نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز
2 کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
امروزه شبکه جهانی اینترنت، مهمترین ابزار فراهم کنندة دسترسی به اطلاعات شناخته می‌شود. گسترش و جهانی شدن شبکه اینترنت، دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی پیوسته را تسهیل ساخته و این امر از مهمترین عواملی است که در توسعه و گسترش این پایگاهها بین تولیدکنندگان، میزبانها و کاربران پایگاههای اطلاعاتی تأثیرگذار بوده است؛ به طوری که استفاده از شبکه جهانی وب و دریافت اطلاعات از پایگاههای اطلاعاتی، پیوسته در سراسر جهان باعث شده تا پژوهشگران اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق این محملهای اطلاعاتی، به دقت و سرعت جستجو و بازیابی کنند. در عصر اطلاعات که دسترسی مؤثر و مناسب به اطلاعات بسیار ضروری است، تولیدکنندگان و میزبانهای پایگاههای اطلاعاتی، در دسترسی کاربران به اطلاعات موجود در این پایگاهها نقش مهمی ایفا می کنند. از آنجا که رابط کاربر در پایگاههای اطلاعاتی عامل مهمی در تسهیل دستیابی کاربران به اطلاعات مورد نیاز خود محسوب می‌شود، این میزبانها می کوشند تا ضمن در نظر گرفتن نیاز کاربران و با پیروی از اصول موجود، عوامل و خصیصه‌های ضروری را جهت طراحی رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی خود شناسایی کرده و از این طریق دسترسی مؤثر کاربران نهایی را به اطلاعات موجود تضمین کنند. با توجه به اینکه رابط کاربر در دستیابی به محتوای پایگاههای اطلاعاتی نقش مهمی را ایفا می‌کند. چگونگی طراحی رابط کاربری که از طریق آن بتوان ارتباط درست و منطقی با نظام اطلاعاتی برقرارکرد، ضروری است.
با در نظر گرفتن کثرت و فزونی تولیدکنندگان و میزبانهای ارائه‌دهنده پایگاههای اطلاعاتی که تعداد آنها افزایش روزافزون دارد و نیز با توجه به کثرت و تنوع رابطها که برای استفاده از نظامهای اطلاعاتی توسعه یافته، بررسی و مقایسه عناصر و خصیصه‌های موجود در رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی میزبانهای داخلی و خارجی و تعیین نقاط قوت و ضعف هریک از اهداف این پژوهش است، در این پژوهش تلاش شده تا با بررسی و مقایسه رابط کاربر میزبانهای داخلی و میزبانهای خارجی با یکدیگر بر اساس معیارهای تعیین شده در سیاهه وارسی، با ویژگیها و خصیصه‌های ارائه شده در رابط کاربر این میزبانها و تعیین میزان انطباق آنها با معیارهای فوق آشنایی صورت گیرد. میزبانها در صورت طراحی رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی خود می‌توانند معیارها و ویژگیهای به کار رفته در سیاهه وارسی پژوهش حاضر را به عنوان یک مدل در ارزیابی رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی خود به کار گیرند.
پیشینة تحقیق در داخل و خارج کشور
تاکنون در زمینة ارزیابی رابط کاربر میزبانهای پایگاههای اطلاعاتی داخلی و مقایسه آنها با نمونه‌های خارجی در داخل کشور پژوهشی صورت نگرفته است و پژوهش حاضر اولین تلاش در این زمینه به شمار می رود. با این حال، تنها موردی که در داخل کشور به پژوهش حاضر نزدیک‌تر است، مطالعه دهقانی (1384) است که دو نسخه رایگان و دو نسخه تجاری پایگاه اطلاعاتی مدلاین رابر اساس پنج مقولة سیاهة وارسی مورد بررسی و مقایسه قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشان داد نسخه‌های PubMed, Ebsco FirstSearch, و Infotrieve پایگاه اطلاعاتی مدلاین به ترتیب دارای بیشترین تعداد ویژگیها هستند. دهقانی به این نتیجه رسید که در زمان انتخاب بهترین نسخه متناسب با شرایط هر کتابخانه، باید علاوه بر ویژگیهای مطرح شده در سیاهه وارسی، به سطح کاربران کتابخانه، میزان و نوع نیازهای اطلاعاتی آنها و همچنین بودجه کتابخانه توجه نمود. از این رو، نمی‌توان یک نسخه را به عنوان بهترین نسخه پایگاه اطلاعاتی مدلاین که مناسب همه کتابخانه ها باشد، معرفی کرد.
