نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز385
2 دانشیار گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز
3 کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز و کتابدار دانشگاه شیراز
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
فناوریهای نوین ارتباطات و پیشرفتهای سریع در فنون ذخیرهسازی و پردازش اطّلاعات، نقش کتابخانهها از جمله کتابخانه ملّی را در اشاعه اطّلاعات برای استفاده کنندگان متحوّل ساخته است. دراین شرایط، تقاضاها وانتظارهای متعدد و متنوعی از طرف کاربران مطرح شده است که پیامد آن بروز چالشهای جدید در ارائه خدمات اطّلاع رسانی نوین متناسب با نیازها و خواستههای استفاده کنندگان است.
یکی از حوزههای متحوّل شدة کتابخانهها، افزودن خدمات مرجع دیجیتالی به خدمات مرجع سنتی است. راه‌اندازی این نوع خدمت ضرورتهای خاصی را طلب میکند، یکی از این ضرورتها طراحی میز مرجع دیجیتالی است.
هدفهای پژوهش
در این پژوهش کوشش شده است تا الگویی مناسب از میز مرجع دیجیتالی برای مرکز اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران طراحی شود. این الگو بر اساس تحلیل ویژگیهای محتوایی میزهای مرجع دیجیتالی کتابخانههای ملّی جهان که دارای وب‌سایتهایی به زبان انگلیسی هستند، شکل گرفته است. در این راستا، از دیدگاه‌های صاحبنظران ایرانی نیز استفاده و بیشتر بر خدمات مرجع دیجیتالی از طریق پست الکترونیکی تأکید شده است.
سؤالهای پژوهش
3.ویژگیهای مورد نظر صاحبنظران ایرانی علاوه بر ویژگیهای مندرج در سیاهة وارسی برای ارائة الگوی مناسب میز مرجع دیجیتالی سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران، کدام است؟
4. الگوی مناسب برای طراحی میز مرجع دیجیتالی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران چیست؟
پیشینة پژوهش
مطالعه در منابع انگلیسی نشان داد بیشتر نوشتههای مرتبط به موضوع خدمات مرجع دیجیتالی و به تبع آن میز مرجع دیجیتالی به عنوان یک خدمت وبمبنا در حدّ نظری باقی مانده و پژوهشهایی انجام گرفته در ارتباط با بررسی میزان خدمات آنها و عملکرد این نوع خدمت بوده (Sharma and Vishwanathan, 2001, Payne and Bradbury, 2002, Moyo, 2002, Henley, 2004, Accart,2006)) و پژوهش خاصی در ارتباط با تحلیل محتوایی میز مرجع انجام نگرفته است. در ادامه به برخی از این مطالعات اشاره میشود.
«واسیک»[1] ( 1999) در بخشی از گزارش تحقیق خود بیان میدارد که کتابخانة ملّی اسکاتلند، این امکان را به کاربران میدهد که پرسش خود را با تکمیل فرم پرسش به صورت پیوسته و الکترونیکی به کتابخانه ارسال دارند. پرسشهای موجود در این فرم اطلاعات مفیدی را برای پاسخگویی در اختیار کتابدار قرار می دهد. در این فرم، تعدادی اطلاعات اضافی نیز از کاربر درخواست میشود.
«لوچری»[2](2004) در پژوهشی با عنوان «چقدر خدمات مرجع دیجیتال رایگان مطلوب است: مقایسهای میان خدمات کتابخانه مبنا و خدمات تخصّصی» ضمن مقایسه این دو خدمت، درمی‌یابد که محدودیتهای پست الکترونیکی به توسعه خدمات چندگانه منجر میشود. بعضی کتابخانهها پذیرفتهاند که خدمات از طریق پست الکترونیکی را به خدمات از طریق فرم و بی‌تغییر دهند. این تغییر برای درخواست ارائة اطلاعات بیشتر از جمله نشانی پست الکترونیکی و آگاهی از دلیل درخواست اطلاعات است.
«کلوگلی»[3](2004) در پژوهشی سهولت استفاده از میز مرجع دیجیتالی و میزان تأثیر آن برای کاربران دانشگاهی را بررسی کرد. وی از چند نوع میز مرجع دیجیتالی نام میبرد. از جمله این میزهای مرجع «آل اکسپرت[4]» است که به عنوان قدیمترین و بزرگترین خدمات پرسش و پاسخ رایگان، از طریق اینترنت در سال 1998 در آمریکا تأسیس شد. این سرویس متخصّصان داخلی را به خدمت نگرفته، بلکه به جای آن، داوطلبانی از نقاط مختلف جهان پاسخ‌دهی به پرسشها را بر عهده دارند. هر کدام از داوطلبان پاسخ دهی در شاخة تخصصی خود مشخص شدهاند و در پیشینه آنها اطّلاعاتی درباره دانش و نوع پرسشهایی که آنها میتوانند پاسخ گویند، ارائه شده است. کاربران برای ارتباط با این متخصّصان، شاخة موضوعی یا زیر گروه شاخة موضوعی را انتخاب میکنند. پس از انتخاب متخصّصان موضوعی، کاربران فرم وبی که شامل فیلدهایی از قبیل نام، نشانی پست الکترونیکی، عنوان پرسش، توصیف پرسش و یک نشانی پست الکترونیکی برای پیوند به سایتهایی برای دیدن پاسخ میباشد، را تکمیل و ارسال میدارند.
آکارت[5] (2006) در پژوهش خود با عنوان «سوئیس اینفو دسک[6]: پروژه میز مرجع مجازی کتابخانة ملّی سوئیس» قابلیتهای میز مرجع دیجیتالی کتابخانه ملی سوئیس را مورد بررسی قرار داد. یافتههای پژوهش بیانگر آن است که تفاوتهای بسیار خاص و مشخصی میان SwissInfo Desk و دیگر میزهای مرجع مجازی وجود دارد که جنبههای زبانی (چهار زبان ارائه شده برای ارتباط با میز مرجع) و پیوندهای میان راهنمای وبسایتهای منتخب اداری و رسمی سوئیس و خود میزهای مرجع از جمله آنهاست.
