آیا مجلات گران‌تر ارزش علمی بیشتری دارند؟

مقدمه

پژوهشگران، مجلات علمی ـ پژوهشی را به خاطر ارزش علمی آنها مورد استفاده قرار می دهند و معمولاً کمتر به دسته بندی ناشران مجلات توجه دارند. در این مقاله تلاش شده 30 مجله برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. هدف از انجام این تحقیق، یافتن رابطه ای بین کیفیت مجلات و قیمت آنهاست. در این تحقیق، کیفیت مجلات با عواملی مانند Impact Factor و «میزان استفاده» از آنها سنجیده می‌شود.

مؤسسه تحقیقات علمی هند[1] یکی از مهمترین مؤسسات پژوهشی در هند است و در میان دانشگاههای هند و حتی آسیا سطح علمی بالایی دارد. در این مؤسسه ،  امکانات استفاده از اینترنت در کلیه بخشها در اختیار کاربران است و آنها بدون محدودیت، از این امکانات استفاده می‌کنند. در زمان انجام تحقیق (سال 2004 میلادی)، این مؤسسه مشترک  6 هزار مجله علمی ـ پژوهشی از ناشران مختلف بود و کاربران به صورت آنلاین به آنها دسترسی داشتند.

برای این تحقیق، از کاربران خواسته شده بود مجلاتی را که بطور منظم مورد استفاده قرار می دهند، نام ببرند. از میان 562 مجله نام‌برده شده توسط کاربران، 30 مجله برتر مورد بررسی و مطالعه بیشتر قرار گرفت. 

مروری بر تحقیقات گذشته

بررسی تحقیقات گذشته نشان می‌دهد مطالعه اولیه در زمینة تفاوت بین قیمت مجلات  ناشران تجاری و غیرتجاری، از حدود دو دهه قبل آغاز شده است. در سال 1986،  Barschall استاد فیزیک در دانشگاه Wisconsin هزینه نمونه کوچکی از مجلات فیزیک (20 مجله ) و نیز نمونه کوچکتری از مجلات فلسفه و ریاضی را مورد توجه قرار داد. روش بررسی در این تحقیق، مقایسه هزینه به ازای 1000 کاراکتر (نویسه) بود . این بررسی نشان داد مجلات ناشران غیرانتفاعی از مجلات ناشران تجاری ارزان‌تر است. دو سال بعد، Barschall مطالعه دیگری را روی تعداد بیشتری از مجلات فیزیک (200 مجله) انجام داد . این مطالعه نیز نتایج مطالعه قبلی را تأیید کرد (Barschall, 1988).

مطالعه‌ای در سال 1999 روی تخصیص بودجه کتابخانه در دانشگاه Georgia نشان داد که بخش زیاد و زیادتری از بودجه کتابخانه برای خرید مجلات به تعداد اندکی از ناشران عمده اختصاص داده می‌شود. آن کتابخانه 76% از بودجه مجلات علمی را تنها به ده ناشر برتر تخصیص داده بود. این رقم نسبت به سال 1990، 54% افزایش داشت (Loughner, 1999). ده ناشری که بخش اعظم بودجه کتابخانه را در سالهای دهه 90 میلادی به خود اختصاص داده بودند، عبارتند از:

Elsevier, Springer, Wiley, Harcourt, Taylor& Francis, Blackwell, Kluwer , Plenum, Gordon Breach and Marcel Dekker,

 مطالعة مجلات علوم اقتصادی نشان داد که هر شش مجله برتر علوم اقتصادی در «نمایه استنادی علوم اجتماعی» به ناشران غیرانتفاعی تعلق دارد که هزینه اشتراک هر یک از آنها برای کتابخانه به طور میانگین 180 دلار در سال است. فقط 5 مجله از 20 مجله برتر این کتابخانه  به ناشران انتفاعی اختصاص داشت که میانگین هزینه اشتراک آنها حدود 1660 دلار در سال بود. در این مطالعه ،  میانگین «قیمت به ازای هر صفحه» منتشر شده توسط ناشران تجاری، 6 مرتبه گرانتر و «میانگین قیمت به ازای هر استناد» 16 مرتبه گرانتر از مجلات منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی بود. این تفاوت قیمت بین ناشران تجاری و غیرانتفاعی در مورد مجلات با رتبه‌های پایین‌تر نیز مشابه بود (Bergstrom, 2001).