در مطالعات انجام شده در خارج کشور ـ نظیر مطالعاتی که توسط «برنان»[1] (1999)، «سیمپسون»[2] (2001) و «بلسینگر»[3] (2003) انجام شده ـ رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی مورد مطالعه در این پژوهشها از نظر معیارهای رابط جستجو، جستجوی موضوعی در مقابل جستجوی کلید واژه ای، جستجوی میدانی، جستجوی انتشارات، وجود فهرست مندرجات، دامنه، محتوای مجلات، جاری بودن، محدودیت به مجلات داوری شده، موضوعات فرامتن، خصیصه پرش به فهرست نتایج، تاریخچه جستجو، نشانه‌گذاری، چاپ و پست الکترونیک نتایج و صفحه راهنما، پوشش، گرافیگ، نمایش داده‌ها، خصوصیات خاص و هزینه، مورد مقایسه قرار گرفته و بهترین خصیصه‌ها معرفی شده‌اند. یافته‌های این پژوهشها نشان داد هر یک از پایگاههای مورد بررسی نکات مثبت و منفی زیادی دارند. لادنر[4] (2002) و «سالیزبری»[5] (2004) به بررسی تطبیقی یک پایگاه اطلاعاتی که توسط چند میزبان مختلف ارائه می‌شود، پرداختند. آنها در مطالعه خود، رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی را بر اساس جستجوپذیری، امکانات قرارداد، خصیصه‌های ویژه، سطح دسترسی، ویژگیهای راهنمایی پیوسته، خصیصه‌های رابط کاربر و عملکرد پایگاههای اطلاعاتی مقایسه کردند و سپس پایگاههای مورد مطالعه را رتبه بندی نمودند.
«سابین»[6] (2001) رابط کاربر میزبانهای پایگاههای اطلاعاتی را بر اساس پنج طبقه کلی عملکرد ارزیابی کرد و سپس خصوصیات بیشتری را که مربوط به هر طبقه بود، به عنوان خصیصه‌های ضروری، مطلوب یا مورد نیاز مشخص کرد. یافته‌های این مطالعه نشان داد که Dialogweb با 32 امتیاز از مجموع 41 امتیاز، بالاترین رتبه را دارد.
OCLC First Search و Ovidبا 27 امتیاز در رتبه دوم و Proquest وSilver Platter با 26 امتیاز در مقام سوم قرار دارند. Nexis با کسب 25 امتیاز در مرتبه هفتم و WilsonWebبا 20 امتیاز مقام آخر را کسب کرد. در پایان این پژوهش، خصیصه‌های سیستم ایده‌آل مشخص شد. بر این اساس DialogWebبه این سیستم بسیار نزدیک است، اما هنوز فاقد تعدادی از خصیصه‌های مهم می باشد.
«اوتمان و هالیم»[7] (2004) و «استوارت»[8] (2005) در پژوهش خود، خصیصه‌های بازیابی و دسترسی پذیری و کاربرد پذیری تعدادی از پایگاههای اطلاعاتی پیوسته کتابداری ارائه شده توسط تعدادی از تهیه کنندگان پایگاههای اطلاعاتی پیوسته را بررسی کردند. در این مطالعات، رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی بر اساس سیاهه وارسی مورد ارزیابی قرار گرفت. یافته‌های این مطالعات بر این نکته تأکید دارد که در طراحی رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی، باید به خصیصه‌های مورد انتظار کاربران توجه خاص مبذول داشت.
این پژوهش در نظر دارد در راستای اهداف ذکر شده، به سؤالهای زیر پاسخ گوید:
روش و جامعه تحقیق
این پژوهش به روش مشاهده مستقیم و با استفاده از تلفیقی از روشهای کتابخانه‌ای (سندی) و پیمایش تطبیقی[9] انجام شده است. بدین منظور، از یک سیاهه وارسی[10]مشتمل بر 5 خصیصه کلی با 41 معیار در گردآوری اطلاعات مربوط به میزبانهای مورد مطالعه استفاده شد، به طوری که تمامی میزبانهای مورد بررسی در این پژوهش به وسیله آن سنجیده، بررسی، مقایسه و ارزیابی شدند. در این پژوهش، سعی شده میزبانهای خارجی ارائه‌دهنده پایگاههای اطلاعاتی، میزبانهای عمده و معتبر Ebsco, Elsevier, Emerald, Proquest که پایگاههای اطلاعاتی متنوعی را در زمینه‌های مختلف ارائه می‌دهند و منابع عظیم و ارزشمندی برای دستیابی به متن کامل مجله‌های معتبر علمی دنیا در حوزه های مختلف به شمار می روند (تنوپیر و دیگران[11]، 2003) انتخاب شوند. علت انتخاب این میزبانها، شهرت آنها از نظر ارائه امکانات متنوع از طریق رابط کاربر خود و دسترسی پژوهشگر به آنهاست. کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی[12] و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران[13] تنها میزبانهای عمده ارائه‌دهنده پایگاههای اطلاعاتی در ایران شناخته می‌شوند که امکان دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی متعددی را در زمینه‌های متنوع فراهم می کنند و خدمات خود را به ترتیب در سطح ملی و منطقه‌ای ارائه می‌دهند، از این رو برای پژوهش حاضر انتخاب شده‌اند.