در این میز مرجع به منظور جستجوی ساده، 12 حوزة موضوعی مشخص شده است که عبارتند از: جغرافیا، تاریخ، اقتصاد، سیاست، حقوق، فرهنگ و زبان، آموزش و پژوهش، رسانه، ورزش، پورتال، عکس و فهرست آدرسها و تقویم. هرکدام از این موضوعات به موضوعات فرعیتر تقسیم شده است.
متخصّصان اطلاعرسانی بر اساس معیارهای ساختاری و کیفی، اقدام به پاسخگویی میکنند.
معیارهای ساختاری مورد نظر در پاسخگویی عبارتند از:
معیارهای کیفی که در پاسخگویی دارای اهمّیت میباشد، عبارتند از:
برای استفاده از خدمات میز مرجع مجازی، کاربر میتواند نیاز اطلاعاتی خود را از طریق پست الکترونیکی یا فرم وبی با بخش خدمات اطلاعرسانی کتابخانه، اعلام نماید. برای تشخیص نیازهای اطلاعاتی کاربر، معیارهایی در نظر است. به همین منظور، ویژگیهایی در فرم وبی پیوسته گنجانده شده است. این ویژگیها به دو گروه تقسیم شدهاند:
پیشینه‌های داخل کشور
در ادامه به چند پژوهش انجام شده در ایران که بیشتر به جنبههای نظری و توصیفی میز مرجع دیجیتالی پرداخته‌اند، اشاره می شود.
«اصغری پوده» در سال 1380 در پژوهشی با عنوان «عناصر و ویژگیهای مهّم در طراحی وبسایت کتابخانههای دانشگاهی» و با هدف شناسایی رویکردها، عناصر و ویژگیهای مطرح در وب سایتها، عناصر و ویژگیهای وبسایتهای20 کتابخانه دانشگاهی را در 4 کشور انگلیسی زبان (آمریکا، کانادا، استرالیا و انگلستان) و 5 وبسایت کتابخانة دانشگاهی در ایران، با استفاده از یک سیاهة وارسی، با یکدیگر مقایسه کرد. نتایج به دست آمده از یافتههای پژوهش به 5 پرسش اصلی در رابطه با شناسایی مهمترین عناصر و ویژگیهای مطرح در طراحی وبسایت کتابخانههای دانشگاهی، میزان همخوانی وبسایتهای کتابخانههای دانشگاهی انتخاب شده با معیارهای پژوهش، شناسایی مشکلات اساسی سایتهای کتابخانههای مورد بررسی، وجود بیشترین عناصر مشترک در وبسایت کتابخانههای دانشگاهی از نظر دسترسی مطلوب به انواع اطلاعات و در نهایت ارائه الگوی نظری مناسبی برای طراحی وبسایتهای کتابخانههای دانشگاهی، پاسخ داد. نتایج به دست آمده نشان داد میزان همخوانی وبسایتهای مورد بررسی خارجی با معیارهای مورد نظر پژوهش در مجموع در حدود 78% ، و میزان همخوانی وبسایتهای ایرانی در حدود 45% بوده است. همچنین، از حداکثر 5 امتیاز برای 27 ویژگی مورد نظر، میانگین گروه مورد بررسی خارجی 88/3 و میانگین گروه ایرانی 27/2 بوده است. در مجموع، نتایج این پژوهش نشان داد وبسایتهای کتابخانههای دانشگاهی ایران طراحی ضعیفی دارند و در طراحی وبسایت کتابخانههای دانشگاهی کمترین میانگین امتیاز را دارا هستند (آمریکا 13/4، استرالیا01/4، انگلستان 36/3، کانادا 04/3، ایران 27/2).
«جوکار» (1381) در پژوهش خود با عنوان «میزهای مرجع مجازی: پدیده عصر اطلاعات» به توصیف میز مرجع دیجیتالی پرداخته است. وی در این مقاله ملزومات میز مرجع دیجیتالی و خط مشی‌های آن را بیان میدارد. از جمله ملزومات میز مرجع دیجیتالی عبارتند از: سخت‌افزار و نرم افزار، فضای لازم، پالایشگر، پاسخ‌دهندگان، سرپرستان و هماهنگ کننده‌ها. «جوکار» معتقد است باید همزمان با راه اندازی میز مرجع مجازی درباره هفت عامل تأثیرگذار بر این گونه خدمات، خط مشی وضع شود. این عوامل عبارتند از: مدیریت، خدمات، مراجعان اصلی، کارکنان، زیرساختها، هزینه ها و ارزیابی. در نهایت، به عیبها و مزیتهای میز مرجع دیجیتالی پرداخته شده است.
«جنابزاده» (1382) پژوهشی را با عنوان «خدمات مرجع دیجیتال در کتابخانههای دانشگاهی» به منظور آشنایی با چگونگی روند ارائة خدمات در بخش مرجع دیجیتال کتابخانهها و ویژگیهای خدمات ارائه شده توسط آنها انجام و 150 وبسایت مستقر در کتابخانههای دانشگاهی خارجی را مورد بررسی قرار داده است. یافتههای پژوهش نشان داد از بین 150 کتابخانه دانشگاهی مورد بررسی، 146 کتابخانه (3/97%) از وبسایت استفاده میکردند و تقریباً 45% از کتابخانههای مورد بررسی، خدمات مرجع دیجیتال را ارائه داده و با بخشها و مؤسسات بزرگ‌تر و جامعتر در ارتباط بودند. همچنین، یافتههای پژوهش بیان میدارد تنها 7 کتابخانه از شکل مفصل فرم وبی برای ارائه خدمات بهره می‌گیرند و 97% آنها از پست الکترونیکی و فرم ساده وب استفاده میکنند. از میان 150 کتابخانة مورد بررسی، 4 کتابخانه از طریق فرمهای مشروح، اطّلاعاتی را از استفاده کنندگان درخواست میکردند که استفاده از مجموعة اطّلاعاتی آن کتابخانه را برای آنان بسیار مشکل می‌ساخت؛ به طور مثال، شماره تلفن، مقطع تحصیلی، منابع مورد نیاز، رشته، بخش، کلید واژه، زمینة موضوعی، شمارة نمابر، محل، تاریخ اطلاعات مورد نیاز، چگونگی پاسخگویی، پوشش جغرافیایی، تاریخ، ماهیت اطلاعات مورد نیاز، چگونگی دسترسی به اطلاعات (به طور فیزیکی در کتابخانه و ...) و میزان اطلاعات مورد نیاز.