الگوی مشاهده شده در قیمت مجلات علوم اقتصادی در مورد مجلات سایر رشته‌ها نیز قابل ردیابی است. مجلات ناشران تجاری بسیار گران‌تر از مجلات ناشران غیرانتفاعی یا جوامع تخصصی است، در حالی‌ که پراستنادترین و مؤثرترین مجلات تقریباً آنهایی هستند که با قیمت کمتر توسط جوامع تخصصی به چاپ می‌رسند. برای مثال، Wilder در سال 1998 دریافت که 50% از کل استنادها در رشته شیمی از مجلات منتشر شده توسط جوامع تخصصی است؛ در حالی که بودجه صرف شده برای این مجلات فقط 25% کل بودجه مربوط به اشتراک مجلات شیمی کتابخانه است(Wilder,1998).

مطالعهBergstrom 2004)  و(Bergstrom  نشان داد که بین قیمت ارائه شده به کتابخانه‌های دانشگاهی از سوی ناشران تجاری و ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی تفاوت چشمگیری وجود دارد. به عنوان نمونه، در رشته اکولوژی و علوم اقتصادی «میانگین قیمت اشتراک مجلات به ازای هر صفحه» برای ناشران تجاری 5 مرتبه گران‌تر از مجلات ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی بوده است. این تفاوت قیمت، نشان دهنده تفاوت در کیفیت مجلات – که با شمارش تعداد استنادها به مجله اندازه گیری می‌شود- نیست. برای مجلات ناشران تجاری «میانگین قیمت به ازای هر استناد» حدود 15 مرتبه گران‌تر از ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی بود. تفاوت قیمت مشابهی در بسیاری از رشته های علمی مشاهده شد. این تفاوتها حتی ظرف 15 سال بیشتر هم شده بود. با توجه به نرخ تورم، «میانگین قیمت واقعی به ازای هر صفحه» برای مجلات متعلق به ناشران تجاری، از سال 1985 تاکنون 300% افزایش یافت؛ در حالی که برای ناشران غیرانتفاعی (ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی) فقط 50% افزایش دا شته است (Bergstrom and Bergstrom, 2004)

در مطالعه ای که در مجله Publishers Weekly منتشر شد، آمده است: «در حالی که بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی با کاهش بودجه مواجهند، ناشران بزرگ تجاری در دنیای نشر مجلات سود زیادی نصیب خود کرده اند. به عنوان نمونه، در سال 2002 سرمایه آنها 26% افزایش داشته و Elsevier به عنوان بزرگترین ناشر مجلات علمی، تکنولوژی و پزشکی، 25% سود داشته است.

روش تحقیق

30 مجله برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند شناسایی و سپس به ترتیب افرادی که آنها را به طور منظم مورد استفاده قرار می‌دادند، مرتب شد (جدول1). منظور از «مجلات برتر» در این مقاله، مجلاتی هستند که بیشترین میزان استفاده را داشتند. در این مطالعه، «میانگین قیمت مجلات» ومیانگین قیمت مجلات به ازای هر شماره مجله، برای انجام تحلیل مورد استفاده قرار گرفت. برای محاسبه آنها، لازم بود هزینة اشتراک سالانه در یک سال معیّن جمع آوری شود.

    زمان انجام تحقیق سال 2004 بود، بنابراین هزینه اشتراک سالانه مجلات در سال 2004 جمع آوری شد.  لازم به ذکر است، مبنای محاسبات هزینه اشتراک سالانه مربوط به مؤسسات علمی بوده و نیز کلیه محاسبات مربوط به قیمت مجلات برحسب دلار آمریکا انجام گرفته است. نکته قابل ذکر دیگر در این تحقیق، به تقسیم‌بندی ناشران مربوط است. در این مقاله، ناشران بنا به ماهیّت کارشان به دو گروه کلیِ تجاری (انتفاعی) و غیرتجاری (غیرانتفاعی) تقسیم بندی شدند.

 ناشران تجاری یا انتفاعی، ناشرانی هستند که با هدف کسب درآمد به انتشار مجلات علمی، پژوهشی می پردازند.

گروه دوم ناشران دانشگاهی یا جوامع تخصصی علمی هستند که هدف اصلی آنها از انتشار مجلات علمی کسب درآمد و پول نیست. در این مقاله با عنوان «ناشران غیرانتفاعی» از آنها نام‌برده می‌شود.

به منظور بررسی کیفیت مجلات، علاوه بر «میزان استفاده» توسط کاربران در مؤسسه تحقیقات علمی هند، از عامل دیگری به نام «عامل تأثیر» ( IF یا Impact Factor) نیز استفاده شده است.

