مقایسه ملاک های انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان شهری و روستایی (مطالعه موردی: شهرستان کاشمر)

مقدمه

با ورود به قرن بیست‌ویکم، سیر تحولات ادبیات کودک و نوجوان، مانند دیگر عرصه­های علم و فناوری بسیار بوده است. نویسندگان این حوزه در کشورهای مختلف، آثار ادبیِ تازه­ای را برای مخاطبان خود به‌ رشتۀ تحریر در آورده­اند. از این‌رو، تنوع آثار منتشرشده برای کودکان و نوجوانان، در سراسر دنیا رو به افزایش است (اخباری آزاد، 1389).

مسئولان آموزش کودکان و نوجوانان امروزه به‌خوبی دریافته­اند که کتاب در سازندگی شخصیت و آیندۀ نوجوان نقشی اساسی دارد و عامل رشد استعداد و شکوفایی خلاقیت اوست. برای رسیدن به نتیجه­ای ثمربخش و سازنده، شناخت صحیح و دقیق نیازهای نوجوانان اهمیت خاصی دارد و این‌کار جز با برقراری ارتباط مستقیم و شناسایی نوجوان از نزدیک امکان‌پذیر نیست. شناخت زندگی و ویژگی‌های روحی نوجوانان و مطالعه دقیق آن از نزدیک و تأکید بر اینکه به‌هنگام نوشتن برای نوجوان باید او را در برابر خود داشت و با او زندگی کرد تا با شناختن صحیح و دقیق روحیات، نیازها و علایق و نظریات او، مطالبی سازنده را برایش ارائه کرد و گامی در جهت بهبود شرایط نشر برای این ردۀ سنّی برداشت، ضروری است (جعفرنژاد، 1354).

انتخاب کتاب مناسب از بین انبوه کتاب­های منتشر شده، دشوار است و به دقت زیادی نیاز دارد، زیرا  چنانکه «قزل­ایاغ« (1383) می­گوید، کتاب کودک و نوجوان پدیده­ای است که از روی جلد تا آخرین صفحه و پشت جلد آن، و حتی اگر روکش داشته باشد با روکش آن، در مجموع یک کتاب را تشکیل می­دهد و تک‌تک عناصر تشکیل‌دهندۀ آن در جذب خواننده مؤثر است و در انتخاب کتاب باید به آنها توجه کرد. بنابراین، زمانی کتاب­های خوب و موفق خواهیم داشت که نظریات نوجوانان در کتاب­ها در همه‌جا مورد توجه قرار گیرد و برای رفع کمبودها، تقویت نیروی استعداد و تغذیه فکری آنان با توجه به نیازهایشان عمل شود (جعفرنژاد، 1354). 

کودک از مرحلۀ تولد تا پایان دورۀ نوجوانی، به‌سرعت مراحل رشد جسمی و فکری خود را می‌گذراند و بسیاری از مهارت‌های مورد نیاز خود را کسب می‌کند. سرعت رشد کودکان و نوجوانان آن‌قدر زیاد است که در دوره­های مختلف کودکی و نوجوانی، نیازهای بسیار متفاوتی دارند. از 12تا 16 سالگی را دورۀ  نوجوانی می­نامند. در این مرحله، نوجوان به‌تدریج صاحب تفکر انتزاعی می‌شود. توان ذهنی وی در مواجهه با تغییرات و پرسش­های اساسی همگام نیست. به‌همین دلیل، با بحران‌های مختلف ذهنی، عاطفی، روانی و شخصیتی مواجه می­شود. شناخت تفاوت­های فردی نوجوان در این مرحله بسیار ضروری است. در این مرحله نیز کتاب ممکن است به بسیاری از پرسش­های ذهنی وی پاسخ دهد و در بلوغ او بسیار مؤثر باشد. کتاب می­تواند او را با تجربه­های دیگران و بسیاری از مفاهیم عاطفی  و احساسی‌روانیِ علمی آشنا و این آگاهی را به او هدیه کند (محسنی، 1387).

بشر برای بهره‌گیری از نهایت توانمندی و مهارت خود، به شرایط و امکاناتی نیاز دارد که هر گاه برای فرد فراهم شود، می­توان امیدوار بود که بتواند با شکوفاکردن استعدادها و به فعلیت درآوردن توانایی­های بالقوۀ خود، به انسانی آزاد و مستقل، خلاّق و اندیشه­ورز، آگاه و مسئول در برابر خویش و جامعه تبدیل شود. می­توان نتیجه گرفت، در این فرایند افزون بر خود فرد که نقش محوری دارد، سهم بزرگسالان نیز به‌عنوان والدین، آموزگار، کتابدار، نویسنده، شاعر، تصویرگر، ناشر، فیلم­ساز و تمامی کسانی که دغدغۀ نیل به کمال  وی را دارند، تأثیری شگرف دارد. در واقع، قابلیت رشد و به‌کمال‌رسیدن، مائده­ای است که انسان با خود می‌آورد، ولی به رشدرساندن آنها در گروِ شرایطی است که تا حدودی دیگران و محیط و جامعه برای او فراهم می­کنند. این شرایط و امکانات تفاوت­هایی را در میان کودکان جوامع دارای امکانات متفاوت از این نظر، مثل جوامع شهری و روستایی به‌وجود آورده است. شناخت ویژگی­ها و توانایی­ها و علایق کودکان و نوجوان، این مسئولیت را متوجه مربیان، والدین، کتابداران، نویسندگان و مانند آن می­کند تا بکوشند آنچه در توان دارند، در خدمت تدارک شرایط مساعدی برای فرایند رشد کودکان و نوجوانان قرار دهند و آنها را به سمت شناخت و آگاهی هدایت کنند. اما در همه محیط­ها این شرایط ممکن است فراهم نباشد (قزل­ایاغ 1383). به‌طور نمونه، در محیط­های روستایی بسیاری از عوامل مساعد خانوادگی و محیطی برای کودکان و نوجوانان فراهم نیست. 