«نقی مهر طبایی» و «علیپور حافظی» (1384) در مقالهای با عنوان «استانداردها در خدمات مرجع مجازی» دو نوع ویژگی در ارائه خدمات مرجع از طریق فرم وبی را بررسی نموده‌اند. گروه اول ویژگیهایی هستند که از آنها به عنوان ویژگیهای اصلی و اجباری نام برده شده و عبارتند از: نشانی پست الکترونیکی و متن پرسش که باید در امر فرایند پرسش و پاسخ از طریق فرم وبی به صورت اجباری از طرف کاربر پاسخ داده شود. گروه دوم از ویژگیهای یاد شده در این مقاله، ویژگیهای اختیاری است که کاربر برای درک بهتر پرسش توسط کتابدار مرجع و پاسخگویی کامل از طرف وی، میتواند به آنها پاسخ گوید. این ویژگیها عبارتند از: نام و نام خانوادگی، شماره تلفن، سطح تحصیلات، پاسخ مطلوب و علّت تحقیق و ... به طور کلی زمینههایی برای دریافت هر گونه اطلاعاتی که تصور میشود به منظور فراهم آوردن خدمات مؤثرتر بدانها نیاز است، ایجاد میگردد.
پژوهشگران در این پژوهش رهنمودهایی برای اشاعه و ترویج بهتر خدمات مرجع دیجیتالی ارائه میدهند:
همچنین، پیشنهادهایی دربارة عملکرد مرجع دیجیتال در ارتباط با دستورالعملهای محتوایی، ارائه میدهند:
«مرادمند» (1384) در پایاننامة کارشناسی ارشد خود با عنوان «ارائه الگویی مناسب برای ارتقای کیفی وبسایت کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران از طریق تحلیل محتوایی و ساختاری ویژگیهای وبسایتهای کتابخانة ملّی جهان با استمداد از نظرات صاحبنظران ایرانی»، پژوهشی را با هدف ارائة الگوی وبسایتی مناسب با نیازهای کاربران و اهداف و سیاستهای کتابخانه ملّی انجام داده است.
در بخشی از این پژوهش، از کاربران درباره میزان اهمّیت وجود امکان «پرسش از کتابدار» در وبسایت کتابخانة ملّی پرسش و نتایج نشان داده شده که 54% پاسخگویان میزان اهمّیت وجود امکان پرسش از کتابدار مرجع در وبسایت کتابخانه ملّی را «خیلی زیاد» ارزیابی کردهاند. 35% اهمّیت آن را «زیاد» و 9% «متوسط» اعلام کردهاند. هیچ کدام از پاسخگویان گزینههای «خیلی کم» و «کم» را علامت نزده اند. 2% از پاسخگویان هم به این پرسش جواب ندادهاند. میانگین حاصل از کل پاسخها به این پرسش 45/4 بوده و بیانگر آن است که از دیدگاه صاحبنظران ایرانی میزان اهمّیت ویژگی پرسش از کتابدار مرجع نزدیک به «خیلی زیاد» میباشد.
روش پژوهش
در پژوهش حاضر از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. در این پژوهش، ویژگیهای مهم به کار گرفته شده در میزهای مرجع دیجیتالی کتابخانههای ملّی جهان از دیدگاه صاحبنظران و متخصّصان ایرانی شناسایی و برای طراحی الگوی میز مرجع دیجیتالی کتابخانة ملّی به کار گرفته میشوند.
این پژوهش در چهار مرحله صورت گرفته است:
مرحله اول با استفاده از روش تحلیل محتوا، نسبت به استخراج ویژگیهای محتوایی موجود در میزهای مرجع دیجیتالی مورد مطالعه، اقدام و سیاهه وارسی بر اساس این ویژگیها طراحی شد.
مرحله دوم، نظرسنجی از متخصصان و صاحبنظران علوم کتابداری و اطلاع رسانی با استفاده از سیاهه وارسی درباره میزان اهمّیت وجود ویژگیهای موجود در سیاهه وارسی در الگوی پیشنهادی میز مرجع دیجیتالی برای کتابخانة ملّی بود. این سیاهه وارسی، به صورت الکترونیکی و از طریق گروه بحث الکترونیکی کتابداری و اطلاعرسانی و همچنین، نشانی پست الکترونیکی شخصی برای افراد آگاه در حیطة کتابداری و اطلاعرسانی ارسال گردید. همچنین، برخی از سیاهه وارسیها هم به صورت حضوری در اختیار متخصّصان قرار داده شد تا نسبت به تکمیل آنها اقدام نمایند.
مرحله سوم، تحلیل دادههای سیاهه وارسی و به دست آمدن ویژگیهای مهم و ضروری از دیدگاه متخصصان و صاحبنظران ایرانی بود. در این مرحله، ویژگیهای مهم و ضروری از دیدگاه صاحبنظران استخراج شد. همچنین، دیدگاه صاحبنظران در مورد اختیاری یا اجباری بودن پاسخگویی کاربران به ویژگیهای مندرج در الگوی پیشنهادی میز مرجع دیجیتالی کسب شد.
در آخرین مرحلة پژوهش، بر اساس ویژگیهای مهم و ضروری، الگوی پیشنهادی برای کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران ارائه گردید. در این الگوی پیشنهادی، به عنوان محصول نهایی پژوهش، نحوه پاسخگویی اجباری یا اختیاری کاربران نیز مشخص شده است.
جامعه پژوهش
معیار انتخاب جامعه پژوهش ، وجود گزینه میز مرجع دیجیتالی با هر عنوانی در وبسایت کتابخانههای ملّی و همچنین ارائه آن به زبان انگلیسی بوده است. به همین خاطر، کلیة وبسایتهای کتابخانههای ملّی جهان که دارای میز مرجع دیجیتالی بوده و به زبان انگلیسی ارائه شده بودند، در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتهاند. همچنین کلّیه وبسایتهای غیرانگلیسی زبان که نسخه انگلیسی نیز داشتند، انتخاب و از بین این وبسایتها آنهایی که دارای میز مرجع دیجیتالی بودند، گزینش شدند. کلیه میزهای مرجع دیحیتالی که تا تاریخ 1/3/1385 فعال بوده‌اند، انتخاب شدند و در مجموع 33 میز مرجع دیجیتالی در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است.