عامل تأثیر، یکی از معروف‌ترین ابزارهای کمّی برای ارزیابی، رده بندی و مقایسه مجلات است. از سال 1975 عامل تأثیر مجلات توسط مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) در آمریکا محاسبه ونام آن مجلات در نشریه (Journal  Citation Report= JCR) منتشر شده است. از آنجا که عامل تأثیر در هر سال تغییر می کند، عامل تأثیرسال 2001 و 2004 مجلات برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند، از JCR  سال 2001 و 2004 استخراج شد. عنوان مجلات برتر به ترتیب استفاده، عنوان ناشر، هزینه اشتراک سالانه 2004، تعداد شماره‌های هر مجله در سال، میانگین قیمت هر شماره مجله و عامل تأثیرسال 2004، در جدول 1 نشان داده شده است. چنانکه مشاهده می‌شود، پراستفاده ترین مجله در مؤسسه تحقیقات علمی هند مجله Nature بود که عامل تأثیر بالایی در سال 2004 داشته است. دومین مجله برتر مجله «Science» و سومین مجله [2] PNASبوده است.

مقایسه بین مجلات برتر درمؤسسه تحقیقات علمی هند (IISc) و مؤسسه تحقیقات علمی (MPG) Max Planck درآلمان 

یافته‌های این تحقیق مطابق با یافته‌های تحقیق دیگری است که در سال 1999 در      [3] MPG در آلمان انجام شده است. از سوی دیگر، شباهتهای زیادی بین این دو مطالعه وجود دارد؛ هر دو تحقیق در یک مؤسسه پژوهشی معتبر انجام گرفته، هر دو مطالعه حالت چندرشته‌ای داشته و به رشته خاصی محدود نشده‌اند و هر دو تحقیق بر روی میزان استفاده از مجلات الکترونیکی علمی ـ پژوهشی انجام گرفته اند. لذا به دلیل این تشابهات، مقایسه‌ای بین یافته‌های این دو تحقیق انجام می‌شود.

به منظور مقایسه بهتر مجلات برتر در دو مؤسسة فوق جدول 2 تهیه و تنظیم شد. مجلات مشترک با حروف ایتالیک مشخص شده‌اند. چنانکه قبلاً اشاره شد، پراستفاده ترین مجله در مؤسسه تحقیقات علمی هند «Nature» بود و پس از آن مجله «Science» قرار داشت. مقایسه بین 20 مجله برتر نشان می‌دهد که 4 مجله از 6 مجله اول، مشترک هستند.

همچنین «Nature» پراستفاده ترین مجله در هر دو مطالعه بود، درحالی که مجله «Science» نیز جزء 5 مجله برتر بود. «Nature» یک مجلة علمی هفتگی است که تحقیقات جدید در همه زمینه‌های علمی و فناوری را به چاپ می رساند. «Science»  نیز ماهنامه‌ای علمی و بین‌المللی است که حاصل تحقیقات بنیادی علمی را به چاپ می رساند. به نظر می رسد مجلاتی که بر روی دانش به طورعام تمرکز دارند (مثلScience , Nature ) نزد پژوهشگران اهمیت زیادی دارند.

جدول 2 نشان می‌دهد 7 مجله از میان 20 مجله برتر در هر دو مطالعه یکی هستند، که اسامی آنها عبارت است از:

Nature – Science – PNAS (Proceedings of the National Academy Sciences of the United States of America) – JACS (Journal of American Chemical Society)- JBC (Journal of Biological Chemistry) - Cell – EMBO Journal (The European Molecular Biology Organization Journal)

    نگاهی به عامل تأثیر این 7 مجله نشان می‌دهد همه آنها در سال 2004 عامل تأثیربالایی داشته‌اند. البته، تفاوتهایی در مورد مجلات دیگر وجود دارد و این امر شاید به خاطر این باشد که در مطالعه انجام شده در MPG ، پاسخهای دریافتی بیشتر از بخش بایومدیکال بود، در حالی که در مؤسسه تحقیقات علمی هند از گروههای فیزیک و شیمی تشکیل شده‌ است.

مقایسه بین قیمت و ارزش علمیمجلات

جدول1 نشان می‌دهد مجلات برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند شامل Cell, Science, Nature دارای عامل تأثیر بالای 20  در JCR مؤسسه [4]ISI  می‌باشند. این امر تأیید می کند که بالا بودن عامل تأثیرموضوع مورد توجهی برای محققان در جهان بوده و به همان اندازه برای پژوهشگران در هند نیز اهمیت دارد.

این جدول همچنین نشان می‌دهد گران‌ترین مجله در مؤسسه تحقیقات علمی هند مجله "International Journal for Numerical Methods in Engineering"  بود که توسط یک ناشر تجاری به نام Wiley Inter Science منتشر می‌شود. میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله،  در سال 2004 برای این مجله 6206 دلار بود، در حالی که عامل تأثیرمجله در سال 2004، 501/1 بود.