شاید بتوان گفت به همان نسبت که کتاب­های مناسب در بازار نشر وجود دارد، می­توان انتظار وجود کتاب­های نامناسب را نیز داشت. با توجه به افزایش چشمگیر شمار آثار منتشرشده، انتخاب کتاب دشوار است. وقتی برای کودکان بخواهیم کتاب مناسبی را انتخاب کنیم، دشوارتر خواهد بود زیرا این گروه، تغذیۀ فکری­شان را اغلب با کتاب­هایی که  برای آنها انتخاب می­کنیم، به دست ما سپرده‌اند. افزون بر آن، تشخیص مناسب یا نامناسب‌بودن کتاب برای نوجوان، عمل انتخاب را نیازمند مهارت بسیار کرده است (کیومرثی، 1379). کودکان و نوجوانان، منتقدان نهاییِ آثاری هستند که می­خوانند و به هنگام ارزیابی و گزینش کتاب باید با آنها سهیم شد و اولویت آنان­ را در نظر داشت. طرح مشترک انجمن بین­المللی مطالعه¹ و شورای کتاب کودک، فهرستی با عنوان «گزینش­های کودکان» منتشر کرده است که با نگاهی به فهرست­های دربرگیرندۀ کتاب­های دلخواه کودکان و نوجوانان، می­توان به مشخصات کتاب­هایی که برای کودکان و نوجوانان گیرا هستند، دست یافت (نورتن، 1382). این مشخصات می­تواند راهنمایی برای والدین، معلمان، مربیان و کتابداران برای انتخاب کتاب­هایی باشد که مورد علاقه کودکان و نوجوانان بوده و در آنها رغبت به مطالعه را ایجاد نماید.

در رشد و تکامل ذهنی، عاطفی، اجتماعی و گسترش تجربه‌های کودک و نوجوان، کتاب­های مخصوص کودکان و نوجوانان ممکن است نقش بسیار مهمی داشته باشند. به‌­همین علت، توجه به کیفیت تهیه و تدوین آنها ضروری می­نماید (شعاری نژاد، 1364). کودک و نوجوان برای اینکه کتابی را با رغبت مطالعه کند، ملاک‌هایی دارد که آشنایی با آنها ما را در انتشار و تهیۀ کتاب­های مناسب و مورد علاقۀ وی یاری می‌کند (نورتن، 1382). این ملاک­ها مجموعه­ای از ویژگی­هایی است که انتظار می­رود یک کتاب یا منبع اطلاعاتی خوب داشته باشد (محسنی، 1387). ملاک­های انتخاب، متنوع و زیاد است و هر فردی می­تواند برای خود ملاک­های شخصی داشته باشد. اما برخی از ملاک­های انتخاب را می­توان نام برد که به­طور تقریبی بیشتر متخصصان و کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند. مهم­ترین شاخص­های انتخاب عبارتند از: 1. مشخصات محتوایی 2. مشخصات ظاهری 3. اعتبار پدیدآورندگان  4. اعتبار ناشر 5. قیمت.

افزون بر شورای کتاب کودک که ملاک‌هایی را برای انتخاب کتاب مناسب کودکان و نوجوانان طراحی کرده است، در متون و پژوهش­های انجام شده نیز ملاک­های متنوع و زیادی معرفی شده است. اگرچه شباهت­هایی بین ملاک­های انتخاب بزرگسالان و نوجوانان وجود دارد، اما ملاک­های انتخاب برای کودکان و نوجوانان پیچیدگی­ و تنوع بیشتری دارد و هر نوجوان با توجه به شرایط، امکانات و موقعیتی که دارد، می‌تواند برای خود ملاک­های شخصی داشته باشد. مسئلۀ پیش‌رو در این پژوهش این است که مشخص نیست نوجوانان شهری چه ملاک‌هایی برای انتخاب کتاب دارند؛ نوجوانان روستایی چه ملاک‌هایی؟ آیا تفاوت در امکانات شهری و روستایی (تفاوت­های جغرافیایی و فرهنگی، و امکانات در دسترس) تأثیری بر دیدگاه نوجوان برای انتخاب کتاب دارد؟ تا چه میزان میان نظرهای نوجوانان شهری و روستایی دربارۀ ملاک‌های انتخاب کتاب همخوانی وجود دارد؟ این پژوهش برای ارائۀ پاسخ به این پرسش­ها و پرسش‌‌‌‌‌های مشابه انجام شده است.

اطلاع از اینکه نوجوانان چه چیزی می­خوانند و چه ملاک­هایی برای آنچه می­خوانند دارند، اهمیت زیادی دارد تا به آنها کمک  شود زمینه­هایی را برگزینند که علایق‌شان را برانگیزد و برایشان لذت­بخش باشد. به این دلیل، انجام پژوهشی که منجر به کشف ملاک­های نوجوانان شهری و روستایی گردد و نیازها و علایق آنها را برای انتخاب کتاب منعکس سازد، بسیار اهمیت دارد.

هدف اصلی این پژوهش شناسایی و مقایسه ملاک‌های نوجوانان شهری و روستایی برای انتخاب کتاب است. در این راستا، هدف‌های فرعیِ دیگری شامل موارد زیر مورد توجه است: شناسایی میزان اهمیت ملاک‌های نوجوانان شهری در انتخاب کتاب، شناسایی میزان اهمیت ملاک‌های نوجوانان روستایی در انتخاب کتاب، تعیین رابطه میان میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب و شرایط اجتماعی، امکانات شهری و روستایی. با توجه به این هدف‌ها، پرسش­ها و فرضیه­های زیر مطرح شده است:

سؤال‌های پژوهش

1. مهم­ترین ملاک­های انتخاب کتاب نوجوانان شهری شهرستان کاشمر  چیست؟
2. مهم­ترین ملاک­های انتخاب کتاب نوجوانان روستایی شهرستان کاشمر چیست؟

فرضیه­های پژوهش

1. بین میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی، تفاوت معناداری وجود دارد.
2. بین میزان اهمیت ملاک‌های انتخاب کتاب در طبقات ضعیف، متوسط و بالای اقتصادی ـ اجتماعی، تفاوت معناداری وجود دارد.
3. بین سطح سواد والدین و میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان، رابطۀ معناداری وجود دارد.