نتایج به دست آمده از این پژوهش، شامل ویژگیهایی است که از نظر صاحبنظران ایرانی، در طراحی میز دیجیتالی اهمیت دارند. تعداد صاحبنظران ایرانی که میزان اهمیت وجود ویژگیهای محتوایی را در الگوی پیشنهادی مشخص کرده اند، 137 نفر میباشد که مدرک تحصیلی آنها کارشناسی ارشد و دکترای علوم کتابداری و اطلاع رسانی است و به صورت تصادفی انتخاب شدهاند.
تجزیه و تحلیل داده‌ها
یافته‌ها نشان داد در مجموع 33 میز مرجع دیجیتالی مورد مطالعه، 64 ویژگی محتوایی وجود دارد. پس از حذف مترادفها و متشابهات، جمعاً 35 ویژگی که در جدول شماره 1 فهرست شده اند، شناسایی گردید. این ویژگیها در قالب یک سیاهه وارسی طراحی و برای اظهار نظر 200 نفر از صاحب نظران ایرانی که دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکتری در رشته علوم کتابداری و اطلاعرسانی بودند، ارسال شد. جمعاً 137 سیاهه وارسی تکمیل و برگشت داده شد. میزان اهمّیت ویژگیهای مندرج در سیاهه وارسی بر اساس مقیاس لیکرت از (1= ضرورتی ندارد، 2= کم اهمّیت، 3= مهّم، 4= ضروری) مشخص شد. برای تعیین میزان اجباری یا اختیاری بودن پاسخگویی کاربر به هر کدام از موارد موجود در فرم، از همین روش استفاده شد.
35 ویژگی استخراج شده به دو خوشه موضوعی تقسیم شدند که عبارتند از:
1. خوشه اطلاعات شخصی کاربر
2. خوشه پرسش
وضعیت پیشنهادی مطلوب از طرف صاحبنظران و متخصصان ایرانی برای طراحی میز مرجع دیجیتالی کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران
بعد از گردآوری نظرها درباره میزان اهمّیت 35 ویژگی موجود در سیاهه وارسی، پربسامدترین ویژگیها که میانگین اهمیت آنها حداقل 3 از 4 بود، انتخاب شد. بر این اساس، 21 ویژگی با اهمیت تشخیص داده شد. شایان ذکر است، ویژگی تکرار نشانی پست الکترونیکی با میانگین اهمیت 97/2، به دلیل اینکه بسیار نزدیک به عدد 3 می باشد از دیدگاه صاحبنظران ایرانی به عنوان ویژگی مهم و ضروری انتخاب شده است. همچنین، در جدول 2 نحوه پاسخگویی کاربران به ویژگیهای مهم و ضروری از دیدگاه صاحبنظران ایرانی، از نظر اختیاری یا اجباری بودن نمایش داده شده است.
|
جدول1. ویژگیهای محتوایی مهم و برگزیده |
|||
ویژگیهای محتوایی |
رتبه |
فراوانی |
درصد فراوانی |
|
نشانی پست الکترونیکی |
1 |
33 |
100 |
|
پرسش |
2 |
33 |
100 |
|
نام و نام خانوادگی |
3 |
31 |
94 |
|
نشانی پستی |
4 |
18 |
55 |
|
تلفن |
5 |
18 |
55 |
|
استان / شهر |
6 |
16 |
48 |
|
هدف از جستجوی اطلاعات |
7 |
12 |
36 |
|
منابعی که قبلاً در ارتباط با موضوع، مورد جستجو قرار گرفته است |
8 |
11 |
33 |
|
حوزه کلی پرسش |
9 |
10 |
30 |
|
تشریح جزئیات پرسش |
10 |
7 |
21 |
|
تکرار نشانی پست الکترونیکی |
11 |
6 |
18 |
|
کشور |
12 |
6 |
18 |
|
نمابر |
13 |
6 |
18 |
|
ارائه شناسه کاربری و کلمه عبور از طرف کتابخانه برای دسترسی کاربر به اطلاعاتی که حجم زیادی دارند |
14 |
5 |
15 |
|
شغل |
15 |
4 |
12 |
|
زبان منابع اطلاعاتی مورد نیاز |
16 |
4 |
12 |
|
کاربر در چه کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی جستجو و نتایجی بدست آورده است |
17 |
4 |
12 |
|
آخرین فرصت کتابدار نسبت به پاسخگویی پرسش |
18 |
4 |
12 |
|
نوع منابعی که نیاز اطلاعاتی کاربر را تامین می کند |
19 |
4 |
12 |
|
شیوه تحویل اطلاعات به کاربر |
20 |
4 |
12 |
|
جنسیت |
21 |
3 |
9 |
|
سن |
22 |
3 |
9 |
|
شماره اشتراک |
23 |
3 |
9 |
|
قالب اطلاعاتی مورد نیاز |
24 |
3 |
9 |
|
نام کتابخانههایی که کاربر در آنها عضو است |
25 |
3 |
9 |
|
مشخص بودن مدت زمان پاسخگویی از طرف کتابخانه |
26 |
3 |
9 |
|
میزان تحصیلات |
27 |
2 |
6 |
|
ذخیره مشخصات برای جستجوهای بعدی |
28 |
2 |
6 |
جدول 2. میانگین اهمّیت ویژگیهای محتوایی از دیدگاه صاحبنظران ایرانی
|
ویژگی محتوایی |
میانگین |
پاسخگویی اختیاری |
پاسخگویی اجباری |
عدم انتخاب گزینه |
|
زبان منابع اطلاعاتی مورد نیاز |
74/3 |
7/8% |
5/72% |
8/18% |
|
پرسش |
72/3 |
9/10 |
4/80% |
7/8% |
|
نوع منابعی که نیاز اطلاعاتی کاربر را تأمین می کند |
61/3 |
6/19% |
7/79% |
