک DEA نسبت ستاده به داده است، در این بخش به معرفی ورودیها و خروجیها ـ همان داده‌ها و ستاده‌ها ـ می‌پردازیم. با توجه به محدودیتهای موجود و در دسترس نبودن برخی اطلاعات مربوط به کتابخانه‌ها و به علت سابقه کم سیستمهای رایانه‌ای موجود، از برخی ورودیها و خروجیها که دارای نقص در اطلاعات مستند بودند صرف نظر کرده و تنها به پنج ورودی و سه خروجی اکتفا و عملکرد 5 ماهه (مهر، آبان، آذر، دی و بهمن) کتابخانه‌ها را ارزیابی نمودیم. جدول1، ورودیها و خروجیها را نشان می‌دهد.

جدول 1. معرفی ورودیها و خروجیهای کتابخانه‌ها

با مراجعه به واحدهای مربوط، اعداد و ارقام مربوط به هر ورودی و خروجی برای هر کتابخانه به شرح جدول 2 گردآوری شد.

جدول2. اعداد و ارقام ورودیها و خروجیهای هر کتابخانه

ورودیهای شناسایی شده در کتابخانه‌ها، با استفاده از یک فرایند سیستماتیک، به خروجیهای شناسایی شده تبدیل می‌شوند. نمودار 1 نشان دهنده این فرایند سیستماتیک می‌باشد.

نمودار1. فرایند سیستماتیک پردازش ورودیها

در مرحله پایانی، با در نظر گرفتن فرایند منظم سیستم عملکرد کتابخانه و منطق و مبنای تکنیک DEA و با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده، مدلهای مربوط به هر سطح تکنیک طراحی شده و فرایند تحلیل مدلها آغاز گردید. 

تحلیل داده‌ها

1. طراحی مدلهای DEA در کتابخانه های دانشگاه یزد

یکی از خصوصیات مدلهای تحلیل پوششی داده‌ها که باعث شکل‌گیری این نام برای آنهاست، این است که این مدلها فضای محدبی را به وجود می‌آورند که شامل تمامی واحدهای مورد ارزیابی شده و آنها را زیر پوشش خود قرار می دهد. از این‌رو، به این مدلها، «مدلهای پوششی» نیز گفته می‌شود. در این مدلها، آن دسته از واحدهای تصمیمی که بر روی حد نهایی فضای محدب قرار گرفته و مرز این فضا را تشکیل می‌دهند، واحدهای کارا می‌باشند. سایر واحدها که درون فضای محدب قرار گرفته‌اند، به عنوان واحدهای ناکارا شناخته می‌شوند.

البته، واحدهای کارا را نیز می توان رتبه‌بندی کرد. برای رتبه‌بندی این واحدها از سال 1993 به بعد الگوریتمهای جالبی ارائه شده است که از جمله آنها می‌توان به روش «اندرسون ـ پیترسون»، مدل رتبه‌بندی کارایی متقاطع و ... اشاره نمود (12).

یک رابطه قابل توجه در مدلهای DEA وجود دارد که طبق آن در مواردی که تعداد واحدهای مورد ارزیابی کمتر از سه برابر تعداد ورودی و خروجی باشد،[13] همه واحدهای مورد ارزیابی  کارا خواهند شد. بنابراین در این شرایط می‌توان از الگوریتمهای «اندرسون ـ پیترسون»، مدل رتبه‌بندی کارایی متقاطع برای رتبه‌بندی واحدهای کارا بهره برد. در سنجش کارایی کتابخانه‌های دانشگاه یزد، از آنجا که این شرایط حاکم می باشد ، در مرحله اول محاسبه میزان کارایی همه کتابخانه‌ها کارا می‌شوند. بنابراین، باید با استفاده از تکنیکهای فوق، این واحدها را رتبه‌بندی کرد. 