پیشینۀ پژوهش

با مرور پیشینه پژوهش، مرتبط‌ترین پژوهش‌ها با پژوهش حاضر شناسایی شد که خلاصه‌ای از آن در ادامه بیان می‌گردد. پرفروش­ترین و کم­فروش­ترین کتاب‌های عرضه‌شده در نمایشگاه سراسری کتاب کودک در سال 1376 توسط انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان (1376) تجزیه‌وتحلیل شد. نتایج نشان داد شاخص «قیمت» یکی از عوامل مهم  و تأثیرگذار بر فروش کتاب بوده است. همچنین، «قطع کتاب» از عوامل مؤثر در انتخاب بود؛ به‌گونه­ای که کتاب­های قطع خشتی، فروش بالایی داشتند؛ در حالی‌که کتاب‌هایی که از قطع­های نامتعارف برخوردار بودند، فروش پایینی داشتند. افزون بر این، «کیفیت ظاهری» و «طراحی جلد» از عوامل دیگری بود که بر انتخاب کتاب توسط مخاطبان اثر می­گذاشت، به‌شکلی که پرفروش­ترین کتاب­ها کیفیت ظاهری و طراحی جلد مناسبی داشتند. همچنین، عنوان کتاب به‌عنوان عاملی مؤثر در انتخاب قلمداد می­شد، زیرا عنوان­های مبهم که بیان­کنندۀ محتوای اثر نبودند، به­طور معمول فروش کمتری داشتند.

مرتبط‌ترین پژوهش در این حوزه کار «نوکاریزی و ضیغمی» (1390) است که در پژوهشی پیمایشی و با استفاده از پرسش‌نامه، به مقایسۀ معیارهای شورای کتاب کودک با ملاک­های والدین و کودکان برای انتخاب کتاب کودک پرداختند. نتایج نشان داد والدین و کودکان هر کدام 9 مؤلفه را که در مجموعۀ ملاک‌های شورای کتاب کودک ذکر نشده بود، به‌عنوان مؤلفه­های پیشنهادی خود معرفی کردند. بیش­ترین همخوانی بین نظرهای کودکان با ملاک­های رایج شورای کتاب کودک، در ملاک «کیفیت زبان و شیوه نگارش» و بیش­ترین همخوانی بین نظرات والدین با ملاک­های رایج شورای کتاب کودک، در ملاک «کیفیت تصویرگری» بود. از طرفی، کم­ترین همخوانی نظرات والدین و کودکان با ملاک‌های شورای کتاب کودک در«کیفیت ارائه» مشخص شد. در اولویت­بندی ملاک­های اصلی انتخاب کتاب، کودکان همانند والدین، «کیفیت محتوا» را اولویت اول و «کیفیت ارائه» را اولویت آخر خود انتخاب کردند.

«فتحی‌هفشجانی و عارفی» (1391) در پژوهشی که به‌منظور شناسایی ملاک‌های کودکان و نوجوانان در انتخاب کتاب قصه توسط انجام دادند، 252 دانش­آموز دختر و پسر را به‌عنوان نمونه انتخاب کردند. یافته‌های پژوهش آنان نشان داد ملاک­های انتخاب کتاب قصه از دید کودکان دختر به ترتیب شامل: ظاهر کتاب، علمی‌بودن، شعر بودن کتاب، آموزشی، تخیلی، جدیدبودن، واقعی‌بودن شخصیت‌ها و ترسناک‌بودن کتاب بود. از دید کودکان پسر، واقعی‌بودن شخصیت‌ها، ظاهر کتاب، علمی‌بودن شخصیت‌ها، شعربودن کتاب و تخیلی‌بودن مهم بود. اما از دیدگاه نوجوانان دختر، به‌ترتیب این معیارها شامل: ظاهر کتاب، واقعی‌بودن شخصیت‌ها، علمی‌بودن، شعربودن، تخیلی، آموزشی، جدید و به‌روز بودن و ترسناک‌بودن و از دید نوجوانان پسر؛ ظاهر کتاب، علمی‌بودن، آموزشی، به‌روز بودن، شعربودن کتاب، هیجانی و ترسناک‌بودن کتاب و تخیلی‌‌بودن، دارای اهمیت بود.

«ویتی، کامر و مک­بین»[1] (1945) کتاب­های مورد علاقۀ کودکان پیش‌دبستانی و دانش­آموزان کلاس اول تا هشتم شیکاگو را بررسی کردند. نتایج پژوهش آنان مشخص کرد کتاب­های مورد علاقۀ کودکان، انطباق نزدیکی با استانداردهای موجود دارد. تصاویر خنده­دار و طنز در نوشتار به‌عنوان ملاک­هایی معرفی شد که در هنگام انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان، مورد توجه قرار می­گرفت. بیشتر کتاب­هایی که توسط معلمان و کتابداران برای کودکان مناسب تشخیص داده نمی­شد، در سیاهۀ کتاب­های مورد علاقۀ کودکان وجود داشت.

«هایکوک»[2] (1994) در پژوهش خود نتیجه گرفت دانش­آموزانی که در کنار کتاب­های درسی از کتاب‌ها و سایر منابع غیردرسی موجود در کتابخانه­های آموزشگاهی استفاده کردند، نسبت به دانش­آموزانی که تنها از منابع موجود و در دسترس خود استفاده کردند یا امکان بهره­گیری از منابع کتابخانه­های آموزشگاهی را نداشتند، آشنایی بیش­تری با کتاب­های مناسب و ملاک­های مناسب انتخاب کتاب داشتند. همچنین در کتابخانه­های آموزشگاهی که از کارکنانی با سطوح بالای تخصص و منابع اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی غنی و پربار و معلمانی با تجربه و متخصص برخوردار بودند، دانش­آموزان آشنایی بیش­تری با ملاک­های کتاب مناسب، نویسندگان و ناشران در حوزه کودک و نوجوان داشتند.

«هال و کولز»[3](1999) در پژوهشی، نظرهای کودکان و نوجوانان 10، 12 و 14 ساله را دربارۀ کتاب‌های محبوب آنها از طریق پرسش‌نامه و مصاحبه ارزیابی کردند. نتایج بیانگر آن بود که «موضوع»  ملاک بسیار مهم در هنگام انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان است. همچنین، کتاب­های ماجراجویانه، محبوب­ترین گونۀ ادبی در بین دانش­آموزان دختر و پسر بود.

