بررسی وضعیت شرایط فیزیکی کتابخانه‌های دانشگاهی ایران

مقدمه

روشنایی مناسب، کنترل دمای هوا، موانع حضور حشرات و... از جمله تسهیلاتی است که باید در طراحی ساختمان کتابخانه‌ها پیش‌بینی شود تا کتابخانه حداکثر مطلوبیت را برای مراجعه‌کننده و قابلیت حفاظت از مجموعه را دارا باشد. در شرایط نامساعد آب و هوایی انواع منابع کتابخانه‌ای در معرض فرسودگی و نابودی قرار می‌گیرد.

منابع کتابخانه در اثر گرما و رطوبت زیاد، خشکی، گرد و غبار، اشعه مستقیم نور خورشید و آلاینده‌های هوا، آسیب‌پذیر است. بنابراین، به هنگام ارائه طرح و ساخت کتابخانه‌ها، کتابداران باید در ارتباط نزدیک با مهندسان معمار و مسئول خرید لوازم، مصالح و تجهیزات کتابخانه باشند تا بتوانند شرایط مناسبی را برای هوای داخل کتابخانه به وجود آورند. علاوه بر نکات ذکر شده، مشکلات بهداشتی زیاد دیگری نیز در داخل ساختمان کتابخانه‌ها بروز می‌کند که باید از بروز آن جلوگیری شود. این مشکلات تحت عنوان «امراض ناشی از ساختمان» طبقه‌بندی می‌شود. 

بر اساس گفته «کارمل سی‌بوش و هالیسون آر. ان‌سل»[1] (1994) بیماریهای داخل ساختمان شامل التهاب و سوزش چشم، بینی، گلو و پوست، ناراحتی‌های عصبی و بوی نامطبوع می‌باشد.

«هاگس و اوبراین»[2] (1986) و «سامت و اسپنگلر»[3] (1991) عوامل و منابعی را که ممکن است بر هوای داخل ساختمان تأثیر بگذارند، به صورت زیر طبقه‌بندی کرده‌اند:

1. کاهش نفوذ هوای خارج ساختمان به داخل و به حداقل رساندن آن وافزایش میزان جابه‌جایی هوای داخل ساختمان از طریق تجهیزات هواساز.

2. کاهش میزان جریان هوا در یک فضای خاص و جابه‌جایی آن با بخشهای دیگر برای صرفه‌جویی.

3. استفاده از انواع چسب و قیراندودکردن ساختمان به منظور جلوگیری از نیاز به تصفیه هوای داخل ساختمان.

4. خاموش شدن دوره‌ای و خودکار سیستمهای تهویه.

5. کاهش میزان استفاده از سیستم کنترل رطوبت ساختمان.

6. تنظیم دستگاه ترموسات برای وسایل گرمایی و سرمایی به طوری که در تابستان ساختمان تا حدی گرمتر و در زمستان تا حدی سردتر از حد معمول باشد .

7. طراحی ساختمان به صورتی که توسط تجهیزات داخلی مانند دستگاههای برقی، لامپها و آدمها، تا حدودی گرم شود.

بروز سردرد و مشکلات تنفسی نیز از جمله مشکلات بهداشتی ساختمان کتابخانه‌هاست. گازکربنیک که اکثراً در نتیجه سوخت و ساز بدن ایجاد می‌شود، از جمله دلایل اصلی بروز مشکلات و ناراحتیهای فوق است. انسان بیشترین منبع تولید گازکربنیک است. برای جلوگیری از مشکلات بهداشتی ذکر شده و مشکل کیفیت هوای داخل کتابخانه، کتابدار باید از مشکلات فوق و نحوه جلوگیری از آنها اطلاع کافی داشته باشد تا بتواند در هنگام طراحی ساختمان، تمهیدات لازم را به عمل آورد. از طرفی، انتخاب نوع مواد، مصالح و تجهیزات به کار رفته درکتابخانه، نقش مهمی در بهداشت هوای داخل کتابخانه دارد. بنابراین، در انتخاب آن باید دقت لازم به عمل آید تا از بروز آلودگی هوای کتابخانه جلوگیری شود. همچنین، تمامی تجهیزات کتابخانه که به نوعی گازهای مسموم متصاعد می‌کند باید ازکتابخانه خارج و نوع مناسب‌تر آن جایگزین شود. قارچ، کپک و باکتریهای مختلف که در نتیجه تغییرات زیاد و سریع آب و هوایی و افزایش دما و سطح رطوبت به وجود می‌آید، در صورت کنترل نشدن می‌تواند منابع کتابخانه را به سرعت ازبین ببرد. همچنین، ذرات جامد موجود درگرد و غبار هوا و اسیدهای مایع گازی شکل ممکن است بسیار خطرناک باشد و منابع کتابخانه بویژه منابع خطی و قدیمی را سریع از بین ببرد.