برای سنجش کارایی کتابخانه‌های دانشگاه یزد، از تکنیکهای CCR ورودی محور، CCR خروجی محور و DEA جمعی بهره برده‌ایم. از CCR ورودی محور به این دلیل استفاده شده است که اگر شرط     را برای سنجش کارایی انتخاب کنیم، رتبه‌بندی واحدهای کارا به چه شکل می باشد؟ در مقابل از CCR خروجی محور استفاده کردیم تا تعیین کنیم اگر شرط  حاکم باشد واحدهای کارا به چه شکل رتبه‌بندی خواهند شد. و در نهایت، از مدل DEA  جمعی بهره بردیم تا مشخص کنیم اگر شرط    در تعیین کارایی کتابخانه‌ها حاکم باشد، آنها به چه شکل رتبه‌بندی خواهند شد.

پس از طراحی و حل مدلهای برنامه‌ریزی خطی با استفاده از هر سه سطح DEA و به دلیل کارا شدن تمام واحدها، برای رتبه‌بندی آنها از الگوریتمهای «اندرسون ـ پیترسون» و کارایی متقاطع استفاده نمودیم.

1-1. روش اندرسون پیترسون[14]

 با توجه به ماهیت الگوریتمها و تکنیکهای سنجش کارایی برای مدلهای CCR ورودی محور، و خروجی محور از روش اندرسون پیترسون و برای تکنیک DEA جمعی از روش کارایی متقاطع، بهره برده‌ایم. در ذیل، با مدل ریاضی، روش «اندرسون ـ پیترسون» را مشاهده می کنید (4).

Max z_k=Σ y_rku_r

St:

Σ x_ikv_i = 1

Σ y_rju_r _ Σ x_ijv_i ≤ 0         j=(1,2,…..,n), j ≠ k

U_r,v_i ≥ ε

2-1. مدل رتبه‌بندی کارایی متقاطع

در این قسمت، مدل ریاضی کارایی متقاطع را مشاهده می‌کنید، اما پیش از آن، پذیرش فرض زیر لازم است:

فرض: واحدهای کارا عبارتند از: 4، 3، 2، 1

حال  با استناد به فرض بالا، فرم کلی ماتریس کارایی متقاطع[15] (CEM) به شرح نمودار 2 می باشد.

نمودار2. ماتریس کارایی متقاطع

برای محاسبه درایه‌های  ماتریس کارایی متقاطع، از رابطه E_kj استفاده می شود:

پس از تکمیل ماتریس کارایی متقاطع، امتیاز کارایی هر واحد با استفاده از فرمول   e_k محاسبه خواهد شد:                                                         

2-4. تحلیل مدلهای طراحی شده و رتبه‌بندی کتابخانه‌ها

1-2-4. رتبه‌بندی کتابخانه‌ها با استفاده از سطوح DEA

در مرحله پایانی، مدلهای طراحی شده در هر سطح DEA برای کتابخانه‌های مختلف با استفاده از نرم افزار LINGO حل شده و کتابخانه‌های مختلف از لحاظ کارایی و عملکرد رتبه‌بندی شدند. جدول 3 نتایج حاصل از حل مدلها و رتبه‌بندی کتابخانه‌ها را به تفکیک هر سطح نشان می‌دهد.

جدول3. رتبه‌بندی کتابخانه‌های دانشگاه یزد با توجه به سطوح مختلف تکنیک DEA

در جدول 3، در ستون CCR ورودی محور ،کارایی همه کتابخانه‌ها برابر با 1 گردیده است. به عبارت دیگر، به علت کم بودن تعداد واحدهای مورد ارزیابی تمامی کتابخانه‌ها بر اساس روش مذکور کارا شده‌اند. بنابراین با استفاده از روش «اندرسون ـ پیترسون»، واحدهای کارا رتبه‌بندی گردید که نتایج در ستونI-CCR-AP آورده شده است .عدد بالاتر در این ستون، بیانگر کارایی بالاتر کتابخانه است که در ستون بعد از آن رتبه‌ها آورده شده است.

