نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه فردوسی مشهد
2 دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
با ورود به قرن بیستویکم، سیر تحولات ادبیات کودک و نوجوان، مانند دیگر عرصههای علم و فناوری بسیار بوده است. نویسندگان این حوزه در کشورهای مختلف، آثار ادبیِ تازهای را برای مخاطبان خود به رشتۀ تحریر در آوردهاند. از اینرو، تنوع آثار منتشرشده برای کودکان و نوجوانان، در سراسر دنیا رو به افزایش است (اخباری آزاد، 1389).
مسئولان آموزش کودکان و نوجوانان امروزه بهخوبی دریافتهاند که کتاب در سازندگی شخصیت و آیندۀ نوجوان نقشی اساسی دارد و عامل رشد استعداد و شکوفایی خلاقیت اوست. برای رسیدن به نتیجهای ثمربخش و سازنده، شناخت صحیح و دقیق نیازهای نوجوانان اهمیت خاصی دارد و اینکار جز با برقراری ارتباط مستقیم و شناسایی نوجوان از نزدیک امکانپذیر نیست. شناخت زندگی و ویژگیهای روحی نوجوانان و مطالعه دقیق آن از نزدیک و تأکید بر اینکه بههنگام نوشتن برای نوجوان باید او را در برابر خود داشت و با او زندگی کرد تا با شناختن صحیح و دقیق روحیات، نیازها و علایق و نظریات او، مطالبی سازنده را برایش ارائه کرد و گامی در جهت بهبود شرایط نشر برای این ردۀ سنّی برداشت، ضروری است (جعفرنژاد، 1354).
انتخاب کتاب مناسب از بین انبوه کتابهای منتشر شده، دشوار است و به دقت زیادی نیاز دارد، زیرا چنانکه «قزلایاغ« (1383) میگوید، کتاب کودک و نوجوان پدیدهای است که از روی جلد تا آخرین صفحه و پشت جلد آن، و حتی اگر روکش داشته باشد با روکش آن، در مجموع یک کتاب را تشکیل میدهد و تکتک عناصر تشکیلدهندۀ آن در جذب خواننده مؤثر است و در انتخاب کتاب باید به آنها توجه کرد. بنابراین، زمانی کتابهای خوب و موفق خواهیم داشت که نظریات نوجوانان در کتابها در همهجا مورد توجه قرار گیرد و برای رفع کمبودها، تقویت نیروی استعداد و تغذیه فکری آنان با توجه به نیازهایشان عمل شود (جعفرنژاد، 1354).
کودک از مرحلۀ تولد تا پایان دورۀ نوجوانی، بهسرعت مراحل رشد جسمی و فکری خود را میگذراند و بسیاری از مهارتهای مورد نیاز خود را کسب میکند. سرعت رشد کودکان و نوجوانان آنقدر زیاد است که در دورههای مختلف کودکی و نوجوانی، نیازهای بسیار متفاوتی دارند. از 12تا 16 سالگی را دورۀ نوجوانی مینامند. در این مرحله، نوجوان بهتدریج صاحب تفکر انتزاعی میشود. توان ذهنی وی در مواجهه با تغییرات و پرسشهای اساسی همگام نیست. بههمین دلیل، با بحرانهای مختلف ذهنی، عاطفی، روانی و شخصیتی مواجه میشود. شناخت تفاوتهای فردی نوجوان در این مرحله بسیار ضروری است. در این مرحله نیز کتاب ممکن است به بسیاری از پرسشهای ذهنی وی پاسخ دهد و در بلوغ او بسیار مؤثر باشد. کتاب میتواند او را با تجربههای دیگران و بسیاری از مفاهیم عاطفی و احساسیروانیِ علمی آشنا و این آگاهی را به او هدیه کند (محسنی، 1387).