بررسی وضعیت روشنایی

در یک بررسی که از طریق پرسشنامه برای آگاهی از وضعیت آب و هوایی و امکانات و تجهیزات کتابخانه‌های دانشگاهی ایران انجام گرفت،‌ مشخص شد ساختمان بسیاری از کتابخانه­های دانشگاهی ایرانی به گونه­ای طراحی شده که امکان استفاده از روشنایی طبیعی در آنها پیش بینی شده است. چنانکه در جدول 1 نشان داده شده، 88% ساختمانهای بنیادی که به منظور کتابخانه ساخته شده و 91% بقیه کتابخانه‌های مورد مطالعه می­توانند از روشنایی طبیعی در طول روز استفاده کنند. از طرف دیگر، در بسیاری از کتابخانه­های مورد مطالعه، استفاده از لامپ و دیگر وسایل روشنایی الکتریکی نیز در طول روز در بخشهایی از کتابخانه ضروری است. برابر جدول 2، فقط 8% کتابخانه­های دارای ساختمان بنیادی و 8/5% بقیه استفاده از روشنایی مصنوعی در طول روز را ضروری ندانسته­اند. با توجه به اینکه هزینه استفاده از برق در ایران نسبت به بسیاری از کشورها بسیار اندک است و مراجعه‌کنندگان به کتابخانه بر حسب عادت ترجیح می­دهند در محلهای روشن‌تر و پرنورتر بنشینند، استفاده از روشنایی مصنوعی در طول روز در 92% کتابخانه‌های دارای ساختمان بنیادی و 2/94% بقیه کتابخانه‌های مورد مطالعه، ضروری تشخیص داده شده است. براساس اطلاعات گردآوری شده، کیفیت روشنایی کتابخانه­ها نیز چندان مورد توجه طراحان کتابخانه و مهندسان برق کتابخانه‌ها نیست. با توجه به اطلاعات ارائه شده در جدول 3، 72% کتابخانه‌های دارای ساختمان بنیادی و 3/82% کتابخانه‌های غیربنیادی از روشنایی مستقیم استفاده می‌کنند. نور غیرمستقیم که برای مطالعه بسیار مفید است، فقط در تعداد اندکی از کتابخانه­ها پیش‌بینی شده است. فقط یکی از کتابخانه‌های دارای ساختمان بنیادی و دو کتابخانه دارای ساختمان غیربنیادی هر دو نوع روشنایی مستقیم و غیرمستقیم را در بخشهای مختلف کتابخانه و مخزن کتابخانه فراهم آورده‌اند. احتمالاً، با توجه به اینکه ساعات کاری و زمان باز بودن بیشتر کتابخانه­ها در ایران بسیار اندک و معمولاً 8 تا 10 ساعت در روز است (یعنی در موقع روشن بودن هوا) نیاز به طراحی روشنایی مناسب در کتابخانه­ها توسط کتابداران و مهندسان برق کمتر احساس شده است.

جدول1. استفاده از روشنایی روز در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای ایران

جدول2. نیاز به استفاده از لامپ برق جهت روشنایی در طول روز در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاهی ایران

جدول3. نوع روشنایی در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای ایران

وسایل و امکانات خنک کننده

اگر چه زمستان در بیشتر نقاط ایران طولانی و بسیار سرد است، ولی فصل تابستان نیز در بسیاری از مناطق کشور بسیار گرم و خشک است. دمای هوا در بیشتر نقاط ایران برای حدود 1 تا 3 ماه به بیش از 35 درجه سانتی‌گراد می­رسد. بنابراین، پیش­بینی و تهیه وسایل خنک­کننده هوا در ساختمان کتابخانه‌های ایران بسیار ضروری است. بر اساس مندرجات جدول 4، امکانات خنک‌کننده در 92% کتابخانه­های دارای ساختمان بنیادی و 97% کتابخانه‌های دارای ساختمان غیربنیادی، فراهم شده است. در بخش اندکی از مناطق ایران، گرمای هوا در تابستان خیلی زیاد نیست، شاید به این دلیل در 2 کتابخانه بنیادی و 1 کتابخانه غیربنیادی امکانات خنک‌کننده هوا فراهم نشده است.