ـ |
|
قالب اطلاعاتی مورد نیاز |
61/3 |
3/13% |
1/68% |
6/19% |
|
نشانی پست الکترونیکی |
59/3 |
02/15% |
1/84% |
ـ |
|
شیوه تحویل اطلاعات به کاربر |
56/3 |
7/8% |
6/90% |
ـ |
|
حوزه کلی پرسش |
56/3 |
90/15% |
1/76% |
8% |
|
جستجو در پاسخهایی که قبلاً به پرسشهای مشابه داده شده است |
42/3 |
40/25% |
2/65% |
4/9% |
|
تشریح جزئیات پرسش |
42/3 |
6/24% |
2/65% |
4/9% |
|
تاریخ انتشار اطلاعات مورد تقاضا |
41/3 |
5/22% |
8/76% |
|
|
ارائه شناسه کاربری و کلمه عبور از طرف کتابخانه |
35/3 |
ـ |
ـ |
ـ |
|
میزان تحصیلات |
34/3 |
6/40% |
6/53% |
8/5% |
|
ذخیره مشخصات کاربر |
32/3 |
ـ |
ـ |
ـ |
|
زبان ترجیحی ارتباط با کتابخانه |
30/3 |
5/22% |
71% |
ـ |
|
منابعی که قبلاً در ارتباط با موضوع، مورد جستجو قرار گرفته است |
26/3 |
04/3% |
8/74% |
7/21% |
|
جنسیت |
23/3 |
3/54% |
8/42% |
9/2% |
|
مشخص بودن مدت زمان پاسخگویی از طرف کتابخانه |
20/3 |
ـ |
ـ |
ـ |
|
کاربر در چه کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی جستجو کرده و ننایجی را به دست آورده است؟ |
20/3 |
1/47% |
2/52% |
ـ |
|
تاریخ درخواست |
07/3 |
76% |
24% |
ـ |
|
آخرین فرصت کتابدار نسبت به پاسخگویی پرسش |
04/3 |
50% |
50% |
ـ |
|
هدف از جستجوی اطلاعات |
3 |
4/38% |
6/40% |
21% |
|
تکرار نشانی پست الکترونیکی |
97/2 |
2/44% |
1/55% |
ـ |
در خوشه اطلاعات شخصی کاربر 16 ویژگی وجود داشت که از میان آنها از دیدگاه صاحبنظران 5 ویژگی برای طراحی ضروری تشخیص داده شد. از نگاه متخصصان ویژگی «نشانی پست الکترونیکی» با میانگین 59/3 بالاترین میانگین و ویژگی «نشانی پستی کاربر» با میانگین 97/2 کمترین میزان اهمیت را در میان ویژگیهای برگزیده برای میز مرجع داشته است (جدول 3).
جدول3. ویژگیهای مهم و ضروری از دیدگاه صاحبنظران در گروه اطلاعات شخصی کاربر
|
ویژگیهای محتوایی
|
میانگین اهمیت |
انحراف معیار |
1 |
2 |
3 |
4 |
||||
|
ضرورتی ندارد |
کم اهمیت |
مهم |
ضروری |
|||||||
|
فراوانی |
درصد فراوانی |
فراوانی |
درصد فراوانی |
فراوانی |
درصد فراوانی |
فراوانی |
درصد فراوانی |
|||
|
نشانی پست الکترونیکی |
59/3 |
590/0 |
1 |
1 |
4 |
3 |
45 |
33 |
86 |
63 |
|
میزان تحصیلات |
34/3 |
843/0 |
9 |
7 |
6 |
4 |
52 |
38 |
70 |
51 |
|
ذخیره مشخصات کاربر |
32/3 |
698/0 |
3 |
2 |
9 |
7 |
65 |
47 |
59 |
43 |
|
جنسیت |
23/3 |
816/0 |
6 |
4 |
15 |
11 |
57 |
42 |
59 |
43 |
|
تکرار نشانی پست الکترونیکی |
97/2 |
992/0 |
13 |
9 |
30 |
22 |
42 |
31 |
52 |
38 |
|
شغل |
85/2 |
908/0 |
13 |
9 |
28 |
20 |
62 |
45 |
34 |
25 |
|
تلفن |
61/2 |
980/0 |
24 |
18 |
31 |
23 |
57 |
42 |
25 |
18 |
|
کشور |
58/2 |
905/0 |
18 |
13 |
42 |
31 |
56 |
41 |
21 |
15 |
|
استان / شهر |
43/2 |
935/0 |
24 |
18 |
47 |
34 |
46 |
34 |
18 |
13 |
|
وابستگی به سازمان حرفه ای |
41/2 |
931/0 |
32 |
23 |
53 |
39 |
41 |
30 |
19 |
14 |
|
نمابر |
41/2 |
951/0 |
27 |
20 |
45 |
33 |
47 |
34 |
18 |
13 |
|
سن |
38/2 |
933/0 |
25 |
18 |
53 |
39 |
41 |
30 |
18 |
13 |
|
نشانی پستی |
36/2 |
096/1 |
40 |
29 |
34 |
25 |
37 |
27 |
26 |
19 |
|
محل کار |
26/2 |
050/1 |
41 |
30 |
41 |
30 |
34 |
25 |
21 |
15 |
|
شماره اشتراک |
18/2 |
045/1 |
45 |
33 |
41 |
30 |
32 |
23 |
19 |
14 |
|
نام و نام خانوادگی |
89/1 |
012/1 |
63 |
46 |
38 |
28 |
20 |
15 |
14 |
10 |
در جدول 4، ویژگیهای محتوایی مربوط به گروه تشخیص نیاز اطلاعاتی کاربر به نمایش گذاشته شده است. چنانکه مشاهده میشود، ویژگی «زبان منابع اطلاعاتی مورد نیاز» با میانگین 74/3 بالاترین رتبه را بین ویژگیها کسب نموده است. ویژگی نام کتابخانههایی که کاربر در آنها عضو است، با میانگین 29/2 پایینترین رتبه را از دیدگاه صاحبنظران کسب نموده است. نکته قابل ذکر اینکه به جز دو ویژگی «چگونگی آشنایی با این خدمت» و «نام کتابخانههایی که کاربر در آن عضو است»، بقیه ویژگیها از دیدگاه صاحبنظران با اهمیت تشخیص داده شده است.