بشر برای بهرهگیری از نهایت توانمندی و مهارت خود، به شرایط و امکاناتی نیاز دارد که هر گاه برای فرد فراهم شود، میتوان امیدوار بود که بتواند با شکوفاکردن استعدادها و به فعلیت درآوردن تواناییهای بالقوۀ خود، به انسانی آزاد و مستقل، خلاّق و اندیشهورز، آگاه و مسئول در برابر خویش و جامعه تبدیل شود. میتوان نتیجه گرفت، در این فرایند افزون بر خود فرد که نقش محوری دارد، سهم بزرگسالان نیز بهعنوان والدین، آموزگار، کتابدار، نویسنده، شاعر، تصویرگر، ناشر، فیلمساز و تمامی کسانی که دغدغۀ نیل به کمال وی را دارند، تأثیری شگرف دارد. در واقع، قابلیت رشد و بهکمالرسیدن، مائدهای است که انسان با خود میآورد، ولی به رشدرساندن آنها در گروِ شرایطی است که تا حدودی دیگران و محیط و جامعه برای او فراهم میکنند. این شرایط و امکانات تفاوتهایی را در میان کودکان جوامع دارای امکانات متفاوت از این نظر، مثل جوامع شهری و روستایی بهوجود آورده است. شناخت ویژگیها و تواناییها و علایق کودکان و نوجوان، این مسئولیت را متوجه مربیان، والدین، کتابداران، نویسندگان و مانند آن میکند تا بکوشند آنچه در توان دارند، در خدمت تدارک شرایط مساعدی برای فرایند رشد کودکان و نوجوانان قرار دهند و آنها را به سمت شناخت و آگاهی هدایت کنند. اما در همه محیطها این شرایط ممکن است فراهم نباشد (قزلایاغ 1383). بهطور نمونه، در محیطهای روستایی بسیاری از عوامل مساعد خانوادگی و محیطی برای کودکان و نوجوانان فراهم نیست.
شاید بتوان گفت به همان نسبت که کتابهای مناسب در بازار نشر وجود دارد، میتوان انتظار وجود کتابهای نامناسب را نیز داشت. با توجه به افزایش چشمگیر شمار آثار منتشرشده، انتخاب کتاب دشوار است. وقتی برای کودکان بخواهیم کتاب مناسبی را انتخاب کنیم، دشوارتر خواهد بود زیرا این گروه، تغذیۀ فکریشان را اغلب با کتابهایی که برای آنها انتخاب میکنیم، به دست ما سپردهاند. افزون بر آن، تشخیص مناسب یا نامناسببودن کتاب برای نوجوان، عمل انتخاب را نیازمند مهارت بسیار کرده است (کیومرثی، 1379). کودکان و نوجوانان، منتقدان نهاییِ آثاری هستند که میخوانند و به هنگام ارزیابی و گزینش کتاب باید با آنها سهیم شد و اولویت آنان را در نظر داشت. طرح مشترک انجمن بینالمللی مطالعه1 و شورای کتاب کودک، فهرستی با عنوان «گزینشهای کودکان» منتشر کرده است که با نگاهی به فهرستهای دربرگیرندۀ کتابهای دلخواه کودکان و نوجوانان، میتوان به مشخصات کتابهایی که برای کودکان و نوجوانان گیرا هستند، دست یافت (نورتن، 1382). این مشخصات میتواند راهنمایی برای والدین، معلمان، مربیان و کتابداران برای انتخاب کتابهایی باشد که مورد علاقه کودکان و نوجوانان بوده و در آنها رغبت به مطالعه را ایجاد نماید.
در رشد و تکامل ذهنی، عاطفی، اجتماعی و گسترش تجربههای کودک و نوجوان، کتابهای مخصوص کودکان و نوجوانان ممکن است نقش بسیار مهمی داشته باشند. بههمین علت، توجه به کیفیت تهیه و تدوین آنها ضروری مینماید (شعاری نژاد، 1364). کودک و نوجوان برای اینکه کتابی را با رغبت مطالعه کند، ملاکهایی دارد که آشنایی با آنها ما را در انتشار و تهیۀ کتابهای مناسب و مورد علاقۀ وی یاری میکند (نورتن، 1382). این ملاکها مجموعهای از ویژگیهایی است که انتظار میرود یک کتاب یا منبع اطلاعاتی خوب داشته باشد (محسنی، 1387). ملاکهای انتخاب، متنوع و زیاد است و هر فردی میتواند برای خود ملاکهای شخصی داشته باشد. اما برخی از ملاکهای انتخاب را میتوان نام برد که بهطور تقریبی بیشتر متخصصان و کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند. مهمترین شاخصهای انتخاب عبارتند از: 1. مشخصات محتوایی 2. مشخصات ظاهری 3. اعتبار پدیدآورندگان 4. اعتبار ناشر 5. قیمت.
افزون بر شورای کتاب کودک که ملاکهایی را برای انتخاب کتاب مناسب کودکان و نوجوانان طراحی کرده است، در متون و پژوهشهای انجام شده نیز ملاکهای متنوع و زیادی معرفی شده است. اگرچه شباهتهایی بین ملاکهای انتخاب بزرگسالان و نوجوانان وجود دارد، اما ملاکهای انتخاب برای کودکان و نوجوانان پیچیدگی و تنوع بیشتری دارد و هر نوجوان با توجه به شرایط، امکانات و موقعیتی که دارد، میتواند برای خود ملاکهای شخصی داشته باشد. مسئلۀ پیشرو در این پژوهش این است که مشخص نیست نوجوانان شهری چه ملاکهایی برای انتخاب کتاب دارند؛ نوجوانان روستایی چه ملاکهایی؟ آیا تفاوت در امکانات شهری و روستایی (تفاوتهای جغرافیایی و فرهنگی، و امکانات در دسترس) تأثیری بر دیدگاه نوجوان برای انتخاب کتاب دارد؟ تا چه میزان میان نظرهای نوجوانان شهری و روستایی دربارۀ ملاکهای انتخاب کتاب همخوانی وجود دارد؟ این پژوهش برای ارائۀ پاسخ به این پرسشها و پرسشهای مشابه انجام شده است.