نوع وسایل و امکانات خنک­کننده نیز در کتابخانه­های مورد مطالعه بررسی شده است. بر اساس اطلاعات گردآوری شده در جدول 5، 48% کتابخانه­های دارای ساختمان بنیادی و 2/32% کتابخانه­های غیربنیادی دارای سیستمهای پیشرفته کنترل دما (فن کوئل) می­باشد. همچنین، 24% کتابخانه­های بنیادی و 66% ساختمان کتابخانه­های غیربنیادی، به کولرهای گازی مجهز می‌باشد. با توجه به اینکه آب و هوای ایران در تابستان گرم و خشک است، بسیاری از کتابخانه­ها برای سرمایش محیط از کولرهای آبی ـ که می‌تواند برای منابع مضر باشد ـ استفاده می‌کنند.

36% کتابخانه‌های بنیادی و 3/35% کتابخانه­های دارای ساختمان غیربنیادی، از کولرهای آبی استفاده می‌کنند (جدول 5).  همچنین 12% کتابخانه­های بنیادی و 7/11% کتابخانه­های دارای ساختمان غیربنیادی، از پنکه برای ایجاد سرما  استفاده می‌کنند. برخی از کتابخانه­ها نیز از پنکه­های  سقفی و تعدادی از کتابخانه‌ها نیز از چند نوع وسیله سردکننده به طور همزمان بهره می‌گیرند. برای مثال، در مناطق گرم و مرطوب استفاده همزمان از کولرهای گازی و پنکه بسیار رایج و مفید است. استفادة همزمان از وسایل مختلف سردکننده، به میزان رطوبت و یا خشکی هوا بستگی دارد. در صورت گرمای بیش از اندازه، می‌توان از چند وسیله سردکننده به طور همزمان استفاده کرد.                                  جدول4. وسایل سردکننده کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای ایران

جدول5. نوع وسایل سردکننده ساختمان کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای ایران

امکانات و وسایل گرم کننده

زمستانهای نسبتاً طولانی و سرد، از ویژگیهای آب و هوایی بسیاری از نقاط ایران است. دمای هوا در بسیاری از نقاط به کمتر از منهای 10 درجه سانتی­گراد کاهش پیدا می‌کند. بنابراین، پیش­بینی و تهیه وسایل مناسب گرم­کننده در ساختمان کتابخانه­ها بسیار ضروری است. بر اساس اطلاعات جمع‌آوری شده (جدول 6) در 88% ساختمان کتابخانه‌های بنیادی و 97% بقیه کتابخانه­های مورد مطالعه، انواع وسایل و امکانات گرم کننده فراهم شده است. فقط برای 3 کتابخانه که در مناطق گرمسیری مستقرند، هیچ‌گونه امکانات گرمایی فراهم نشده است.

به خاطر جلوگیری از آتش­سوزیهای احتمالی و حفظ سلامت هوای کتابخانه، بیشتر کتابخانه­ها از وسایل و امکانات گرمایی مرکزی استفاده می­‌کنند. چنانکه در جدول 7 نشان داده شده، 84% ساختمان کتابخانه­های بنیادی و 91% کتابخانه­های غیربنیادی به سیستم حرارت مرکزی مجهزند. البته 8% از کتابخانه­های بنیادی و 6% بقیه کتابخانه­های مورد مطالعه، از بخاری برقی به طور همزمان برای گرمای کتابخانه استفاده می­کنند. با وجود اینکه محیط کتابخانه­ها به خاطر حفظ  منابع کتابخانه و آرامش و آسایش مراجعه کنندگان نباید بیش از حد معمول در زمستان گرم باشد، ولی به دلایل گفته شده اکثر کتابخانه­های ایران در زمستان بسیار گرم، کسل کننده و خواب آور هستند.

جدول6. وضعیت وسایل گرم کننده ساختمان کتابخانه‌های دانشگاهی ایران

جدول7. نوع وسایل گرم کننده ساختمان کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای ایران

امکانات و وسایل کنترل­کننده رطوبت  

بیشتر مناطق ایران در طول تابستان بسیار گرم و خشک است. گرما و خشکی بیش از اندازه، منابع کتابخانه­ای را از بین می­برد که باید توسط دستگاههای مرطوب­کننده میزان رطوبت دائماً کنترل شود. براساس اطلاعات به دست آمده، فقط در یکی از ساختمانهای کتابخانه­های دانشگاهی ایران دستگاه کنترل‌کننده رطوبت نصب شده است. دیگر کتابخانه­های مورد مطالعه فاقد این نوع وسایل بوده‌اند. علاوه بر این، وسایل اندازه­گیری میزان رطوبت نیز در این کتابخانه­ها وجود نداشته است. با توجه به اینکه کتابداران کمتر در طراحی و ساخت ساختمان کتابخانه­ها نقش مؤثر و فعال و تعیین‌کننده دارند، به نظر می‌رسد ضرورت کنترل میزان رطوبت کتابخانه‌ها توسط مهندسان ساختمان نادیده گرفته شده است. وسایل و تجهیزات کنترل­کننده میزان رطوبت در کتابخانه­های واقع در شمال و جنوب کشور که میزان رطوبت هوا در فصلهای مشخصی از سال بسیار بالاست نیز پیش‌بینی و تهیه نشده است. خشک و مرطوب شدن متناوب هوای داخل کتابخانه، منابع کتابخانه­ای بویژه نسخه­های خطی و قدیمی را به سرعت از بین می­برد.