  در ستون CCR خروجی محور نیز همانند روش قبل، همه کتابخانه‌ها کارا گردیدند که مجدداً با روش «اندرسون ـ پیترسون» رتبه آنها به شرح ستون O-CCR-AP است. عدد بالاتر در این ستون بیانگر کارایی بالاتر کتابخانه است که در ستون بعد از آن رتبه ها آورده شده است.

در انتها، از روش DEA جمعی که ترکیبی از ورودی محور و خروجی محور است برای رتبه‌بندی استفاده گردیده است. در این روش، عدد صفر بیانگر کارا بودن کتابخانه است. چنانکه مشاهده می‌شود، تمامی کتابخانه‌ها کارا شده‌اند که با روش کارایی متقاطع دوباره رتبه‌بندی شدند و عدد بزرگتر بیانگر رتبه بالاتر است. رتبه‌بندی کتابخانه‌ها با این روش، در ستون پایانی آمده است.

هم اکنون از 3 روش متفاوت:

الف) ورودی محور

ب) خروجی محور

ج) جمعی(ترکیب خروجی و ورودی محور)

دو نوع رتبه‌بندی تقریباً متفاوت به دست آورده‌ایم. نتایج روش خروجی‌محور و ورودی‌محور یکسان هستند، اما با روش جمعی، نتایج تا حدودی تغییر کرده است. بنابراین، در ادامه رتبه‌بندی نهایی با استفاده از روش بُردا انجام می‌شود. بُردا روشی است که چندین رتبه‌بندی متفاوت را با شیوة خاصی به رتبه‌بندی نهایی تبدیل می‌کند. این روش در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است.

2-2-4. رتبه‌بندی کتابخانه ها با استفاده از روش بُردا

هر گاه در استفاده از روشهای گوناگون رتبه‌بندی نتایج متفاوتی به دست آمد، از روش بُردا برای رسیدن به یک رتبه‌بندی واحد استفاده می شود. این روش بر قاعده اکثریت استوار است. با ملاحظه رتبه های به دست آمده از سطوح مختلف DEA که در جدول 4 بدانها اشاره شده است، می‌توان دریافت، به دلیل اینکه کتابخانه علوم انسانی نسبت به کتابخانه مرکزی در هر سه سطح DEA رتبه بالاتری به دست آورده است، ارجحیت دارد.لذا در جدول 5 که به منظور رتبه‌بندی واحدهای کارا با استفاده از روش بُردا تهیه می شود، این برتری را بدین شکل اعمال می کنیم که اگر سطر بر ستون ارجحیت داشت، نماد M بیانگر این ارجحیت می باشد و اگر ستون بر سطر ارجحیت داشت، نماد X بیانگر این ارجحیت است. در پایان، مجموع بردهای هر سطح را در ستون Σc وارد می‌کنیم، سطری که بیشترین برد (M) را داشته باشد، رتبه بالاتری به دست خواهد آورد(13).

جدول 4 : رتبه های به دست آمده از رتبه‌بندی توسط سطوح DEA

با توجه به الگوریتم روش بُردا،  در این قسمت به مقایسه دو به دو رتبه‌بندی کتابخانه‌ها می پردازیم که حاصل آن را در جدول 5 مشاهده می کنید.

جدول 5 . رتبه‌بندی کتابخانه‌ها با استفاده از روش بُردا

در نهایت، نتایج به دست آمده از روش بُردا نشان می دهد ترتیب واحد های کارا عبارت است از:

1. کتابخانه علوم پایه

2. کتابخانه منابع طبیعی

3. کتابخانه علوم انسانی

4. کتابخانه معماری

5. کتابخانه مرکزی

6. کتابخانه فنی مهندسی.

نتیجه گیری و پیشنهادها

    اکنون به ارائه نتایج به دست آمده از سنجش کارایی کتابخانه‌های دانشگاه یزد پرداخته و درپایانپیشنهادهایی در جهت افزایش کارایی و بهبود عملکرد آن ها ارائه می‌شود. 