اطلاع از اینکه نوجوانان چه چیزی میخوانند و چه ملاکهایی برای آنچه میخوانند دارند، اهمیت زیادی دارد تا به آنها کمک شود زمینههایی را برگزینند که علایقشان را برانگیزد و برایشان لذتبخش باشد. به این دلیل، انجام پژوهشی که منجر به کشف ملاکهای نوجوانان شهری و روستایی گردد و نیازها و علایق آنها را برای انتخاب کتاب منعکس سازد، بسیار اهمیت دارد.
هدف اصلی این پژوهش شناسایی و مقایسه ملاکهای نوجوانان شهری و روستایی برای انتخاب کتاب است. در این راستا، هدفهای فرعیِ دیگری شامل موارد زیر مورد توجه است: شناسایی میزان اهمیت ملاکهای نوجوانان شهری در انتخاب کتاب، شناسایی میزان اهمیت ملاکهای نوجوانان روستایی در انتخاب کتاب، تعیین رابطه میان میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب و شرایط اجتماعی، امکانات شهری و روستایی. با توجه به این هدفها، پرسشها و فرضیههای زیر مطرح شده است:
سؤالهای پژوهش
فرضیههای پژوهش
پیشینۀ پژوهش
با مرور پیشینه پژوهش، مرتبطترین پژوهشها با پژوهش حاضر شناسایی شد که خلاصهای از آن در ادامه بیان میگردد. پرفروشترین و کمفروشترین کتابهای عرضهشده در نمایشگاه سراسری کتاب کودک در سال 1376 توسط انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان (1376) تجزیهوتحلیل شد. نتایج نشان داد شاخص «قیمت» یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار بر فروش کتاب بوده است. همچنین، «قطع کتاب» از عوامل مؤثر در انتخاب بود؛ بهگونهای که کتابهای قطع خشتی، فروش بالایی داشتند؛ در حالیکه کتابهایی که از قطعهای نامتعارف برخوردار بودند، فروش پایینی داشتند. افزون بر این، «کیفیت ظاهری» و «طراحی جلد» از عوامل دیگری بود که بر انتخاب کتاب توسط مخاطبان اثر میگذاشت، بهشکلی که پرفروشترین کتابها کیفیت ظاهری و طراحی جلد مناسبی داشتند. همچنین، عنوان کتاب بهعنوان عاملی مؤثر در انتخاب قلمداد میشد، زیرا عنوانهای مبهم که بیانکنندۀ محتوای اثر نبودند، بهطور معمول فروش کمتری داشتند.
مرتبطترین پژوهش در این حوزه کار «نوکاریزی و ضیغمی» (1390) است که در پژوهشی پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه، به مقایسۀ معیارهای شورای کتاب کودک با ملاکهای والدین و کودکان برای انتخاب کتاب کودک پرداختند. نتایج نشان داد والدین و کودکان هر کدام 9 مؤلفه را که در مجموعۀ ملاکهای شورای کتاب کودک ذکر نشده بود، بهعنوان مؤلفههای پیشنهادی خود معرفی کردند. بیشترین همخوانی بین نظرهای کودکان با ملاکهای رایج شورای کتاب کودک، در ملاک «کیفیت زبان و شیوه نگارش» و بیشترین همخوانی بین نظرات والدین با ملاکهای رایج شورای کتاب کودک، در ملاک «کیفیت تصویرگری» بود. از طرفی، کمترین همخوانی نظرات والدین و کودکان با ملاکهای شورای کتاب کودک در«کیفیت ارائه» مشخص شد. در اولویتبندی ملاکهای اصلی انتخاب کتاب، کودکان همانند والدین، «کیفیت محتوا» را اولویت اول و «کیفیت ارائه» را اولویت آخر خود انتخاب کردند.