جدول8. وضعیت وسایل اندازه گیری میزان رطوبت کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای ایران

وضعیت دستگاههای تهویه مطبوع

دستگاههای تهویه مطبوع در 56% ساختمان کتابخانه­های بنیادی و 3/35% بقیه کتابخانه­های مورد مطالعه فراهم شده است (جدول 9). اگر چه پیش­بینی هوای سالم و مناسب در بخشهای مختلف کتابخانه برای مراجعه­کنندگان و منابع کتابخانه­ای ضروری است، اما بسیاری از کتابخانه­ها نسبت به آن بی­توجه بوده­اند. در خیلی از کتابخانه‌ها هوای سالم از طریق باز و بسته کردن پنجره­ها و درهای ورودی تأمین می­شود. البته، باز بودن پنجره­ها احتمال ورود سر و صدا، گرد و خاک، هجوم حشرات و عوامل مخرّب دیگر را افزایش می­دهد که لازم است مورد توجه کتابخانه‌ها قرار گیرد. در بعضی از کتابخانه­ها، هوای مناسب سالن مطالعه با طراحی سقفهای بلند تأمین شده است. به طور کلی و براساس آنچه در جدول 9 آمده است، تهویه و کیفیت هوای داخل ساختمان کتابخانه در بسیاری از کتابخانه­های دانشگاهی ایران مورد توجه سازندگان و طراحان کتابخانه و کتابداران نبوده است.

جدول9.  وضعیت وسایل تهویه هوا در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه ایران

کنترل گرد و غبار

در ایران فقط 2 کتابخانه بنیادی و یک کتابخانه غیربنیادی با دستگاههای کنترل کننده گرد و غبار مجهز شده‌اند (جدول 10) . لذا 72% کتابخانه­های بنیادی و 3/85% بقیه کتابخانه­های دانشگاهی ایران توانایی کنترل گرد و غبار را که برای منابع کتابخانه­ای بسیار مضر است، ندارد. با وجود اینکه فقط در بخشهایی از شمال کشور به دلیل وجود جنگل­ گرد و غبار هوا کمتر است، بیشتر مناطق ایران دارای گرد و غبار بسیار زیادی است که باید حتماً کتابخانه­ها با دستگاههای تهویه هوا و کنترل­کننده گرد و غبار مجهز شوند. بیشتر کتابخانه­ها ضرورت وجود دستگاههای تهویه را برای سلامت منابع کتابخانه­ای اعلام داشته­اند؛‌ اندکی از کتابداران نیز نیاز نداشتن به این تجهیزات را برای کتابخانه­ها اعلام نموده­اند (جدول 11) که احتمالاً این بی‌نیازی به دلیل شرایط خاص منطقه‌ای است که کتابخانه در آن قرار دارد.

جدول 10. وضعیت وسایل کنترل کننده گرد و غبار

جدول11. ضرورت نصب وسایل کنترل کننده گرد و غبار

وضعیت پیشگیری آلودگی­های صوتی

با وجود اینکه مراجعه‌­کنندگان به کتابخانه در ایران همیشه ترجیح می­دهند در محل ساکت و آرامی مطالعه کنند، ولی فقط  2 کتابخانه در ایران کاملاً در برابر سر و صدا محافظت می­شود. براساس اطلاعات به دست آمده، فقط ساختمان کتابخانه­ مرکزی دانشگاههای صنعتی شریف و پیام نور به صورت صداگیر ساخته شده است. البته، دیوارها و سقف بخشهایی از ساختمان کتابخانه­های مرکزی دانشگاههای دیگر نیز سر و صدای ایجاد شده را جذب می­کند. بر اساس اطلاعات ارائه شده در جدول 12، سر و صدا در بخشهای سالن مطالعه، مرجع و بخش دیداری و شنیداری بعضی از کتابخانه­های مورد مطالعه کنترل می‌شود. در ساختمان کتابخانه­های غیربنیادی عمدتاً امکانات کنترل کننده سر و صدا وجود ندارد. برای مثال، سالن مطالعه که برای مطالعه مؤثر حتماً باید دارای امکانات کنترل کننده صدا باشد فقط در 16% کتابخانه­های بنیادی و 9/2% کتابخانه­های مورد مطالعه دیگر به این امکانات مجهز شده است (جدول 12).