انجمن کتاب کودکان ایرلند^[4] (2002) نظرهای 2200 کودک و نوجوان 7 تا 16 سالۀ ایرلندی را دربارۀ عواملی که  در هنگام انتخاب کتاب به آن توجه دارند، بررسی کرد. نتایج این پژوهش نشان داد دانش­آموزان، عنوان کتاب، توصیۀ دوست، معلم، خانواده یا کتابدار را مهم‌ترین عوامل در انتخاب کتاب می‌دانند.

مرور پژوهش­های انجام شده در داخل و خارج از ایران نشان می‌دهد در زمینۀ شناسایی ملاک­های انتخاب کتاب برای نوجوانان کارهای اندکی صورت گرفته است و تعداد قابل توجهی از آنها نیز از نظر زمانی، بسیار قدیمی شمرده می‌شوند. بیشتر این پژوهش‌ها به روش پیمایشی و به‌وسیله پرسش‌نامه انجام پذیرفته است. اما پژوهشی که به بررسی ملاک­های نوجوانان در مناطق روستایی پرداخته باشد و میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان روستایی را با نوجوانان شهری مقایسه کرده باشد، یافت نشد. بنابراین، با توجه به اهمیت انتخاب کتاب مناسب برای نوجوانان، در این پژوهش سعی شده ملاک­های انتخاب کتاب نوجوان در مناطق شهری و روستایی با توجه به امکانات موجود در شهر و روستا به روش پیمایشی بررسی و شناسایی شود.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش پیمایشی است. جامعه آماری پژوهش متشکل از تمامی دانش­آموزان 12 تا 16 سال مدارس شهرستان کاشمر، اعم از مناطق شهری و روستایی، بود. این جامعه شامل دو جامعۀ فرعیِ نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی بود. در پژوهش حاضر برای هر دو جامعه از روش نمونه­گیریِ تصادفیِ خوشه­ای استفاده شد. نخست شهر کاشمر به سه حوزۀ جغرافیایی (شمال، جنوب و مرکز) تقسیم شد، سپس از هر حوزۀ جغرافیایی دو مدرسه (به‌طورکلی 6 مدرسه) به‌صورت تصادفی انتخاب شد. پس از آن از هر مدرسه یک کلاس (درجمع 6 کلاس) به‌صورت تصادفی انتخاب و از هرکلاس 15نفر به‌صورت تصادفی انتخاب شدند. به‌طریق مشابه، برای نواحی روستایی نیز از روش نمونه­گیری خوشه‌ایِ چندمرحله­­ای استفاده شد. نخست از ده روستای شهرستان کاشمر، چهار روستا به‌صورت تصادفی انتخاب شد. سپس از هر روستا، یک مدرسه (در جمع 4 مدرسه) انتخاب (در هر روستا تنها یک مدرسه دوره اول متوسطه وجود داشت) و از هر مدرسه یک کلاس (در جمع 4 کلاس) به صورت تصادفی انتخاب شد. در نهایت از هرکلاس 22 نفر برای پاسخگویی به پرسش‌نامه­ها انتخاب شدند. چون حجم کلّ نمونۀ پژوهشی در هر دو جامعۀ فرعی باید با هم برابر می‌بود، در جوامع روستایی به جای 15 نفر (که در مدارس شهری از هر کلاس انتخاب شده بود) از هر کلاس 22 نفر (جمعاً 88 نفر) انتخاب شد تا تقریباً حجم دو نمونه برابر باشد. تعداد کلۀ نمونۀ پژوهش 178 نفر شد.

به‌منظور جمع­آوری اطلاعات از دو پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته استفاده شد؛ یکی پرسش‌نامه تعیین و اولویت­بندی ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان، که 51 گویۀ آن بر اساس طیف لیکرت از «خیلی­زیاد» (امتیاز 5) تا «خیلی­کم» (امتیاز 1) ارزش­گذاری شد. این پرسش‌نامه بر پایه ملاک­های کلی انتخاب کتاب شورای کتاب کودک و بررسی متون داخلی و خارجی تنظیم شد. ملاک­ها شامل 5 مؤلفۀ اصلی(مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان، اعتبار ناشر و قیمت) بود که برای هر یک از این مؤلفه­ها، چندین گویه در نظر گرفته شد.

پرسش‌نامه دوم، برای ارزشیابی وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی و بررسی امکانات رفاهی موجود در شهر و روستا با 33 سؤال به‌صورت بلی و خیر، و با توجه به پژوهش­های انجام‌شده و نظر متخصصان در حوزه علم اطلاعات و دانش­شناسی و علوم اجتماعی تهیه شد. برای هر پاسخ مثبت، امتیاز یک و برای هر پاسخ منفی، امتیاز صفر در نظر گرفته شد. سپس جمع امتیازها برای هر پاسخگو از وضعیت شهری و امکانات رفاهی محاسبه شد. برای سنجش روایی پرسش‌نامه­ها از روش روایی محتوایی استفاده شد. به‌منظور تعیین روایی محتوا، پرسش‌نامه­ها همراه با هدف‌ها و فرضیه­ها، در اختیار پنج نفر از استادان متخصص در حوزۀ کتابداری، علوم تربیتی و روان­شناسی قرار گرفت. برای سنجش پایایی از روش آلفای کرونباخ که در بیش­تر پژوهش­ها مبنای سنجش پایایی قرار می­گیرد، استفاده شده است. به این ­منظور، پرسش‌نامه­ها در یک اجرای مقدماتی در اختیار 15 نفر از نوجوانان شهری و 15 نفر از نوجوانان روستایی قرار گرفت. حجم نمونه برای مطالعه مقدماتی و پایایی‌سنجی، حداقل حجم نمونه قابل قبول (30 نفر) از نظر آماری کفایت می‌کند. ضریب آلفای کرونباخ برای مؤلفه­های پرسش‌نامۀ اول که همان ملاک­های مورد نظر برای انتخاب کتاب توسط نوجوانان شهری و روستایی بود، برابر 89/0 و در مورد پرسش‌نامه دوم که گویه­های آن معرّف شرایط اجتماعی­ ـ اقتصادی نوجوانان بود، ضریب آلفای کرونباخ برابر 84/0 بود که با توجه به مناسب بودن ضریب‌های آلفا برای هر دو پرسش‌نامه، پایایی پرسش‌نامه‌ها تأیید شد.