جدول4. ویژگیهای مهم و ضروری از دیدگاه صاحبنظران در گروه تشخیص نیاز اطلاعاتی کاربر
|
ویژگیهای محتوایی
|
میانگین اهّمیت |
انحراف معیار |
1 |
2 |
3 |
4 |
||||
|
ضرورتی ندارد |
کم اهمیت |
مهّم |
ضروری |
|||||||
|
فراوانی |
درصد فراوانی |
فراوانی |
درصد فراوانی |
فراوانی |
درصد فراوانی |
فراوانی |
درصد فراوانی |
|||
|
زبان منابع اطلاعاتی مورد نیاز |
74/3 |
486/0 |
0 |
0 |
3 |
2 |
29 |
21 |
105 |
77 |
|
پرسش |
72/3 |
496/0 |
0 |
0 |
3 |
2 |
32 |
23 |
102 |
74 |
|
نوع منابعی که نیاز اطلاعاتی کاربر را تأمین می کند |
61/3 |
520/0 |
0 |
0 |
2 |
1 |
50 |
36 |
85 |
62 |
|
قالب اطلاعاتی مورد نیاز |
61/3 |
547/0 |
0 |
0 |
4 |
3 |
46 |
34 |
87 |
64 |
|
شیوه تحویل اطّلاعات به کاربر |
56/3 |
554/0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
55 |
40 |
80 |
58 |
|
حوزه کلی پرسش |
56/3 |
554/0 |
0 |
0 |
4 |
3 |
52 |
38 |
81 |
59 |
|
جستجو در پاسخهایی که قبلاً به پرسشهای مشابه داده شده است |
42/3 |
734/0 |
2 |
1 |
14 |
10 |
46 |
34 |
75 |
55 |
|
تشریح جزئیات پرسش |
42/3 |
734/0 |
2 |
1 |
14 |
10 |
46 |
34 |
75 |
55 |
|
تاریخ انتشار اطّلاعات مورد تقاضا |
41/3 |
589/0 |
0 |
0 |
7 |
5 |
67 |
49 |
63 |
46 |
|
ارائه شناسه کاربری و کلمه عبور از طرف کتابخانه |
35/3 |
648/0 |
3 |
2 |
4 |
3 |
72 |
53 |
58 |
42 |
|
زبان ترجیحی ارتباط با کتابخانه |
30/3 |
770/0 |
6 |
4 |
8 |
6 |
62 |
45 |
61 |
45 |
|
منابعی که قبلاً در ارتباط با موضوع، مورد جستجو قرار گرفته است |
26/3 |
788/0 |
4 |
3 |
17 |
12 |
55 |
40 |
61 |
45 |
|
مشخص بودن مدت زمان پاسخگویی از طرف کتابخانه |
20/3 |
796/0 |
6 |
4 |
14 |
10 |
63 |
46 |
54 |
39 |
|
کاربر در چه کتابخانهها و مراکز اطّلاعاتی جستجو نموده و نتایجی را به دست آورده است |
20/3 |
765/0 |
3 |
2 |
20 |
15 |
61 |
45 |
53 |
39 |
|
تاریخ درخواست |
07/3 |
754/0 |
4 |
3 |
22 |
16 |
71 |
52 |
40 |
29 |
|
آخرین فرصت کتابدار نسبت به پاسخگویی پرسش |
04/3 |
869/0 |
9 |
7 |
22 |
16 |
61 |
45 |
45 |
33 |
|
هدف از جستجوی اطّلاعات |
3 |
924/0 |
12 |
9 |
22 |
16 |
57 |
42 |
46 |
34 |
|
چگونگی آشنایی با این خدمت |
62/3 |
824/0 |
13 |
9 |
43 |
31 |
64 |
47 |
17 |
12 |
|
نام کتابخانههایی که کاربر در آنها عضو است |
29/2 |
979/0 |
35 |
26 |
43 |
31 |
43 |
31 |
16 |
12 |
مقایسة وضعیت مطلوب و وضعیت موجود میزهای مرجع دیجیتالی کتابخانههای ملّی
برای مقایسة وضعیت مطلوب با وضعیت موجود میزهای مرجع مورد مطالعه، ویژگیهای مندرج در سیاهة وارسی، یک‌بار بر اساس میانگین اهمّیت از دیدگاه متخصصان ایرانی و یک‌بار نیز بر اساس بسامد این ویژگیها در میزهای مرجع مورد مطالعه، رتبهبندی گردید، تا مقایسه این دو وضعیت به وضوح مشخص باشد. در جدول شماره 5، مشاهده میشود که از دیدگاه متخصصان اختلاف بین وضعیت موجود با وضعیت مطلوب قابل توجه است و احتمال می‌رود در طراحی میزهای مرجع دیجیتالی به نیازهای کاربران کمتر اهمیت داده شده و بیشتر نظرات شخصی طراحان اعمال شده است.
در وضعیت موجود میزهای مرجع دیجیتالی، در مجموع 9 ویژگی محتوایی بسامد بالای 10 و بقیه بسامد بسیار اندکی دارند. برای مثال، 15 ویژگی دارای بسامد بین 1 تا 3 هستند.
اختلاف بین رتبههای ویژگیها در وضعیت موجود با وضعیت مطلوب، قابل توجه است. در وضعیت موجود، ویژگی زبان منابع اطلاعاتی مورد نیاز با بسامد 4 در رتبه 17 قرار دارد، در حالی‌که اهمّیت وجود این ویژگی در الگوی پیشنهادی از دیدگاه صاحبنظران با میانگین 74/3 در رتبة اول است. ویژگی نام و نام خانوادگی با بسامد 31 در رتبة 3 قرار دارد، ولی در وضعیت مطلوب این ویژگی با میانگین اهمّیت 89/1 در رتبة آخر قرار گرفته است. شاید بخشی از این تفاوت، به دلیل تفاوت فرهنگی باشد.