«فتحیهفشجانی و عارفی» (1391) در پژوهشی که بهمنظور شناسایی ملاکهای کودکان و نوجوانان در انتخاب کتاب قصه توسط انجام دادند، 252 دانشآموز دختر و پسر را بهعنوان نمونه انتخاب کردند. یافتههای پژوهش آنان نشان داد ملاکهای انتخاب کتاب قصه از دید کودکان دختر به ترتیب شامل: ظاهر کتاب، علمیبودن، شعر بودن کتاب، آموزشی، تخیلی، جدیدبودن، واقعیبودن شخصیتها و ترسناکبودن کتاب بود. از دید کودکان پسر، واقعیبودن شخصیتها، ظاهر کتاب، علمیبودن شخصیتها، شعربودن کتاب و تخیلیبودن مهم بود. اما از دیدگاه نوجوانان دختر، بهترتیب این معیارها شامل: ظاهر کتاب، واقعیبودن شخصیتها، علمیبودن، شعربودن، تخیلی، آموزشی، جدید و بهروز بودن و ترسناکبودن و از دید نوجوانان پسر؛ ظاهر کتاب، علمیبودن، آموزشی، بهروز بودن، شعربودن کتاب، هیجانی و ترسناکبودن کتاب و تخیلیبودن، دارای اهمیت بود.
«ویتی، کامر و مکبین»[1] (1945) کتابهای مورد علاقۀ کودکان پیشدبستانی و دانشآموزان کلاس اول تا هشتم شیکاگو را بررسی کردند. نتایج پژوهش آنان مشخص کرد کتابهای مورد علاقۀ کودکان، انطباق نزدیکی با استانداردهای موجود دارد. تصاویر خندهدار و طنز در نوشتار بهعنوان ملاکهایی معرفی شد که در هنگام انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان، مورد توجه قرار میگرفت. بیشتر کتابهایی که توسط معلمان و کتابداران برای کودکان مناسب تشخیص داده نمیشد، در سیاهۀ کتابهای مورد علاقۀ کودکان وجود داشت.
«هایکوک»[2] (1994) در پژوهش خود نتیجه گرفت دانشآموزانی که در کنار کتابهای درسی از کتابها و سایر منابع غیردرسی موجود در کتابخانههای آموزشگاهی استفاده کردند، نسبت به دانشآموزانی که تنها از منابع موجود و در دسترس خود استفاده کردند یا امکان بهرهگیری از منابع کتابخانههای آموزشگاهی را نداشتند، آشنایی بیشتری با کتابهای مناسب و ملاکهای مناسب انتخاب کتاب داشتند. همچنین در کتابخانههای آموزشگاهی که از کارکنانی با سطوح بالای تخصص و منابع اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی غنی و پربار و معلمانی با تجربه و متخصص برخوردار بودند، دانشآموزان آشنایی بیشتری با ملاکهای کتاب مناسب، نویسندگان و ناشران در حوزه کودک و نوجوان داشتند.
«هال و کولز»[3](1999) در پژوهشی، نظرهای کودکان و نوجوانان 10، 12 و 14 ساله را دربارۀ کتابهای محبوب آنها از طریق پرسشنامه و مصاحبه ارزیابی کردند. نتایج بیانگر آن بود که «موضوع» ملاک بسیار مهم در هنگام انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان است. همچنین، کتابهای ماجراجویانه، محبوبترین گونۀ ادبی در بین دانشآموزان دختر و پسر بود.
انجمن کتاب کودکان ایرلند[4] (2002) نظرهای 2200 کودک و نوجوان 7 تا 16 سالۀ ایرلندی را دربارۀ عواملی که در هنگام انتخاب کتاب به آن توجه دارند، بررسی کرد. نتایج این پژوهش نشان داد دانشآموزان، عنوان کتاب، توصیۀ دوست، معلم، خانواده یا کتابدار را مهمترین عوامل در انتخاب کتاب میدانند.