یافته­ها

پرسش نخست: مهم­ترین ملاک­های نوجوانان شهری برای انتخاب کتاب چیست؟

به‌منظور پاسخ به این پرسش، نخست میانگین و درصد نمرۀ اهمیت هر مؤلفه از پنج ملاک اصلی (مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار نویسنده، اعتبار ناشر، قیمت) بر اساس پاسخ­های نوجوانان به سؤال‌های پرسش‌نامه محاسبه شد. پس از محاسبه میانگین، نمرات به واحد استاندارد تبدیل شد. در نهایت نقطه 80% به‌عنوان حدّ «مناسب» (مطلوب) در نظر گرفته شد و مؤلفه­هایی که نمره یا درصد آن، در آن نقطه یا بالاتر از آن قرار گرفت، به‌عنوان مناسب­ترین ملاک­های­دانش­آموزان در انتخاب کتاب در نظر گرفته شد.  بنابراین منظور از نمره مطلوب، نقطه 80% نمره­ها بود؛ یعنی نمرۀ مطلوب مؤلفه­های انتخاب کتاب، عدد 4 می­شد. میانگین نمره و درصد هرکدام از ملاک­های اصلی، با توجه به نظرهای نوجوانان شهری، در جدول 1 ارائه شده است.

جدول1. میانگین نمره و درصد اهمیت هرکدام از پنج ملاک اصلی

بر اساس نظرات نوجوانان شهری

داده‌های جدول 1 حاکی از آن است که ملاک «مشخصات محتوایی» با میانگین نمره 22/4 (53/84%) دارای بیش­ترین میزان  اهمیت است و ملاک «قیمت» با میانگین 92/3 و امتیاز 59/78% کم­ترین اهمیت را در بین نوجوانان شهری دارد. همچنین نتایج نشان داد از کلّ مؤلفه­های نوجوانان شهری، مؤلفۀ «باعث ایجاد تفکر و رشد فکری شود» در ملاک مشخصات محتوایی، با میانگین نمره 45/4 و امتیاز 89% با اهمیت­ترین مؤلفه و «نویسندۀ کتاب بومی باشد» در ملاک اعتبار پدیدآور با میانگین نمره 04/4 و امتیاز 80% کم‌اهمیت­ترین مؤلفه در بین مناسب­ترین مؤلفه­های نوجوانان شهری بود. اما با توجه به اینکه تنها با مقایسه و مشاهدۀ میانگین نمونه نمی‌توان مشخص کرد ملاک­های انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری درسطح جامعه چگونه است، برای مقایسه و تعمیم نتایج به جامعه پژوهش، از آزمون پارامتری تی یک‌نمونه­ای استفاده شد که نتایج حاصل از آن در جدول 2 آمده است.

جدول2. نتایج آزمون تی یک‌نمونه­ای برای مقایسۀ میانگین نمره‌های

ملاک­های اصلی انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری با سطح مطلوب

چنانکه داده‌های جدول 2 نشان می­دهد، سطح معناداری برای ملاک­های مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآور، اعتبار ناشر  و قیمت، کم­تر از 05/0 بود، در نتیجه بین میانگین نمره‌های ملاک­های ذکر شده، با سطح مطلوب آن تفاوت معناداری وجود داشت. به بیانی دیگر، تفاوت بین میانگین­ها با اطمینان 95% معنادار بود. اما از آنجاکه اختلاف میانگین­ها برای ملاک­های مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان و اعتبار ناشر، عددی مثبت بود، می­توان ادعا کرد میانگین ملاک­های مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان و اعتبار ناشر جامعۀ مورد بررسی، به‌طور معناداری بالاتری از سطح مطلوب بود، اما در ملاک «قیمت» با توجه به منفی‌بودن اختلاف میانگین، می‌توان ادعا کرد که میانگین این ملاک در جامعۀ مورد بررسی، پایین­تر از سطح مطلوب قرار داشت.

پرسش دوم: مهم­ترین ملاک­های نوجوانان روستایی برای انتخاب کتاب چیست؟

برای پاسخ به این سؤال، به همان روشِ ذکرشده در سؤال نخست پژوهش، میانگین و درصد نمرۀ هر ملاک بر اساس پاسخ­های نوجوانان به سؤال‌های پرسش‌نامه محاسبه شد و نقطۀ80% به‌عنوان حدّ «مناسب» (مطلوب) در نظر گرفته شد. در جدول 3 میانگین نمره و درصد هرکدام از ملاک­های اصلی، با توجه به نظرهای نوجوانان روستایی، بر اساس میانگین از زیاد به کم مرتب شده است.

جدول3. میانگین نمره و درصد هر کدام از پنج ملاک اصلی براساس نظرهای نوجوانان روستایی

چنانکه در جدول 3 آمده است، ملاک «قیمت» با میانگین نمره 28/4 (62/85%) بیش­ترین اهمیت و ملاک «اعتبار ناشر» با میانگین 5/3 (61%) دارای کم‌ترین اهمیت در بین نوجوانان روستایی بود. همچنین دو مؤلفۀ «ناشر کتاب­ها را با قیمت نازل­تری در مقایسه با بخش خصوصی در اختیار مصرف­کننده قرار دهد» در ملاک اعتبار ناشر، با میانگین نمره 33/4 و امتیاز 86% با اهمیت­ترین مؤلفه و «تصاویر به ایجاد مفهوم صحیح و دقیق از موضوع مورد بحث در ذهن خواننده، کمک کند» در کیفیت تصویر با میانگین نمرۀ 01/4 و امتیاز 80% کم‌اهمیت­ترین مؤلفه در بین مناسب­ترین ملاک­های نوجوانان روستایی شناخته شد. اما برای مقایسه و تعمیم نتایج به جامعۀ پژوهش، از آزمون پارامتری تی یک‌نمونه­ای استفاده شد که نتایج حاصل از آن در جدول 4 آمده است. 