ارزان ترین مجله از میان 30 مجله برتر، مجلة «Science» بود که توسط یک ناشر غیرانتفاعی به نام (American Association for the Advancement of Science)  منتشر می‌شود.

میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله در سال 2004،  فقط 47/11 دلار بود در حالی که عامل تأثیراین مجله 853/31 بود.

به منظور مقایسه بهتر میان ناشران مجلات برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند، مجلات برحسب نوع ناشر (تجاری و غیرانتفاعی) در دو جدول جداگانه قرار گرفتند و برمبنای عامل تأثیرسال 2004، در هر جدول مرتب شدند. عامل تأثیر سال 2001 نیز به منظور مقایسه در این دو جدول قرار داده شد. علاوه براین، هزینه اشتراک کلی برای هر گروه نیز محاسبه شده است (جدولهای 3و4). مقایسه بین عامل تأثیر در سالهای 2001 و 2004 نشان می‌دهد 20 عامل تأثیر مجله از 30 مجله برتر از سال 2001 تا 2004 افزایش یافته بود. در حالی که عامل تأثیر در هر سال تغییر می‌کند، ولی 30 عامل تأثیر مجله برتر از سال 2001 تا 2004 تغییرات قابل ملاحظه‌ای نداشته‌اند. بجز دو مجله  Science وNature عامل تأثیرمجله Science با بیشترین افزایش، از 329/23 در سال 2001 به 853/31 در سال 2004 رسیده و عامل تأثیرمجله Nature از 955/27 در سال 2001 به رقم 182/32 در سال 2004 افزایش یافت. به نظر می رسد عامل تأثیریکی از عوامل تعیین کننده برای استفاده از مجلات علمی از نظر پژوهشگران مؤسسه تحقیقات علمی هند است. چنانکه در جدولهای 3 و 4 مشاهده می‌شود، مجلات برتر دراین مؤسسه عامل تأثیربالایی داشته‌اند.

عامل تأثیرمجلات به‌طور فزاینده‌ای به یک شاخص مهم برای ارزیابی مجلات در سراسر جهان تبدیل شده است. علاوه بر این، بیشتر ناشران مجلات علمی ـ پژوهشی نیز از عامل تأثیر به عنوان یک عامل مهم در توصیف مجلات خود استفاده می کنند. در بیشتر موارد، ناشران آخرین عامل تأثیرمجلات را در وب‌سایت خود ذکر کرده بودند تا اهمیت و اعتبار مجلات خود را به پژوهشگران نشان دهند.

با وجود این، بحثهای زیادی در مورد مناسب بودن  عامل تأثیربه عنوان یک عامل کیفی در ارزیابی مجلات وجود دارد. به عنوان مثال، «Hoeffel» در سال 1998 مطرح کرده است:

عامل تأثیر، ابزاری کامل برای سنجش کیفیت مقالات نیست. در عین حال، عامل بهتری برای جایگزینی آن  وجود ندارد؛ در حالی که عامل تأثیر از قبل وجود داشته و تکنیک خوبی برای ارزیابی علمی بوده است. تجربه نشان می‌دهد در هر رشته تخصصی، بهترین مجلات آنهایی هستند که به چاپ رساندن یک مقاله در آنها از بقیه مجلات دشوارتر است و اینها همان مجلاتی هستند که عامل تأثیر بالایی دارند. این مجلات مدتها قبل از به وجود آمدن عامل تأثیر، وجود داشته‌اند. عامل تأثیر، به دلیل همخوانی با نظر صاحب‌نظران درباره هر تحقیق و هر مجله، به عنوان عامل سنجش کیفیت به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.                                                                 

چنانکه در جدولهای 3و4 پیداست، دو سوم مجلات برتر به ناشران غیرانتفاعی و فقط یک سوم به ناشران تجاری تعلق دارد. 19 مجله از 30 مجله برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند توسط ناشران غیرانتفاعی و 11 مجله توسط ناشران تجاری به چاپ رسیده‌اند.

از میان این 11 مجله، 5 مجله توسط Elsevier ، 2 مجله توسطWiley Inter Science،  2 مجله توسط Nature Publishing Group و یک مجله توسط Cell Press منتشر شده است. جدول 3 نشان می‌دهد 12 مجلة برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند را 3 ناشر غیرانتفاعی منتشر کرده‌اند که عبارتند از:

جدولهای 3 و 4 نشان می دهند مؤسسه تحقیقات علمی هند در مجموع 22142 دلار برای اشتراک 11 مجله متعلق به ناشران تجاری و همزمان 35049 دلار برای 19 مجله منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی هزینه کرده است.

«میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» ناشران تجاری (11 مجله) 73/114دلار و برای ناشران غیرانتفاعی (19 مجله) 10/77 دلار در سال بوده است. این بدان معناست که مجلات منتشر شده توسط ناشران تجاری4/1 مرتبه از مجلات منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی گران‌تر بوده‌اند.

    این یافته بسیار شبیه یافته های تحقیق دیگری است که توسط نویسنده مقاله انجام شده است. محقق، مقایسه‌ای بین قیمت مجلات 4 ناشر برتر تجاری و 4 ناشر برتر غیرانتفاعی در سال 2003 انجام داده و نتیجه گرفته بود که میانگین «قیمت مجلات در سال» برای ناشران تجاری 8/1برابر از ناشران غیرانتفاعی و «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» 8/1 برابر گران‌تر است. مقایسه یافته قبلی با یافته فعلی نشان می‌دهد چنین تفاوتی در سال 2004 نیز وجود دارد.

به منظور انجام تحلیل بیشتر بر روی 30 مجله در مؤسسه تحقیقات علمی هند، این مجلات در سه رده‌بندی کلی ذیل قرار داده شدند:

گروه «علم» ـ به صورت عام، «فیزیک و شیمی» و «بیولوژی»

سپس میانگین «قیمت مجلات در سال» و«میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» محاسبه گردید (به جدول 5 نگاه کنید).

مقایسه میانگین ها نشان می‌دهد مجلات مربوط به «فیزیک و شیمی»، هم برای ناشران تجاری و هم ناشران غیرانتفاعی، از سایر مجلات گران‌تر بوده‌اند . بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که از لحاظ موضوعی، مجلات  «فیزیک و شیمی» گران‌ترین مجلات بوده‌اند. جدول 5 نشان می‌دهد مجلات مربوط به دو گروه دیگر از لحاظ تعداد اندک بوده و قابل نتیجه‌گیری کلی نبوده است.

نتیجه‌گیری

مطالعه 30 مجله برتر در مؤسسه تحقیقات علمی نشان داد بالا بودن IF در JCR همانند سایر کشورهای جهان در هند نیز برای پژوهشگران مهم بوده است IF . از مدتها قبل به عنوان ابزار کیفی برای سنجش اعتبار مجلات علمی ـ پژوهشی، مورد استفاده بوده است. با وجود این، قیمتهایی که ناشران تجاری برای اشتراک مجلات علمی ـ پژوهشی به کتابخانه‌ها ارائه می‌دهند، به طور قابل ملاحظه‌ای گران‌تر از قیمتهایی است که توسط ناشران غیرانتفاعی (ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی علمی ) عرضه می‌شود. در حالی که این افزایش قیمت دلیل بر IF بالاتر مجلات یا استفاده بیشتر از مجلات یا اعتبار بیشتر مجلات نبوده است. این مطالعه نشان داده مؤسسه تحقیقات علمی هند در سال             2004 ،   35049 دلار (54%) برای 19 مجله منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی و همزمان 22142 دلار (46%) را برای اشتراک فقط 11 مجله منتشر شده توسط ناشران تجاری هزینه کرده است. هرچند مجلات متعلق به ناشران تجاری گران‌تر هستند، ولی پژوهشگران در مؤسسه تحقیقات علمی هند، از مجلات منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی بیشتر استفاده می‌کنند. برمبنای نتایج تحقیق حاضر، دوسوم مجلات برتر در مؤسسه تحقیقات علمی هند به ناشران جوامع تخصصی علمی و یک سوم به ناشران تجاری متعلق بوده است. این نتیجه پیشنهاد می کند اختصاص بودجه بیشتر برای اشتراک مجلات ناشران غیرانتفاعی، بویژه جوامع علمی تخصصی، مفید خواهد بود. در مقایسه با تحقیقی که در آلمان انجام شده است، حاصل تحقیق در مؤسسه تحقیقات علمی هند نمی تواند یک مثال صرف باشد و می‌توان نتایج کلی مفیدی از این دو مطالعه دریافت نمود.

Table 1: The Top – Thirty Titles Used at the IISc

Table 2: Top-Twenty Titles Used at the IISc and MPG

Table 3: For-Profit/Communicate-Publisher-Owned Journals at the IISc

Table 4: Non-Profit/Society-Publisher-Owned Top Journals at the IISc

Table 5: Subject Wise Price of Top-Thirty Used Journals at the IISc