مرور پژوهشهای انجام شده در داخل و خارج از ایران نشان میدهد در زمینۀ شناسایی ملاکهای انتخاب کتاب برای نوجوانان کارهای اندکی صورت گرفته است و تعداد قابل توجهی از آنها نیز از نظر زمانی، بسیار قدیمی شمرده میشوند. بیشتر این پژوهشها به روش پیمایشی و بهوسیله پرسشنامه انجام پذیرفته است. اما پژوهشی که به بررسی ملاکهای نوجوانان در مناطق روستایی پرداخته باشد و میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان روستایی را با نوجوانان شهری مقایسه کرده باشد، یافت نشد. بنابراین، با توجه به اهمیت انتخاب کتاب مناسب برای نوجوانان، در این پژوهش سعی شده ملاکهای انتخاب کتاب نوجوان در مناطق شهری و روستایی با توجه به امکانات موجود در شهر و روستا به روش پیمایشی بررسی و شناسایی شود.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش پیمایشی است. جامعه آماری پژوهش متشکل از تمامی دانشآموزان 12 تا 16 سال مدارس شهرستان کاشمر، اعم از مناطق شهری و روستایی، بود. این جامعه شامل دو جامعۀ فرعیِ نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی بود. در پژوهش حاضر برای هر دو جامعه از روش نمونهگیریِ تصادفیِ خوشهای استفاده شد. نخست شهر کاشمر به سه حوزۀ جغرافیایی (شمال، جنوب و مرکز) تقسیم شد، سپس از هر حوزۀ جغرافیایی دو مدرسه (بهطورکلی 6 مدرسه) بهصورت تصادفی انتخاب شد. پس از آن از هر مدرسه یک کلاس (درجمع 6 کلاس) بهصورت تصادفی انتخاب و از هرکلاس 15نفر بهصورت تصادفی انتخاب شدند. بهطریق مشابه، برای نواحی روستایی نیز از روش نمونهگیری خوشهایِ چندمرحلهای استفاده شد. نخست از ده روستای شهرستان کاشمر، چهار روستا بهصورت تصادفی انتخاب شد. سپس از هر روستا، یک مدرسه (در جمع 4 مدرسه) انتخاب (در هر روستا تنها یک مدرسه دوره اول متوسطه وجود داشت) و از هر مدرسه یک کلاس (در جمع 4 کلاس) به صورت تصادفی انتخاب شد. در نهایت از هرکلاس 22 نفر برای پاسخگویی به پرسشنامهها انتخاب شدند. چون حجم کلّ نمونۀ پژوهشی در هر دو جامعۀ فرعی باید با هم برابر میبود، در جوامع روستایی به جای 15 نفر (که در مدارس شهری از هر کلاس انتخاب شده بود) از هر کلاس 22 نفر (جمعاً 88 نفر) انتخاب شد تا تقریباً حجم دو نمونه برابر باشد. تعداد کلۀ نمونۀ پژوهش 178 نفر شد.
بهمنظور جمعآوری اطلاعات از دو پرسشنامۀ محققساخته استفاده شد؛ یکی پرسشنامه تعیین و اولویتبندی ملاکهای انتخاب کتاب توسط نوجوانان، که 51 گویۀ آن بر اساس طیف لیکرت از «خیلیزیاد» (امتیاز 5) تا «خیلیکم» (امتیاز 1) ارزشگذاری شد. این پرسشنامه بر پایه ملاکهای کلی انتخاب کتاب شورای کتاب کودک و بررسی متون داخلی و خارجی تنظیم شد. ملاکها شامل 5 مؤلفۀ اصلی(مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان، اعتبار ناشر و قیمت) بود که برای هر یک از این مؤلفهها، چندین گویه در نظر گرفته شد.
پرسشنامه دوم، برای ارزشیابی وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی و بررسی امکانات رفاهی موجود در شهر و روستا با 33 سؤال بهصورت بلی و خیر، و با توجه به پژوهشهای انجامشده و نظر متخصصان در حوزه علم اطلاعات و دانششناسی و علوم اجتماعی تهیه شد. برای هر پاسخ مثبت، امتیاز یک و برای هر پاسخ منفی، امتیاز صفر در نظر گرفته شد. سپس جمع امتیازها برای هر پاسخگو از وضعیت شهری و امکانات رفاهی محاسبه شد. برای سنجش روایی پرسشنامهها از روش روایی محتوایی استفاده شد. بهمنظور تعیین روایی محتوا، پرسشنامهها همراه با هدفها و فرضیهها، در اختیار پنج نفر از استادان متخصص در حوزۀ کتابداری، علوم تربیتی و روانشناسی قرار گرفت. برای سنجش پایایی از روش آلفای کرونباخ که در بیشتر پژوهشها مبنای سنجش پایایی قرار میگیرد، استفاده شده است. به این منظور، پرسشنامهها در یک اجرای مقدماتی در اختیار 15 نفر از نوجوانان شهری و 15 نفر از نوجوانان روستایی قرار گرفت. حجم نمونه برای مطالعه مقدماتی و پایاییسنجی، حداقل حجم نمونه قابل قبول (30 نفر) از نظر آماری کفایت میکند. ضریب آلفای کرونباخ برای مؤلفههای پرسشنامۀ اول که همان ملاکهای مورد نظر برای انتخاب کتاب توسط نوجوانان شهری و روستایی بود، برابر 89/0 و در مورد پرسشنامه دوم که گویههای آن معرّف شرایط اجتماعی ـ اقتصادی نوجوانان بود، ضریب آلفای کرونباخ برابر 84/0 بود که با توجه به مناسب بودن ضریبهای آلفا برای هر دو پرسشنامه، پایایی پرسشنامهها تأیید شد.