در پاسخ به سؤالهای تحقیق، امتیازهای مربوط به معیارهای مربوط به هر یک از خصیصه‌ها که در جدول 1 تا 6 وجود دارد، باید مورد بررسی قرار گیرد. در این پژوهش، از دو مقیاس «وجود» و «نبود» (بلی و خیر) استفاده شده که امتیازهای در نظر گرفته شده برای آنها «بلی=1» و «خیر=0» می‌باشد. بدین ترتیب که به ازای وجود هریک از معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی امتیاز 1 و به ازای نبود آن معیار امتیاز صفر لحاظ گردیده است. در بعضی موارد در صورت لزوم، امتیاز 1 به دو یا چهار قسمت (که برای هر قسمت امتیاز 5/0یا 25/0 در نظر گرفته شده) شکسته شده و امتیاز بندی صورت گرفته است. سپس، برای تعیین میزان انطباق (همخوانی) میزبانهای داخلی و خارجی با معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی، با در نظر گرفتن تعداد امتیازهای بلی به هر معیار، درصد تبعیّت هر یک از میزبانها از معیارهای مورد نظر مشخص شده است. در پایان، هر یک از میزبانهای مورد بررسی بر اساس امتیازی که بدین ترتیب در هر خصیصه به دست آورده‌اند، رتبه‌بندی گردیده و سرانجام مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند.
در پاسخ به سؤال 1 تحقیق، رابط کاربر هر یک از میزبانهای داخلی و خارجی براساس معیارهای ارزیابی موردنظر دارای چه ویژگیهایی هستند و چه امکاناتی ارائه می‌دهند؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در میزبانهای داخلی کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی،در معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی، جستجو، بازیابی، نمایش و کاربر پسندی (جدول 1 تا 6) به ترتیب 7، 5/10، 5، 3 و 5/1 امتیاز و در مجموع 27 امتیاز از 41 امتیاز را کسب کرده است و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران در همان خصیصه‌ها 75/5، 8، 5، 2 و 5/1 امتیاز و در مجموع 25/22 امتیاز از 41 امتیاز را کسب نموده است. در میزبانهای خارجی، در معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی، جستجو، بازیابی، نمایش و کاربر پسندی (جدولهای 1 تا 6) Ebsco5/7، 16،8، 3 و 2 امتیاز و در مجموع 5/36 امتیاز؛ Proquest 5/7، 17، 8، 2 و 5/1 امتیاز و در مجموع 36 امتیاز؛ Emerald 75/5، 11، 9 ، 3 و 2 امتیاز و در مجموع 75/30 امتیاز و در نهایت Elsevier 25/5، 13، 5، 3 و 2 امتیاز و در مجموع 25/28 امتیاز را کسب کردند.