تنها در دو ویژگی پرسش و کاربر در چه کتابخانهها و مراکز اطّلاعاتی جستجو و نتایجی به دست آورده است، رتبة یکسانی را هم در وضعیت موجود میزهای مرجع دیجیتالی و هم از دیدگاه صاحبنظران ایرانی دارا بودند. البته در بعضی از ویژگیها هرچند رتبة صد در صد یکسانی وجود نداشت، ولی در بعضی موارد نزدیک به هم بودند که از جملة آنها میتوان از ویژگیهای «مدت زمان پاسخگویی مورد نیاز، تشریح جزئیات پرسش و محل کار» نام برد (جدول شماره 5).
جدول 5. مقایسة وضعیت موجود و وضعیت مطلوب میزهای مرجع دیجیتالی از نظر صاحبنظران
|
ویژگیهای محتوایی |
وضعّیت مطلوب |
وضعیت موجود |
|||
|
رتبه |
میانگین اهّمیت |
رتبه |
فراوانی |
درصد فراوانی |
|
|
زبان منابع اطلاعاتی مورد نیاز |
1 |
74/3 |
17 |
4 |
11 |
|
پرسش |
2 |
72/3 |
2 |
33 |
92 |
|
قالب اطلاعاتی مورد نیاز |
3 |
61/3 |
25 |
3 |
8 |
|
نوع منابعی که نیاز اطلاعاتی کاربر را تأمین میکند |
4 |
61/3 |
20 |
4 |
11 |
|
نشانی پست الکترونیکی |
5 |
59/3 |
1 |
33 |
92 |
|
حوزه کلی پرسش |
6 |
56/3 |
10 |
10 |
28 |
|
شیوة تحویل اطلاعات به کاربر |
7 |
56/3 |
21 |
4 |
11 |
|
تشریح جزئیات پرسش |
8 |
42/3 |
11 |
7 |
19 |
|
جستجو در پاسخهایی که قبلاً به پرسشهای مشابه داده شده است |
9 |
42/3 |
33 |
1 |
3 |
|
تاریخ انتشار اطلاعات مورد تقاضا |
1 |
41/3 |
34 |
1 |
3 |
|
ارائه شناسة کاربری و کلمة عبور از طرف کتابخانه |
11 |
35/3 |
15 |
5 |
14 |
|
میزان تحصیلات |
12 |
34/3 |
28 |
2 |
6 |
|
ذخیره مشخصات کاربر |
13 |
32/3 |
29 |
2 |
6 |
|
زبان ترجیحی ارتباط با کتابخانه |
14 |
30/3 |
30 |
2 |
6 |
|
منابعی که قبلاً در ارتباط با موضوع، مورد جستجو قرار گرفته است |
15 |
26/3 |
9 |
11 |
31 |
|
جنسیت |
16 |
23/3 |
22 |
3 |
8 |
|
کاربر در چه کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی جستجو نموده و نتایجی را به دست آورده است |
17 |
20/3 |
18 |
4 |
11 |
|
مشخص بودن مدت زمان پاسخگویی از طرف کتابخانه |
18 |
20/3 |
27 |
3 |
8 |
|
تاریخ درخواست |
19 |
07/3 |
35 |
1 |
3 |
|
آخرین فرصت کتابدار نسبت به پاسخگویی پرسش |
20 |
04/3 |
19 |
4 |
11 |
|
هدف از جستجوی اطلاعات |
21 |
3 |
7 |
12 |
33 |
|
تکرار نشانی پست الکترونیکی |
22 |
97/2 |
12 |
6 |
17 |
|
شغل |
23 |
85/2 |
16 |
4 |
11 |
|
چگونگی آشنایی با این خدمت |
24 |
62/2 |
36 |
1 |
3 |
|
تلفن |
25 |
61/2 |
5 |
18 |
50 |
|
کشور |
26 |
58/2 |
13 |
6 |
17 |
|
استان / شهر |
27 |
43/2 |
6 |
16 |
44 |
|
نمابر |
28 |
41/2 |
14 |
6 |
17 |
|
وابستگی به سازمان حرفه ای |
29 |
41/2 |
31 |
1 |
3 |
|
سن |
30 |
38/2 |
23 |
3 |
8 |
|
نشانی پستی |
31 |
36/2 |
4 |
18 |
50 |
|
نام کتابخانههایی که کاربر در آنها عضو است |
32 |
29/2 |
26 |
3 |
8 |
|
محل کار |
33 |
26/2 |
32 |
1 |
3 |
|
شماره اشتراک |
34 |
18/2 |
24 |
3 |
8 |
|
نام و نام خانوادگی |
35 |
89/1 |
3 |
31 |
86 |
وضعیت پیشنهادی مطلوب از طرف صاحبنظران و متخصصان ایرانی برای طراحی میز مرجع دیجیتالی کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران
برای مشخص شدن الگوی پیشنهادی مناسب از دیدگاه صاحبنظران ایرانی، ویژگیهای مندرج در سیاهة وارسی بر اساس میانگین اهمّیت آنها از دیدگاه صاحبنظران ایرانی رتبهبندی شد تا بدین ترتیب ویژگیهای محتوایی مهم و ضروری تعیین گردد. طبق مندرجات جدول شماره6، تعداد 21 ویژگی از 35 ویژگی مندرج در سیاهة وارسی ـ یعنی 60% ویژگیها ـ از دیدگاه صاحبنظران ایرانی میانگین اهمیت آنها بین 3 به معنی مهم و 4 به معنی ضروری است که در طراحی الگوی پیشنهادی مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به اینکه ویژگی تکرار نشانی پست الکترونیکی میانگین بسیار نزدیک به 3 داشت، به عنوان ویژگیهای مهم و ضروری در طراحی میز مرجع دیجیتالی کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران نیز مدنظر قرار گرفت. ویژگیهایی که از نظر صاحبنظران ایرانی دارای اهمّیت کم و یا حتی غیرضروری برای الگوی پیشنهادی بودند، عبارتند از: شغل، چگونگی آشنایی با این خدمت، تلفن، کشور، استان / شهر، وابستگی به سازمان حرفهای، نمابر، سن، نشانی پستی، نام کتابخانههایی که کاربر در آنها عضو است.