یافتهها
پرسش نخست: مهمترین ملاکهای نوجوانان شهری برای انتخاب کتاب چیست؟
بهمنظور پاسخ به این پرسش، نخست میانگین و درصد نمرۀ اهمیت هر مؤلفه از پنج ملاک اصلی (مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار نویسنده، اعتبار ناشر، قیمت) بر اساس پاسخهای نوجوانان به سؤالهای پرسشنامه محاسبه شد. پس از محاسبه میانگین، نمرات به واحد استاندارد تبدیل شد. در نهایت نقطه 80% بهعنوان حدّ «مناسب» (مطلوب) در نظر گرفته شد و مؤلفههایی که نمره یا درصد آن، در آن نقطه یا بالاتر از آن قرار گرفت، بهعنوان مناسبترین ملاکهایدانشآموزان در انتخاب کتاب در نظر گرفته شد. بنابراین منظور از نمره مطلوب، نقطه 80% نمرهها بود؛ یعنی نمرۀ مطلوب مؤلفههای انتخاب کتاب، عدد 4 میشد. میانگین نمره و درصد هرکدام از ملاکهای اصلی، با توجه به نظرهای نوجوانان شهری، در جدول 1 ارائه شده است.
جدول1. میانگین نمره و درصد اهمیت هرکدام از پنج ملاک اصلی
بر اساس نظرات نوجوانان شهری
ملاک اصلی |
میانگین |
درصد |
کمترین درصد |
بیشترین درصد |
مشخصات محتوایی |
22/4 |
53/84 |
88/76 |
11/89 |
اعتبار ناشر |
21/4 |
46/84 |
77/83 |
86 |
مشخصات ظاهری |
13/4 |
71/82 |
44/72 |
88 |
اعتبار پدید آورندگان |
13/4 |
60/82 |
88/80 |
22/84 |
قیمت |
92/3 |
59/78 |
33/53 |
77/79 |
دادههای جدول 1 حاکی از آن است که ملاک «مشخصات محتوایی» با میانگین نمره 22/4 (53/84%) دارای بیشترین میزان اهمیت است و ملاک «قیمت» با میانگین 92/3 و امتیاز 59/78% کمترین اهمیت را در بین نوجوانان شهری دارد. همچنین نتایج نشان داد از کلّ مؤلفههای نوجوانان شهری، مؤلفۀ «باعث ایجاد تفکر و رشد فکری شود» در ملاک مشخصات محتوایی، با میانگین نمره 45/4 و امتیاز 89% با اهمیتترین مؤلفه و «نویسندۀ کتاب بومی باشد» در ملاک اعتبار پدیدآور با میانگین نمره 04/4 و امتیاز 80% کماهمیتترین مؤلفه در بین مناسبترین مؤلفههای نوجوانان شهری بود. اما با توجه به اینکه تنها با مقایسه و مشاهدۀ میانگین نمونه نمیتوان مشخص کرد ملاکهای انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری درسطح جامعه چگونه است، برای مقایسه و تعمیم نتایج به جامعه پژوهش، از آزمون پارامتری تی یکنمونهای استفاده شد که نتایج حاصل از آن در جدول 2 آمده است.
جدول2. نتایج آزمون تی یکنمونهای برای مقایسۀ میانگین نمرههای
ملاکهای اصلی انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری با سطح مطلوب
متغیر |
آماره تی |
درجه آزادی |
سطح معناداری |
اختلاف میانگین |
مشخصات محتوایی |
815/8 |
89 |
000/0 |
226/0 |
مشخصات ظاهری |
802/4 |
89 |
000/0 |
135/0 |
اعتبار پدیدآورندگان |
245/3 |
89 |
002/0 |
130/0 |
اعتبار ناشر |
663/5 |
89 |
000/0 |
151/0 |
قیمت |
254/1- |
89 |
000/0 |
070/0- |
چنانکه دادههای جدول 2 نشان میدهد، سطح معناداری برای ملاکهای مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآور، اعتبار ناشر و قیمت، کمتر از 05/0 بود، در نتیجه بین میانگین نمرههای ملاکهای ذکر شده، با سطح مطلوب آن تفاوت معناداری وجود داشت. به بیانی دیگر، تفاوت بین میانگینها با اطمینان 95% معنادار بود. اما از آنجاکه اختلاف میانگینها برای ملاکهای مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان و اعتبار ناشر، عددی مثبت بود، میتوان ادعا کرد میانگین ملاکهای مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان و اعتبار ناشر جامعۀ مورد بررسی، بهطور معناداری بالاتری از سطح مطلوب بود، اما در ملاک «قیمت» با توجه به منفیبودن اختلاف میانگین، میتوان ادعا کرد که میانگین این ملاک در جامعۀ مورد بررسی، پایینتر از سطح مطلوب قرار داشت.