جدول1. امتیاز میزبانهای داخلی و خارجی بر اساس معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی
|
معیارها |
میزبانهای داخلی |
میزبانهای خارجی |
|||||
|
Rlst |
Irandoc |
Emerald |
Elsevier |
Ebsco |
Proquest |
||
|
1 |
نوع میزبان |
1 |
5/0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
تعداد پایگاههای اطلاعاتی پیوسته |
1 |
5/0 |
5/0 |
5/0 |
1 |
5/0 |
|
3 |
ارائه اطلاعات مختصر در مورد پایگاههای اطلاعاتی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
4 |
نوع رابط کاربر |
5/0 |
5/0 |
5/0 |
5/0 |
1 |
1 |
|
5 |
زبان رابط کاربر |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
6 |
تعداد نقاط دسترسی |
5/0 |
25/0 |
75/0 |
25/0 |
5/0 |
1 |
|
7 |
فراورده های اطلاعاتی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
8 |
خدمات تحویل مدرک |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
مجموع امتیازها |
7 |
75/5 |
75/5 |
25/5 |
5/7 |
5/7 |
|
جدول2. امتیاز میزبانهای داخلی و خارجی بر اساس معیارهای مربوط به خصیصه‌های جستجو
|
معیارها |
میزبانهای داخلی |
میزبانهای خارجی |
|||||
|
Rlst |
Irandoc |
Emerald |
Elsevier |
Ebsco |
Proquest |
||
|
1 |
وجود سبکهای مختلف جستجو |
1 |
5/0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
راحتی حرکت بین سبکهای مختلف جستجو |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
3 |
قابلیت جستجو در نمایه |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
4 |
قابلیت جستجو در اصطلاحنامه |
0 |
1 |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
5 |
قابلیت جستجوی بولی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
6 |
نحوه استفاده از عملگرهای بولی |
5/0 |
5/0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
7 |
قابلیت جستجوی مجاورتی |
1 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
|
8 |
قابلیت جستجوی میدانی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
9 |
قابلیت جستجوی عبارتی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
10 |
قابلیت جستجوی تصاویر |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
|
11 |
قابلیت جستجو به زبان طبیعی |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
|
12 |
قابلیت کوتاه سازی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
13 |
قابلیت اصلاح جستجو |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
14 |
قابلیت محدود سازی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
15 |
قابلیت پیشنهاد موضوع جستجو |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
|
16 |
قابلیت وزن دهی به کلمات جست وجو |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
|
17 |
قابلیت ذخیره تاریخچه جستجو |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
18 |
قابلیت جستجو در راهنمای پایگاه |
0 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
|
19 |
قابلیت جستجو در چند پایگاه به طور همزمان |
1 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
|
مجموع امتیازها |
5/10 |
8 |
11 |
13 |
16 |
17 |
|
جدول 3. امتیاز میزبانهای داخلی و خارجی بر اساس معیارهای مربوط به خصیصه‌های بازیابی
|
معیارها |
میزبانهای داخلی |
میزبانهای خارجی |
|||||
|
Rlst |
Irandoc |
Emerald |
Elsevier |
Ebsco |
Proquest |
||
|
1 |
قابلیت مرتب سازی نتایج جستجو |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
قابلیت ایجاد تغییر در تعداد نتایج بازیابی شده |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
|
3 |
قابلیت نشانه گذاری نتایج جستجو |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
4 |
قابلیت افزودن هر پیشینه یا فهرست نتایج به پوشه |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
5 |
قابلیت جستجوی کلمات مشابه |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
6 |
راحتی گشت و گذار در بین نتایج |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
7 |
قابلیت ذخیره سازی |
0 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
|
8 |
قابلیت چاپ |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
|
9 |
قابلیت ارسال |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
مجموع امتیازها |
5 |
5 |
9 |
5 |
8 |
8 |
|
جدول 4. امتیاز میزبانهای داخلی و خارجی بر اساس معیارهای مربوط به خصیصه‌های نمایش
|
معیارها |
میزبانهای داخلی |
میزبانهای خارجی |
|||||
|
Rlst |
Irandoc |
Emerald |
Elsevier |
Ebsco |
Proquest |
||
|
1 |
قابلیت نمایش پیشینه ها در قالبهای مختلف |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
قابلیت نمایش برجسته کلمات جستجو شده |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0 |
|
3 |
قابلیت نمایش خودکار راهبرد جستجو درصفحه نتایج |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
مجموع امتیاز ها |
3 |
2 |
3 |
3 |
3 |
2 |
|
جدول 5. امتیاز میزبانهای داخلی و خارجی بر اساس معیارهای مربوط به خصیصه‌های کاربرپسندی
|
معیارها |
میزبانهای داخلی |
میزبانهای خارجی |
|||||
|
Rlst |
Irandoc |
Emerald |
Elsevier |
Ebsco |
Proquest |
||
|
1 |
قابلیت دسترسی به راهنمای پایگاه اطلاعاتی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
قابلیت شخصی سازی: - قابلیت استفاده از پرونده شخصی - قابلیت ایجاد آگاهی رسانی جاری برای هر جستجو یا مجله مورد علاقه |
0 |
0 |
5/0 |
5/0 |
5/0 |
0 |
|
0 |
0 |
5/0 |
5/0 |
5/0 |
5/0 |
||
|
مجموع امتیازها |
5/1 |
5/1 |
2 |
2 |
2 |
5/1 |
|
|
توجه به مقادیر ذکر شده و جدولهای 1 تا 6، می‌توان دریافت که در میزبانهای داخلی، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی در مجموع بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داده است. این میزبان از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی و جستجو و نمایش، امتیاز بیشتری نسبت به پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران کسب نموده است، اما از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های کاربرپسندی و بازیابی، هر دو میزبان داخلی امتیاز یکسانی را کسب نموده اند. در میزبانهای خارجی نیز در مجموع امتیازها، به ترتیب,Ebsco Proquest،Emerald و Elsevier بیشترین امتیاز را کسب نموده‌اند. البته از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی،Proquest و Ebsco با امتیاز برابر بیشترین امتیاز را کسب کرده‌اند، اما از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های جستجو، Proquest دارای بیشترین امتیاز و از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های بازیابی، Emerald بیشترین امتیاز را به دست آورد. از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های نمایش و کاربرپسندی، سه میزبانEmerald ,Ebsco و Elsevier با کسب امتیاز برابر نسبت به Proquest امتیاز بیشتری را کسب نموده‌اند.