برای تعیین نحوة پاسخگویی (اختیاری با اجباری) از طرف کاربران به این ویژگیها در هنگام ارسال اطّلاعات، با توجه به بسامد پاسخها نحوة پاسخگویی بدانها مشخص شد. این موارد در جدول شماره 6 نمایش داده شده است.
جدول 6. میانگین اهمیت ویژگیهای محتوایی از دیدگاه صاحبنظران ایرانی
|
ویژگی محتوایی |
میانگین |
پاسخگویی اختیاری |
پاسخگویی اجباری |
عدم انتخاب گزینه |
|
زبان منابع اطلاعاتی مورد نیاز |
74/3 |
7/8% |
5/72 |
8/18 |
|
پرسش |
72/3 |
9/10 |
4/80 |
7/8 |
|
نوع منابعی که نیاز اطلاعاتی کاربر را تأمین میکند |
61/3 |
6/19 |
7/79 |
- |
|
قالب اطلاعاتی مورد نیاز |
61/3 |
3/13 |
1/68 |
6/19 |
|
نشانی پست الکترونیکی |
59/3 |
2/15 |
1/84 |
- |
|
شیوه تحویل اطلاعات به کاربر |
56/3 |
7/8 |
6/90 |
- |
|
حوزه کلی پرسش |
56/3 |
90/15 |
1/76 |
8 |
|
جستجو در پاسخهایی که قبلاً به پرسشهای مشابه داده شده است |
42/3 |
40/25 |
2/65 |
4/9 |
|
تشریح جزئیات پرسش |
42/3 |
6/24 |
2/65 |
4/9 |
|
تاریخ انتشار اطلاعات مورد تقاضا |
41/3 |
5/22 |
8/76 |
- |
|
ارائه شناسه کاربری و کلمه عبور از طرف کتابخانه |
35/3 |
- |
- |
- |
|
میزان تحصیلات |
34/3 |
6/40 |
6/53 |
8/5 |
|
ذخیرة مشخصات کاربر |
32/3 |
- |
- |
- |
|
زبان ترجیحی ارتباط با کتابخانه |
30/3 |
5/22 |
71 |
- |
|
منابعی که قبلاً در ارتباط با موضوع، مورد جستجو قرار گرفته است |
26/3 |
4/3 |
8/74 |
7/21 |
|
جنسیت |
23/3 |
3/54 |
8/42 |
9/2 |
|
مشخص بودن مدت زمان پاسخگویی از طرف کتابخانه |
20/3 |
- |
- |
- |
|
کاربر در چه کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی جستجو نموده و نتایجی را به دست آورده است |
20/3 |
1/47 |
2/52 |
- |
|
تاریخ درخواست |
7/3 |
76 |
24 |
- |
|
آخرین فرصت کتابدار نسبت به پاسخگویی پرسش |
4/3 |
50 |
50 |
- |
|
هدف از جستجوی اطلاعات |
3 |
4/38 |
6/40 |
21 |
|
تکرار نشانی پست الکترونیکی |
97/2 |
2/44 |
1/55 |
- |
ویژگیهای مورد نظر صاحبنظران ایرانی علاوه بر ویژگیهای مندرج در سیاهة وارسی
در یک پرسش باز، از صاحبنظران ایرانی خواسته شده بود مؤلفههای دیگری را به غیر از مؤلفههای موجود در سیاهة وارسی که در ارائه خدمات میز مرجع دیجیتالی کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران میتواند با اهمّیت باشد، ذکر نمایند.
الگوی پیشنهادی
تحلیل دادههای حاصل از سیاهة وارسی ٣٥ ویژگی، بیانگر آن است از تعداد ویژگیهایی که در سیاهة وارسی به کار گرفته شده، تعداد 22 ویژگی محتوایی از نظر متخصصان و صاحبنظران ایرانی برای طراحی میز مرجع دیجیتالی کتابخانة ملی مهم و ضروری است. در نتیجه، الگوی پیشنهادی بر اساس این ویژگیها طراحی شده است. تصویر شماره 1، الگوی نسخه میز مرجع دیجیتالی برای کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران را نشان میدهد.
تصویر1. الگوی پیشنهادی نسخه فارسی میز مرجع دیجیتالی کتابخانه ملی
پیشنهادها
به منظور بهبود وضعیت موجود میز مرجع دیجیتالی کتابخانة ملّی، پیشنهادهایی ارائه میشود. هر چند برخی از آنها از دستاوردهای مستقیم پژوهش حاضر نیست، ولی به نظر میرسد توجه بدانها میتواند به توسعه خدمات مرجع دیجیتالی کمک نماید.
- با توجه به اینکه یافتههای پژوهش نشان داد میز مرجع موجود در کتابخانة ملّی بر اساس نیازمندی کاربران طراحی نشده است، پیشنهاد میگردد کتابخانه ملّی از یافتههای این پژوهش و الگوی پیشنهادی ارائه شده، درجهت ارائه خدمات مرجع دیجیتالی استفاده کند.
- جامعه کاربری کتابخانه ملّی را گروههای مختلف جامعه ایران تشکیل میدهد و این الگو نیز بر اساس همین ویژگی طراحی شده است. پیشنهاد میگردد برای کتابخانههای دانشگاهی، خصوصی، مدارس و ... نیز بر اساس نیازمندی و خصوصیات ویژه هر کدام از کتابخانهها، پژوهشی صورت گیرد و میز مرجع دیجیتالی خاص هر کدام طراحی گردد.
- در صورت استفاده کتابخانه ملّی از این الگو، پیشنهاد میشود در دوره زمانی خاص کارایی این خدمت و ویژگیهای به کار گرفته در طراحی آن از دیدگاه کاربران ارزیابی و در جهت ارتقای آن کوشش شود.
- انجام تحقیقات گستردهتر و عمیقتر به منظور روزآمد نگاه داشتن دانش نظری و عملی طراحی میز مرجع دیجیتالی برای انواع کتابخانهها پیشنهاد میشود.
- تدوین استاندارد برای خدماتی که قرار است از طریق میز مرجع دیجیتالی ارائه شود.
- ایجاد نوعی اعتماد به این خدمت از طریق روزآمد نگه داشتن نظام و استخدام افراد با علاقه و انگیزه در این نظام.
)