پرسش دوم: مهمترین ملاکهای نوجوانان روستایی برای انتخاب کتاب چیست؟
برای پاسخ به این سؤال، به همان روشِ ذکرشده در سؤال نخست پژوهش، میانگین و درصد نمرۀ هر ملاک بر اساس پاسخهای نوجوانان به سؤالهای پرسشنامه محاسبه شد و نقطۀ80% بهعنوان حدّ «مناسب» (مطلوب) در نظر گرفته شد. در جدول 3 میانگین نمره و درصد هرکدام از ملاکهای اصلی، با توجه به نظرهای نوجوانان روستایی، بر اساس میانگین از زیاد به کم مرتب شده است.
جدول3. میانگین نمره و درصد هر کدام از پنج ملاک اصلی براساس نظرهای نوجوانان روستایی
مؤلفه اصلی |
میانگین |
درصد |
کمترین درصد |
بیشترین درصد |
قیمت |
28/4 |
62/85 |
33/85 |
86 |
مشخصات ظاهری |
88/3 |
65/77 |
22/58 |
77/85 |
مشخصات محتوایی |
76/3 |
27/75 |
88/52 |
55/85 |
اعتبارپدید آورندگان |
60/3 |
06/72 |
55/57 |
11/73 |
اعتبار ناشر |
5/3 |
61 |
55/51 |
66/86 |
چنانکه در جدول 3 آمده است، ملاک «قیمت» با میانگین نمره 28/4 (62/85%) بیشترین اهمیت و ملاک «اعتبار ناشر» با میانگین 5/3 (61%) دارای کمترین اهمیت در بین نوجوانان روستایی بود. همچنین دو مؤلفۀ «ناشر کتابها را با قیمت نازلتری در مقایسه با بخش خصوصی در اختیار مصرفکننده قرار دهد» در ملاک اعتبار ناشر، با میانگین نمره 33/4 و امتیاز 86% با اهمیتترین مؤلفه و «تصاویر به ایجاد مفهوم صحیح و دقیق از موضوع مورد بحث در ذهن خواننده، کمک کند» در کیفیت تصویر با میانگین نمرۀ 01/4 و امتیاز 80% کماهمیتترین مؤلفه در بین مناسبترین ملاکهای نوجوانان روستایی شناخته شد. اما برای مقایسه و تعمیم نتایج به جامعۀ پژوهش، از آزمون پارامتری تی یکنمونهای استفاده شد که نتایج حاصل از آن در جدول 4 آمده است.
جدول4. نتایج آزمون تی یکنمونهای برای مقایسه میانگین نمرههای
ملاکهای اصلی انتخاب کتاب از نظر نوجوانان روستایی با سطح مطلوب
متغیر |
آماره تی |
درجه آزادی |
سطح معناداری |
اختلاف میانگین |
مشخصات محتوایی |
709/12- |
89 |
000/0 |
273/0- |
مشخصات ظاهری |
544/3- |
89 |
001/0 |
051/0- |
اعتبار پدیدآورندگان |
399/9- |
89 |
000/0 |
480/0- |
اعتبار ناشر |
682/20- |
89 |
000/0 |
04/1- |
قیمت |
978/5 |
89 |
000/0 |
281/0 |
با توجه به اینکه سطح معناداری برای ملاکهای مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآور، اعتبار ناشر و قیمت، کمتر از 05/0 بود، استنباط میشود بین میانگین نمرههای ملاکهای ذکرشده، با سطح مطلوب آن تفاوت معنادار وجود دارد. به بیانی دیگر، تفاوت بین میانگینها با اطمینان 95% معنادار بود. اما از آنجاکه اختلاف میانگینها برای ملاکهای مشخصات محتوایی، مشخصات ظاهری، اعتبار پدیدآورندگان و اعتبار ناشر، عددی منفی بود، میتوان ادعا کرد میانگین ملاکهای ذکر شده در جامعۀ مورد بررسی بهطور معناداری پایینتر از سطح مطلوب است. در حالی که برای ملاک قیمت، اختلاف میانگین عددی مثبت بود و بیانگر این ادعاست که میانگین ملاک قیمت در جامعۀ مورد بررسی بهطور معناداری بالاتر از سطح مطلوب بود.
فرضیه نخست: بین میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب توسط نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی تفاوت معناداری وجود دارد.