در پاسخ به سؤال 2 تحقیق، از نظر ویژگیها و ارائه امکانات و فراورده‌های مختلف رابط کاربر، هر یک از میزبانهای داخلی و خارجی چه تفاوتی با هم دارند؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد با توجه به جدول 6، در میزبانهای داخلی از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی 7 امتیاز و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران 75/5 امتیاز و در میزبانهای خارجی Ebsco و Proquest هریک 5/7 امتیاز، Emerald 75/5 امتیاز و Elsevier 25/5 امتیاز را کسب نموده‌اند. از نظر دارا بودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های «جستجو» کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی 5/10 امتیاز و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران 8 امتیاز کسب نمودند و Proquest، Ebsco، Elsevier و Emerald به ترتیب 17، 16، 13 و 11 امتیاز کسب کردند. از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های «بازیابی» کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران امتیاز برابر 5 را به دست آوردند و Emerald امتیاز 9، Proquest و Ebsco امتیاز برابر 8 و Elsevier امتیاز 5 را کسب کرد. از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های «نمایش»، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران به ترتیب امتیاز 3 و 2 را به دست آوردند و Ebsco، Elsevier و Emeraldامتیاز برابر3 و Proquest امتیاز 2 را به دست آورد. از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های کاربرپسندی، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران امتیاز برابر 5/1را به دست آوردند و Ebsco، Elsevier و Emeraldاز امتیاز برابر 2 و Proquest از 5/1 امتیاز برخوردار شدند.
به طور کلی، رابط کاربر میزبانهای داخلی از نظر ارائه معیارهای موجود در قسمت خصیصه‌های کلی، در سطح خوبی قرار دارد. درقسمت خصیصه‌های جستجو، میزبانهای داخلی بخصوص کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی بیشتر از نیمی از معیارهای مطرح شده در این قسمت را در رابط کاربر خود ارائه می‌دهد در صورتی که در طراحی رابط کاربر پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران، به کاربرد این ویژگیها کمتر توجه شده است. در قسمت خصیصه‌های بازیابی و کاربرپسندی نیز هر دو میزبان بیش از نیمی از معیارهای مطرح شده در این قسمت را در رابط کاربر خود ارائه می دهند. در قسمت خصیصه‌های نمایش نیز رابط کاربر این دو میزبان تقریباً تمام معیارها را دارا می باشد. در میزبانهای خارجی نیز رابط کاربر Ebsco وProquest تقریباً دارای بسیاری از معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی می‌باشد. در قسمت خصیصه‌های نمایش و کاربرپسندی، رابط کاربر Elsevier و Emeraldهمانند دو میزبان دیگر دارای تمام معیارهای مطرح شده می‌باشند. اما در قسمت خصیصه‌های بازیابی، برخلاف Emeraldکه تمام معیارها را دارد، Elsevier تنها نیمی از معیارهای مطرح شده در این قسمت را در رابط کاربر خود ارائه می‌دهد.