جدول12. کنترل سر و صدا در ساختمان

وسایل و تجهیزات کنترل کننده آتش سوزی

با وجود اینکه منابع کتابخانه در بسیاری موارد منحصر به فرد و غیر قابل جایگزینی است، تاکنون گزارشهای نسبتاً زیادی از آتش سوزی در کتابخانه­های ایران منتشر نشده است.  لذا برای جلوگیری از این گونه حوادث، کتابخانه­ها باید به وسایل پیشرفته اطفای حریق مجهز شوند. خوشبختانه بر اساس  آمارهای ارائه شده، کل کتابخانه­های بنیادی و 3/85%  ازکتابخانه­های غیر بنیادی به انواع مختلفی از وسایل و  تجهیزات کنترل کننده آتش مجهز شده است (جدول 13).

از میان انواع وسایل و تجهیزات کنترل کننده آتش، کپسولهای قابل حمل گاز دی اکسید کربن (CO2) در اکثر کتابخانه­‌های دانشگاهی ایران، در محلهای مورد نیاز نصب شده است. بر اساس اطلاعات گزارش شده در جدول 14، همه کتابخانه‌های بنیادی و 85% از کتابخانه‌های غیربنیادی به کپسول قابل حمل گاز دی‌اکسیدکربن مجهز می‌باشند. همچنین، یکی از کتابخانه‌های بنیادی و 2 کتابخانه غیربنیادی به سامانه‌های مرکزی کنترل­کننده حریق مجهزند، با وجود اینکه استفاده از آب برای خاموش کردن آتش برای منابع کتابخانه­ای بسیار مضر است، 20% کتابخانه‌های بنیادی و 6% بقیه کتابخانه‌ها دارای شلنگهای آب در بخشهای مختلف کتابخانه است تا در صورت آتش‌سوزی، از آنها برای مهار آتش استفاده شود.

جدول13. وضعیت وسایل کنترل کننده آتش در ساختمان مرکزی دانشگاههای ایران

جدول14. نوع وسایل کنترل کننده آتش ساختمان کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای ایران

نتیجه‌گیری

تهیه امکانات و وسایل مختلف گرم‌کننده، خنک‌کننده، رطوبت‌ساز، کنترل‌کننده سر و صدا و آتش سوزی و ... برای کتابخانه‌ها  بسیار ضروری­است. یک کتابخانه مجهز و ارزشمند ممکن است در اثر یک سهل‌انگاری و آتش‌سوزی به نابودی کشیده شود. همچنین، اگر کتابخانه‌ای مجلل امکانات گرمایی و سرمایی مناسبی نداشته باشد، غیرقابل استفاده می‌ماند. چنانچه منابع کتابخانه‌ای محافظت نشود، برای مثال میزان رطوبت و گرد و غبار بخش مخزن کنترل نشود، خیلی سریع از بین می‌رود. بنابراین، در هنگام طراحی و ساخت ساختمان کتابخانه‌ها باید کتابدار و مهندس ساختمان نسبت به پیش‌بینی و تجهیز کتابخانه به امکانات مختلف کنترل کننده رطوبت، گرد و غبار، سر و صدا و ... حساس باشد و اهمیت آن را کاملاً بداند. براساس اطلاعات ارائه شده، به نظر می­رسد با وجود اینکه بعضی از امکانات مثل وسایل گرم کننده و خنک کننده در کتابخانه­های دانشگاهی ایران به طور مناسب و استاندارد تهیه شده است، تهیه بعضی وسایل و امکانات دیگر کمتر مورد توجه قرار گرفته است. شرکت مداوم و مستمر و تعیین کننده کتابداران متخصص در طراحی و ساخت ساختمان کتابخانه­ها می‌تواند عامل مهمی در پیش‌بینی و طراحی ساختمان کتابخانه‌های مجهز، مدرن و قابل استفاده باشد که در ایران کمتر به آن توجه می‌شود. به موازات افزایش کتابخانه‌ها، مجموعه کتابخانه‌ها و استفاده‌کنندگان از کتابخانه، توجه بیشتر به این وسایل و امکانات و نیز کسب اطمینان از کارکرد درست آنها در فاصله‌های زمانی کوتاه، ضریب حفاظت از منابع و ضریب مطلوبیت و سالم بودن ساختمان کتابخانه برای مراجعان را افزایش می‌دهد.