جدول4. نتایج آزمون تی یک‌نمونه­ای برای مقایسه میانگین نمره‌های

ملاک­های اصلی انتخاب کتاب از نظر نوجوانان روستایی با سطح مطلوب

با توجه به اینکه سطح معناداری برای ملاک­های مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآور، اعتبار ناشر و قیمت،  کم­تر از 05/0 بود، استنباط می­شود بین میانگین نمره‌های ملاک­های ذکرشده، با سطح مطلوب آن تفاوت معنادار وجود دارد. به بیانی دیگر، تفاوت بین میانگین­ها با اطمینان 95% معنادار بود. اما از آنجاکه اختلاف میانگین­ها برای ملاک­های مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان و اعتبار ناشر، عددی منفی بود، می­توان ادعا کرد میانگین ملاک­های ذکر شده در جامعۀ مورد بررسی به‌طور معناداری پایین­تر از سطح مطلوب است. در حالی که برای ملاک قیمت، اختلاف میانگین عددی مثبت بود و بیانگر این ادعاست که میانگین ملاک قیمت در جامعۀ مورد بررسی به‌طور معناداری بالاتر از سطح مطلوب بود.

فرضیه نخست: بین میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی تفاوت معناداری وجود دارد.

برای آزمودن فرضیه نخست از آزمون تی دونمونه­ای مستقل برای هر یک از ملاک­های اصلیِ انتخابِ کتاب استفاده شد. در جدول 5 توصیف برخی شاخص‌های مرکزی و پراکندگی، مربوط به آزمون تی دونمونه‌ای مستقل گزارش شده است. 

جدول 5. آزمون معناداری تفاوت بین اهمیت ملاک‌های اصلی

انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری و روستایی

داده‌های جدول 5 نشان می‌دهد که در سطح 05/0 تفاوت معناداری از نظر آماری بین میانگین نمره‌های ملاک­های نوجوانان شهری و ملاک­های نوجوانان روستایی در انتخاب کتاب کودک وجود داشت (000/0p= ). بنابراین با اطمینان 95% می­توان گفت میزان اهمیتی که نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی در جامعۀ مورد بررسی برای هر کدام از ملاک­های انتخاب کتاب قایل هستند، با هم متفاوت است.

فرضیه دوم:بین میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب در طبقات ضعیف، متوسط و بالای اقتصادی ـ اجتماعی، تفاوت معناداری وجود دارد.

برای تعیین تفاوت میان طبقه­های مختلف اجتماعی ـ اقتصادی و مؤلفه­های انتخاب کتاب، از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه استفاده گردید. برای این منظور، از پرسش‌نامه بهره گرفته شد. این پرسش‌نامه دارای 33 سؤال بود که برای هر پاسخ مثبت، امتیاز یک و برای هر پاسخ­ منفی، امتیاز صفر در نظر گرفته شد. بر این اساس، بالاترین نمره 33 و پایین­ترین نمره صفر بود. در نهایت، با توجه به جمع امتیازهای کسب‌‌شده توسط هر یک از پاسخگویان، به  3 طبقه ضعیف (0-11)، متوسط (12-22) و خوب (23-33) تقسیم شدند. تحلیل واریانس یک آزمون آمار استنباطی است که برای محاسبۀ تفاوت بین میانگین‌های بیش از دو گروه مختلف به‌کار می‌رود. نتایج آزمون تحلیل واریانس برای ملاک­های اصلیِ انتخاب کتاب، در جدول 6 ارائه شده است.

جدول6. آزمون معناداری تفاوت  میان طبقات اقتصادی- اجتماعی

بر اساس ملاک‌های اصلی انتخاب کتاب

چنانکه داده‌های جدول 6 نشان می‌دهد، از نظر آماری بین میانگین نمره‌های گروه‌ها (ضعیف، متوسط و خوب) بر اساس میزان اهمیت ملاک­های اصلی انتخاب کتاب در سطح 05/0 تفاوت معناداری وجود داشت (000/0p=). بنابراین با اطمینان 95% می­توان گفت، تفاوت معناداری بین میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب در میان طبقات ضعیف، متوسط و بالای اقتصادی ـ اجتماعی وجود دارد؛ به این شرح که بین میانگین میزان اهمیت ملاک­های اصلی انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان دارای شرایط اجتماعی‌ـ اقتصادی «ضعیف» با همین مقدار در نوجوانان دارای شرایط اقتصادی ـ اجتماعی سطح «خوب» (000/0p=)؛ اختلاف معناداری وجود داشت. اما بین میانگین میزان اهمیت ملاک­های اصلی انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان دارای شرایط اجتماعی ـ اقتصادی «ضعیف»، با نوجوانان دارای شرایط اقتصادی ـ اجتماعی سطح «متوسط» (575/0p=) اختلاف معناداری وجود نداشت. اما بین میانگین میزان اهمیت ملاک­های اصلی انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان دارای شرایط اقتصادی-اجتماعی «خوب»، با نوجوانان دارای شرایط اقتصادی- اجتماعی سطح «متوسط» (000/0p=)، اختلاف معناداری وجود داشت.

فرضیه سوم:بین سطح سواد والدین و میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان، رابطۀ معناداری وجود دارد.

علاوه بر شرایط اجتماعی ـ اقتصادی، عامل دیگری که ممکن است بر میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب توسط دانش­آموزان تأثیرگذار ­باشد، سطح تحصیلات والدین است. با توجه به اینکه سطح تحصیلات والدین در مقیاس ترتیبی قرار داشت، برای اطلاع از وجود یا نبود رابطۀ معنادار بین سطح سواد والدین و میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان، از آزمون اسپیرمن استفاده شد. بر این اساس، تحلیل به‌صورت تفکیک‌شده دربارۀ رابطه بین تحصیلات پدران و مادران با ملاک­های اصلیِ انتخابِ کتاب در دانش‌آموزان صورت گرفت که نتایج آن در جدول 6 گزارش شده است. 