1-5. نتیجه گیری

رتبه‌بندیهای انجام شده در بین کتابخانه ها نشان می‌دهد چنانچه فرض  مبنای افزایش کارایی باشد و مدیران کتابخانه های دانشگاه یزد بخواهند کارایی کتابخانه‌های خود را با فرض RCC ورودی گرا افزایش دهند، واحدهای الگو عبارتند از:

1- کتابخانه علوم پایه

2-کتابخانه منابع طبیعی

3-کتابخانه علوم انسانی.

مشابه حالت بالا، چنانچه فرض  مبنای بهبود کارایی باشد و مدیران کتابخانه های دانشگاه یزد بخواهند کارایی کتابخانه های خود را با فرض RCC خروجی‌گرا افزایش دهند، واحدهای الگو عبارتند از:

1. کتابخانه علوم پایه

2. کتابخانه منابع طبیعی

3. کتابخانه علوم انسانی.

در حالت سوم در صورتی که فرض  مبنای بهبود کارایی باشد و مدیران کتابخانه های دانشگاه یزد بخواهند کارایی کتابخانه های خود را با فرض روش DEA جمعی افزایش دهند، واحدهای الگو عبارتند از:

1. کتابخانه منابع طبیعی

2. کتابخانه معماری

3. کتابخانه علوم پایه.

با استفاده از روش بُردا که هر سه سطح تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها را در نظر گرفته است، رتبه‌بندی کاراترین کتابخانه ها و ترتیب واحدهای الگو عبارتند از:

1. کتابخانه علوم پایه

2. کتابخانه منابع طبیعی

3. کتابخانه علوم انسانی.

پیشنهادها

به منظور افزایش کارایی و بهبود عملکرد کتابخانه‌ها پیشنهادهای مختلفی ارائه می‌شود که به فراخور ماهیت، آنها را در دو دسته کاربردی و پژوهشی ارائه می‌دهیم.

1-2-5.پیشنهادهای کاربردی

1. استفاده از دو روش RCC ورودی گرا و RCC خروجی گرا و همچنین روش بُردا، نشان می‌دهد کاراترین کتابخانه‌ها، کتابخانه‌های علوم پایه، منابع طبیعی و علوم انسانی می‌باشند. بر اساس این یافته‌ها چنانچه مدیران کتابخانه‌ها بخواهند با سطح ورودی کمتری به سطح ستاده قبلی دست یابند و یا با حفظ همین سطح داده قبلی به ستاده بیشتری دست برسند، می‌توانند از داده‌ها و ستاده‌ها و عملکرد سه کتابخانه بالا الگوبرداری کنند.

2. استفاده از  روش DEA جمعی نشان می‌‌دهد، کاراترین کتابخانه‌ها، کتابخانه‌های منابع طبیعی، معماری و علوم پایه می‌باشند. بر اساس این یافته‌ها، چنانچه مدیران کتابخانه‌ها بخواهند با سطح ورودی کمتری به سطح ستاده بیشتری دست یابند، می‌توانند از داده‌ها و ستاده‌ها و عملکرد سه کتابخانه بالا الگوبرداری نمایند.

2-2-5. پیشنهادهای پژوهشی

1. در جهت اعتبار و غنای هر چه بیشتر این تحقیق و امکان تعمیم نتایج به دانشگاههای کل کشور، پیشنهاد می‌شود تا در قالب یک طرح ملی در وزارت علوم و تحقیقات، عملکرد و کارایی کتابخانه‌های دانشگاههای کشور مورد سنجش واقع شود و کتابخانه‌های کارا رتبه‌بندی گردند.

2. به دلیل  نقش بسیار مهم کتابخانه‌های دانشگاهی در محیطهای آموزشی و ارتقای سطح علوم دانشگاهی، پیشنهاد می‌شود برای دستیابی به نتایج مفیدتر و کارامدتر، در سنجش کارایی کتابخانه‌ها از روشهای DEA شبکه ای و یا DEA فازی استفاده شود.