آنچه در نتیجه ارزیابی معیارهای به کار رفته در رابط کاربر میزبانهای داخلی و خارجی به دست آمد، مبیّن این مطلب است که تفاوت بارز میان رابط کاربر میزبانهای داخلی و خارجی بیشتر به معیارهای مطرح شده در قسمت خصیصه‌های جستجو و بازیابی مربوط می‌باشد و از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی، نمایش و کاربرپسندی رابط کاربر، میزبانهای داخلی و خارجی تقریباً در یک سطح قرار گرفته‌اند.
در زمینه پایگاههای اطلاعاتی ارائه شده در میزبانهای داخلی تفاوتهای چشمگیری وجود دارد، به طوری که پایگاههای اطلاعاتی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران از نظر نوع پایگاههای اطلاعاتی کتابشناختی محض می باشد، اما نقش و فعالیت این مرکز در زمینه ارائه دسترسی رایگان به اطلاعات کتابشناختی منابع فارسی بخصوص آگاهی‌رسانی در زمینه پایان‌نامه‌های رشته‌های مختلف دانشگاههای دولتی سراسر کشور در سطح ملی و ایجاد تسهیل در مکان‌یابی منابع در داخل کشور قابل توجه است. در مقابل، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی به عنوان تنها مرکز تولیدکننده پایگاههای اطلاعاتی تمام متن در ایران به شمار می رود که از سال 1370 شروع به کار کرده و در عرض کمتر از 15 سال، در زمینة تهیه و تولید پایگاههای اطلاعاتی در انواع مختلف کتابشناختی و تمام متن در زمینه‌ها و رشته‌های موضوعی مختلف و روزآمد نگاه داشتن اطلاعات این پایگاهها و ایجاد دسترسی آسان به منابع تحقیقاتی، توانسته جایگاه قابل توجهی را در ایران و در سطح منطقه به خود اختصاص دهد. تلاش و فعالیتهای این مرکز در سطح ملی و منطقه‌ای در زمینة ارائه دسترسی آسان به منابع عظیم دانش در ایران، باعث شده تا به عنوان دروازه‌ای جهت دسترسی به آثار و انتشارات علمی و تحقیقاتی داخلی و همچنین منابع خارجی به شمار رود.
در پاسخ به سؤال 3 تحقیق، میزان انطباق رابط کاربر میزبانهایداخلی و خارجی با معیارهای مربوط به خصیصه‌های مطرح شده در سیاهه وارسی چه اندازه است؟ یافته‌های پژوهش (جدول6) نشان می‌دهد در میزبانهای داخلی، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژیدر مجموعبا کسب 27 امتیاز به میزان 65% با معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی همخوانی دارد. به عبارت دیگر، این میزبان 65% معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی را از طریق رابط کاربر خود ارائه می دهد و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران در مجموعبا کسب امتیاز کلی 25/22، به میزان 54% با معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی همخوانی دارد. به عبارت دیگر این میزبان 54% معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی را از طریق رابط کاربر خود ارائه می‌دهد. در میزبانهای خارجی، Emeraldدر مجموعبا کسب 75/30 امتیاز به میزان 75% ، Elsevierدر مجموعبا کسب 25/28 امتیاز به میزان 68%،Ebscoدر مجموعبا کسب 5/36 امتیاز به میزان 89% و Proquestدر مجموع با کسب 36 امتیاز به میزان 87% با معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی همخوانی دارند.با وجود تفاوت بارز میان رابط کاربر میزبانهای داخلی و خارجی در قسمت خصیصه‌های جستجو و بازیابی و همچنین با توجه به اهمیت قابل توجهی که نمایه و اصطلاحنامه در بازیابی اطلاعات ایفا می‌کنند، لازم است در میزبانهای داخلی به ویژگیهای مطرح شده در سیاهه وارسی پژوهش حاضر بخصوص کاربرد نمایه و اصطلاحنامه، توجه لازم مبذول شود.