جدول6. آزمون معناداری رابطه بین سطح تحصیلات والدین

و میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب

با توجه به کوچک­تر بودن ارزش p محاسبه شده نسبت به سطح خطای 0.05، برای هریک از ملاک‌‌های اصلیِ انتخاب کتاب، می­توان گفت از نظر آماری بین سطح تحصیلات والدین و میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان، ارتباط معناداری وجود داشت. نتایج نشان­دهندۀ آن است که با افزایش میزان تحصیلات والدین، نمرۀ ملاک­های مشخصات ظاهری، مشخصات محتوایی، اعتبار ناشر و اعتبار پدید­آورندگان در دانش­آموزان افزایش می­یافت. اما از آنجا که ضریب همبستگی میان تحصیلات والدین و ملاک قیمت منفی  است، می­توان گفت با افزایش میزان تحصیلات والدین، میزان اهمیت ملاک قیمت در انتخاب کتاب در میان دانش‌آموزان کم می‌شود.

نتیجه­گیری

ـ نتایج جدول 5 نشان داد ارزیابی میزان اهمیت ملاک­ها در نوجوانان شهری و روستایی، تفاوت معناداری بین نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی درخصوص میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب وجود دارد. به نظر می‌رسد این تفاوت ناشی از نوع دیدگاه، میزان دسترسی و امکان تهیۀ کتاب باشد. همچنین معلمان باتجربه و آموزش­دیده، کتابخانه­های کلاسی، کتابداران متخصص، والدین تحصیل‌‌کرده و دسترسی به منابع غنیِ چاپی و الکترونیکی، از دیگر عواملی هستند که در آشنایی بیشتر نوجوانان با انواع کتاب، ملاک­های ارزیابی کتاب و افزایش میزان علاقه به مطالعه تأثیر دارند.

ـ نتایج جدول 1 نشان داد که نوجوانان شهری بیش از هر چیز به محتوای کتاب توجه می­کنند و مناسب­ترین کتاب از دیدگاه آنها، کتابی است که محتوای آن بتواند سبب ایجاد تفکر و رشد فکری شود. بنایراین، تأکید نوجوانان شهری بر ارزشمندی محتوای کتاب شاید حاکی از این باشد که آنچه برای نوجوانان اهمیت دارد، محتوایی است که سبب گسترش تجربه‌ها و اطلاعات آنها شود و تواناییِ تفکر، تخیل و تمرکز حواس را برایشان به‌همراه داشته باشد و آنها را با مسائل و مشکلات زندگی و چگونگیِ غلبه بر آنها آشنا سازد.

ـ بر اساس یافته‌های جدول 1، قیمت کتاب برای نوجوانان شهری کم­ترین اهمیت را داشت. شاید بتوان دلیل آن ­را تواناییِ مالیِ بیشترِ خانواده­های شهری برای تأمین هزینه­های خرید کتاب و یا پرداخت نکردن مبلغ خرید کتاب توسط خود نوجوانان دانست. در این زمینه، بافت فرهنگی و خانوادگی نیز اهمیت دارد. بنا به یافته‌های جدول 3، نوجوانان روستایی کتابی را مناسب می‌دانستند که قیمت ارزانی داشته باشد و از نظر ویژگی­های ظاهری، مانند تصاویر، نحوه صفحه‌آرایی، قطع، نوع، جنس و طراحی روی جلد جذاب باشد. این اختلاف دو دیدگاه ممکن است ناشی از عمق مطالعه و پی­بردن به اهمیت مطالعه و مضمون و محتوای مورد مطالعه (در جوانان شهری) و یا کم‌خوانی و سطحی­نگری (جوانان روستایی)، به دلیل میزان متفاوت مطالعه و رسیدن به اهمیت و درک آن باشد. البته، به نکتۀ دیگری نیز می‌توان اشاره کرد و آن جای‌نگرفتن کتاب به‌‌‌عنوان کالای ضروری در سبد اقتصادی خانواده است.

ـ نتایج پژوهش «کلارک و فوستر»^[5] (2005) آشکار ساخت که دانش­آموزان، مطالعه را به قصد افزایش معلومات و مهارت­های زندگی انجام می­دهند. در پژوهش حاضر نیز این نکته که محتوای کتاب به‌گونه­ای باشد که خوانندگان نوجوان را با زندگی و مسائل آن آشنا سازد، اشاره به همین مسئله دارد. در پژوهش حاضر این مؤلفه در مجموعه مناسب­ترین ملاک های نوجوانان شهری با امتیاز 88/88  قرار گرفت.

- همچنین نتایج پژوهش «ویتی، کامر و مک­بن» (1945) نشان داد که دانش‌آموزان مقطع چهارم تا ششم، علاقه­مند به مطالعۀ کتاب­های بالاتر از مقطع سنّی خود بودند، که این نکته با نتایج پژوهش حاضر متفاوت است؛ چون یکی از مواردی که نوجوانان بر آن تاًکید داشتند، توجه به گروه سنّی بود و با امتیاز 33/87% در مجموعه مناسب­ترین ملاک­های نوجوانان قرار گرفت. شاید دلیل آن را بتوان وضعیت ناامیدکنندۀ مطالعه در ایران دانست که عوامل متعددی از جمله گران بودن کتاب، اهمیت اندک مطالعه در نزد مردم، سرگرم شدن به وسایل جانبی و یا حتی نبود کتاب­های مناسب برای سلیقه­های مختلف و مانند آن، در به‌وجودآمدن این وضعیت دخیل می­باشند.

ـ چنانکه نتایج پژوهش نشان داد، «قیمت» یکی از عوامل مهمی است که بر فروش کتاب تأثیر می­گذارد. افزون بر این، کیفیت ظاهری و طراحی جلد از عوامل دیگری است که بر انتخاب کتاب توسط نوجوانان روستایی تأثیر می­گذارد. بنابراین، «قیمت» رتبۀ اول و «مشخصات ظاهری» رتبۀ دوم را در بین ملاک­های انتخاب کتاب توسط نوجوانان روستایی داشت که این می­تواند اشاره به مشخصات ظاهری مناسبی داشته باشد که در پژوهش انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان (1376) نیز به آن تأکید شده بود.