در پاسخ به سؤال 4 تحقیق، چهمعیارهایی را می‌توان برای طراحیرابط کاربر میزبانهای داخلی در نظر گرفت؟ امروزه پایگاههای اطلاعاتی جزء مهم و عمدة کتابخانه‌های دانشگاهی را تشکیل می دهند. با رواج پایگاههای اطلاعاتی پیوسته، لزوم طراحی رابط کاربر به گونه ای که استفاده آسان و راحت را برای کاربران به وجود آورد، به منظور دسترسی به محتوای پایگاه اطلاعاتی، امری ضروری به شمار می رود. طراحی ضعیف، مانع بزرگی برای دسترسی به محتوای پایگاه اطلاعاتی است. با توجه به استفاده سطوح متفاوت کاربران از پایگاههای اطلاعاتی، برای اجتناب از مواجه شدن کاربران با مشکلات استفاده (نظیر مشکلات مربوط به جستجو، بازیابی و ...)، رابط کاربر ارائه شده توسط میزبانها باید عناصر و ویژگیهایی داشته باشد تا کاربر بتواند با استفاده مؤثر از این خصیصه‌ها کنترل نظام اطلاعاتی را به دست گرفته و به آسانی نیازهای اطلاعاتی خویش را برطرف کند. در طراحی رابط کاربر، علاوه بر در نظر گرفتن اهداف میزبان و شناسایی مخاطبان، توجه به معیارهای کاربردپذیری رابط برای کاربر نهایی بسیار مهم تلقی می شود. در صورت بی توجهی میزبانها به این عوامل، آگاهی از میزان فراهم کردن اطلاعات و فراورده‌های با کیفیت و مهم اهمیت چندانی ندارد.
با توجه به این موارد و مطالعات «اتمان و هالیم»[14] (2004) و «دیرکس»[15] (2003) که عملگرهای بولی، جستجوی عبارتی، جستجوی میدانی، امکان ریشه سازی و کوتاه سازی را از خصیصه‌های عمده و رایج موجود در رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی یاد می‌کنند و مطالعه شیری[16] (2002) که بر ضرورت وجود اصطلاحنامه در کمک به کاربران در انتخاب واژه‌های موضوعی تأکید کرده است و با توجه به همپوشانی وسیع منابع ذکر شده در قسمت پیشینه پژوهش در زمینه ارائه معیارهای مربوط به ارزیابی، رابط کاربر میزبانهای ارائه‌دهنده پایگاههای اطلاعاتی در تدوین سیاهه وارسی مورد استفاده قرار گرفتند که بر جامع بودن معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی موجود در این پژوهش دلالت دارد ـ می‌توان تمامی معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی پژوهش حاضر را که در جدول (7) خلاصه شده است، جهت الگویی در ارزیابی و طراحی میزبانهای ارائه‌دهنده پایگاههای اطلاعاتی پیشنهاد کرد.
|
جدول 7. معیارهای طراحی (ارزیابی) رابط کاربر میزبانهای پایگاههای اطلاعاتی |
خصیصه‌های کلی |
خصیصه‌های جستجو |
خصیصه‌های بازیابی |
خصیصه‌های نمایش |
خصیصه‌های کاربرپسندی |
|
|
نوع میزبان |
وجود سبکهای مختلف جستجو |
قابلیت جستجوی تصاویر |
قابلیت مرتب سازی نتایج جستجو |
قابلیت نمایش پیشینه ها در قالبهای مختلف |
قابلیت دسترسی به راهنمای پایگاه اطلاعاتی |
|
|
نوع رابط کاربر |
راحتی حرکت بین سبکهای جستجو |
قابلیت جستجو به زبان طبیعی |
قابلیت جستجوی کلمات مشابه |
|||
|
زبان رابط کاربر |
قابلیت جستجو در نمایه |
قابلیت کوتاه سازی |
قابلیت نشانه گذاری نتایج جستجو
|
|||
|
تعداد نقاط دسترسی |
قابلیت جستجو در اصطلاحنامه |
قابلیت اصلاح جستجو |
راحتی گشت و گذار در بین نتایج |
قابلیت نمایش خودکار راهبرد جستجو درصفحه نتایج |
قابلیت استفاده از پرونده شخصی |
|
|
فراورده های اطلاعاتی |
قابلیت جستجوی بولی |
قابلیت محدود سازی |
قابلیت افزودن فهرست نتایج به پوشه |
|||
|
خدمات تحویل مدرک |
نحوه استفاده از عملگرهای بولی |
قابلیت پیشنهاد موضوع جستجو |
قابلیت چاپ نتایج |
|||
|
ارائه اطلاعات مختصر در مورد پایگاههای اطلاعاتی |
قابلیت جستجوی مجاورتی |
قابلیت وزن دهی به کلمات جستجو |
قابلیت ارسال نتایج |
قابلیت ایجاد آگاهی رسانی جاری برای هرجستجو یا مجله مورد علاقه |
||
|
قابلیت جستجوی میدانی |
قابلیت ذخیره تاریخچه جستجو |
قابلیت ذخیره نتایج |
قابلیت نمایش برجسته کلمات جستجو شده |
|||
|
تعداد پایگاههای اطلاعاتی پیوسته میزبان |
قابلیت جستجوی عبارتی |
قابلیت جستجو در راهنمای پایگاه |
قابلیت ایجاد تغییر در تعداد نتایج بازیابی شده |
|||
|
قابلیت جستجو در چند پایگاه به‌طور همزمان |
||||||
نتیجه گیری
به طور کلی، براساس 5 خصیصه از خصیصه‌های موجود در سیاهه وارسی ـ شامل خصیصه‌های کلی، خصیصه‌های جستجو، خصیصه‌های بازیابی، خصیصه‌های نمایش و خصیصه‌های کاربرپسندی ـ میزبانهای داخلی کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایرانبا کسب 27 و 25/22 امتیاز و میزبانهای خارجی Ebsco، Proquest ، Emerald و Elsevierبه ترتیب با کسب 5/36، 36، 75/30 و 25/28 امتیاز، بیشترین تعداد را دارا هستند. در میزبانهای داخلی، در معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی و جستجو و نمایش، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژیامتیاز بیشتری نسبت بهپژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایراندارد، اما در معیارهای مربوط به سایر خصیصه‌ها هر دو میزبان امتیاز یکسانی دارند. در میزبانهای خارجی در معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی Ebsco وProquest بیشترین امتیاز را کسب کردند. در معیارهای مربوط به خصیصه‌های جستجو Proquest، در معیارهای مربوط به خصیصه‌های بازیابی Emerald و در معیارهای مربوط به سایر خصیصه‌ها سه میزبان Ebsco، Elsevier و Emerald با کسب امتیاز برابر نسبت به Proquest، امتیاز بیشتری به دست آورده اند.
بدین ترتیب، آنچه در نتیجه ارزیابی و مقایسه معیارهای به کار رفته در رابط کاربر میزبانهای داخلی و خارجی به دست آمد، مبیّن این مطلب است که تفاوت بارز میان رابط کاربر میزبانهای داخلی و خارجی، بیشتر به معیارهای مطرح شده در قسمت خصیصه‌های جستجو و بازیابی مربوط می‌باشد و از نظر دارابودن معیارهای مربوط به خصیصه‌های کلی، نمایش و کاربرپسندی، رابط کاربر میزبانهای داخلی و خارجی تقریباً در یک سطح قرار گرفته‌اند.
از نظر میزان انطباق خصیصه‌های موجود در رابط کاربر میزبانهای داخلی با معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی در میزبانهای داخلی کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژیبا کسب امتیاز کلی27، به میزان 65% و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایرانبا کسب امتیاز کلی 25/22، به میزان 54% با معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی همخوانی دارند و در میزبانهای خارجی، Ebscoبا کسب امتیاز کلی 5/36 به میزان 89% ، Proquest با کسب امتیاز کلی 36 به میزان 87% ، Emeraldبا کسب امتیاز کلی 75/30 به میزان 75% و Elsevier با کسب امتیاز کلی 25/28 به میزان 68% با معیارهای مطرح شده در سیاهه وارسی همخوانی دارند.
در شرایط کنونی که دسترسی به اطلاعات برای پژوهشگران بسیار حیاتی تلقی می‌شود، فراهم کردن امکان دسترسی سریع و آسان به اطلاعات، از ضروریات است. در طراحی عوامل و عناصر مربوط به رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی علاوه بر درنظر گرفتن اهداف میزبان و شناخت مخاطبان، توجه به معیارهای کاربردپذیری رابط برای کاربر نهایی بسیار مهم تلقی می شود. چنانچه در زمان طراحی رابط کاربر به همه معیارهای لازم توجه خاص مبذول شود، دسترسی کاربر نهایی به محتوا، به طور مؤثر تضمین خواهد شد. از آنجا که در تهیه سیاهه وارسی پژوهش حاضر علاوه بر استفاده از تجربیات به دست آمده، سعی شده از تمام مطالعات و تحقیقات پیشین استفاده شود و سیاهه های وارسی موجود در این پژوهشها مدنظر قرار گیرد، می‌توان سیاهه وارسی جامع حاضر را به عنوان یک مدل جهت طراحی رابط کاربر میزبانها پیشنهاد کرد. میزبانها در صورت طراحی رابط کاربر خود می‌توانند معیارها و ویژگیهای به کار رفته در این سیاهه را به عنوان الگویی در ارزیابی رابط کاربر پایگاههای اطلاعاتی خود به کارگیرند.
)