ـ با مقایسۀ مؤلفه‌های جدول‌های 1 و 3 از نظر میانگین، مشخص می‌شود میزان اهمیتی که نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی در جامعۀ مورد بررسی برای هر کدام از ملاک­های انتخاب کتاب قایل بودند، نیز با هم متفاوت بود. به‌نظر می­رسد تفاوت در وزن میانگین هر ملاک انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری و روستایی، برخاسته از تفاوت در سطح مطالعه، آشنایی با ارزش مطالعه و دیدگاهی باشد که این دو گروه نسبت به مطالعه­ دارند و این تفاوت ناشی از تفاوت­های محیط آموزشی و محیط اجتماعی و شرایط اقتصادی حاکم بر خانواده­هاست. در همین راستا، نتایج پژوهش «هایکوک» (1994) بر روی دانش­آموزان دو ناحیه با وضعیت اقتصادی بالا و وضعیت اقتصادی پایین، نشان‌داد دانش­آموزانی که در کنار کتاب­های درسی از کتاب­ها و سایر منابع غیردرسی موجود در کتابخانه­های آموزشگاهی استفاده کردند و از امکاناتی مانند منابع کتابخانه­­های آموزشگاهی، کتابداران متخصص و منابع اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی غنی و پربار و معلمانی باتجربه برخوردار بودند، نسبت به دانش­آموزانی که تنها از منابع موجود و در دسترس خود استفاده کردند یا امکان بهره­گیری از منابع کتابخانه­های آموزشگاهی را نداشتند، آشنایی بیش­تری با کتاب‌های مناسب و ملاک­های مناسب انتخاب کتاب داشتند.

ـ همچنین مشخص شد بین میزان اهمیت ملاک­های انتخاب کتاب در طبقات ضعیف، متوسط و بالای اجتماعی ـ اقتصادی، تفاوت معناداری وجود دارد. به نظر می­رسد این تفاوت تحت تأثیر سطح اجتماعی ـ اقتصادیِ خانوادۀ نوجوانان و امکانات موجود در هر طبقه است. همان‌گونه که در پژوهش «آیهان و همکاران» (2013) نشان داده‌شد، رابطه معناداری­ میان متغیرهایی نظیر جنسیت، سطح اجتماعی و اقتصادی، دفعات مراجعه به کتابخانه، دفعات کتاب‌خواندن و تعداد دفعات خرید کتاب، دفعات مراجعه به کتاب‌فروشی­ها، داشتن اشتراک مجلۀ کودکان و داشتن کتابخانۀ کلاسی و نگرش کودکان و نوجوانان نسبت به عادت کتابخوانی وجود داشت. عیسی^[6] (2012) نیز در پژوهش خود نشان داد عواملی مانند محیط خانه، وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی خانواده، پایین‌بودن سطح تحصیلات والدین، دسترسی‌نداشتن به منابع اطلاعاتی و نداشتن محیط آموزشی مناسب، از عواملی است که مانع توسعۀ خواندن و عادت به مطالعه می­شد. در پژوهش حاضر نیز این نکته که با افزایش سطح تحصیلات والدین، نمرۀ ملاک­های محتوایی، اعتبار ناشر، اعتبار نویسنده و مشخصات ظاهری افزایش می­یافت، به همین مسئله اشاره دارد.

ـ بنابراین و بر اساس یافته‌های جدول 6، تخصیص نابرابر امکانات آموزشی و رفاهی در خانواده و محیط آموزشی سبب ایجاد تفاوت در میزان اهمیت نوجوانان به اهمیت ملاک­ها می‌شود، به‌طوری که در خانواده­های با توان مالی ضعیف­تر، اهمیت ملاک قیمت بسیار افزایش یافته است. در این راستا، به‌نظر می­رسد نظام کتابخانه­های عمومی برای این قشر از جامعه باید تقویت شود تا آنها بتوانند این کمبود امکانات را از طریق کتابخانه جبران کنند و مشکل کمبود منابع و در دسترس‌نبودن منابع نداشته باشند. همچنین مسئولان کتابخانه­های عمومی یا آموزشگاهی باید نسبت به تهیۀ منابع بیش­تر برای مناطق روستایی به‌دلیل توان کم آنان در خرید کتاب، توجه ویژه‌ای بکنند تا آنها به‌دلیل مشکلات اقتصادی، سطحی­نگر و کم­مطالعه بار نیایند.

پیشنهادهای پژوهش

ـ بر اساس نتایج حاصل از پژوهش، پیشنهاد می‌شود کتابداران به ملاک­های نوجوانان به‌هنگام مجموعه­سازی و تهیه و سفارش کتاب، برای استفادۀ بیش­تر از کتاب­ها در کتابخانه­های آموزشگاهی و عمومی، توجه ویژه‌ای کنند.

ـ همچنین به‌عنوان راهکارهایی برای توسعه و بهبود فعالیت­های خواندن، به کتابداران، والدین و دست‌اندرکاران آموزش دورۀ متوسطه (و مقاطع دیگر) توصیه می‌شود نسبت به آشناسازی دانش‌آموزان، خانواده­ها و معلمان و مربیان با کتاب­های مناسب و بهبود وضعیت مطلوب برای دانش­آموزان، برنامه‌های مداوم و منسجمی طراحی و اجرا گردد.

ـ آشناسازی دانش­آموزان و آموزشگاه­ها با نشریات کودک و نوجوان توصیه می­شود، زیرا این نشریات به‌عنوان رسانه­های آموزشی و فرهنگی دارای محتواهای متنوع و جذابی هستند که سبب ترغیب افراد به خواندن و گسترش مهارت­ها و سواد خواندن می­شوند.

ـ توصیه می­شود نویسندگان و ناشران کتاب در تولید و نشر، به مؤلفه­های مورد بررسی که در پژوهش بیش­ترین و کم­ترین اهمیت را برای نوجوانان داشتند،  توجه بیشتری کنند تا افزون بر افزایش فروش کتاب در بازار نشر، با علاقه توسط نوجوانان مورد مطالعه قرار گیرند و آنها را بیشتر جذب مطالعه نماید.