برای آزمودن فرضیه نخست از آزمون تی دونمونهای مستقل برای هر یک از ملاکهای اصلیِ انتخابِ کتاب استفاده شد. در جدول 5 توصیف برخی شاخصهای مرکزی و پراکندگی، مربوط به آزمون تی دونمونهای مستقل گزارش شده است.
جدول 5. آزمون معناداری تفاوت بین اهمیت ملاکهای اصلی
انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری و روستایی
ملاکهای انتخاب کتاب |
گروه |
فراوانی |
میانگین |
آزمون برابری واریانسها |
انحراف معیار |
درجه آزادی |
T |
سطح معناداری |
|
F |
سطح معناداری |
||||||||
مشخصات محتوایی |
نوجوانان شهری |
90 |
22/4 |
926/11 |
001/0 |
243/0 |
178 |
591/14 |
000/0 |
نوجوانان روستایی |
90 |
763/3 |
176/0 |
||||||
مشخصات ظاهری |
نوجوانان شهری |
90 |
135/4 |
605/1 |
207/0 |
268/0 |
173 |
812/5 |
000/0 |
نوجوانان روستایی |
90 |
882/3 |
314/0 |
|
|
|
|||
اعتبار ناشر |
نوجوانان شهری |
90 |
223/4 |
507/4 |
012/0 |
390/0 |
96/166 |
62/3- |
000/0 |
نوجوانان روستایی |
90 |
051/3 |
|
|
50/0 |
|
|
|
|
اعتبار نویسنده |
نوجوانان شهری |
90 |
130/4 |
116/0 |
734/0 |
380/0 |
178 |
05/9 |
000/0 |
نوجوانان روستایی |
90 |
603/3 |
400/0 |
|
|
|
|||
قیمت |
نوجوانان شهری |
90 |
929/3 |
56/4 |
034/0 |
53/0 |
79/172 |
803/4- |
000/0 |
نوجوانان روستایی |
90 |
281/4 |
45/0 |
|
|
|
دادههای جدول 5 نشان میدهد که در سطح 05/0 تفاوت معناداری از نظر آماری بین میانگین نمرههای ملاکهای نوجوانان شهری و ملاکهای نوجوانان روستایی در انتخاب کتاب کودک وجود داشت (000/0p= ). بنابراین با اطمینان 95% میتوان گفت میزان اهمیتی که نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی در جامعۀ مورد بررسی برای هر کدام از ملاکهای انتخاب کتاب قایل هستند، با هم متفاوت است.
فرضیه دوم:بین میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب در طبقات ضعیف، متوسط و بالای اقتصادی ـ اجتماعی، تفاوت معناداری وجود دارد.
برای تعیین تفاوت میان طبقههای مختلف اجتماعی ـ اقتصادی و مؤلفههای انتخاب کتاب، از آزمون تحلیل واریانس یکطرفه استفاده گردید. برای این منظور، از پرسشنامه بهره گرفته شد. این پرسشنامه دارای 33 سؤال بود که برای هر پاسخ مثبت، امتیاز یک و برای هر پاسخ منفی، امتیاز صفر در نظر گرفته شد. بر این اساس، بالاترین نمره 33 و پایینترین نمره صفر بود. در نهایت، با توجه به جمع امتیازهای کسبشده توسط هر یک از پاسخگویان، به 3 طبقه ضعیف (0-11)، متوسط (12-22) و خوب (23-33) تقسیم شدند. تحلیل واریانس یک آزمون آمار استنباطی است که برای محاسبۀ تفاوت بین میانگینهای بیش از دو گروه مختلف بهکار میرود. نتایج آزمون تحلیل واریانس برای ملاکهای اصلیِ انتخاب کتاب، در جدول 6 ارائه شده است.
جدول6. آزمون معناداری تفاوت میان طبقات اقتصادی- اجتماعی
بر اساس ملاکهای اصلی انتخاب کتاب
ملاکهای اصلی انتخاب کتاب |
|
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
سطح معناداری |
قیمت |
بین گروهی |
0285/5 |
2 |
514/2 |
000/0 |
درون گروهی |
430/40 |
174 |
232/0 |
||
اعتبار ناشر |
بین گروهی |
177/57 |
2 |
588/28 |
000/0 |
درون گروهی |
074/35 |
174 |
202/0 |
|
|
اعتبار نویسنده |
بین گروهی |
695/10 |
2 |
348/5 |
000/0 |
درون گروهی |
507/28 |
174 |
164/0 |
|
|
مشخصات ظاهری |
بین گروهی |
403/2 |
2 |
202/1 |
000/0 |
درون گروهی |
454/15 |
174 |
089/0 |
|
|
مشخصات محتوایی |
بین گروهی |
273/9 |
2 |
64/4 |
000/0 |
درون گروهی |
903/7 |
174 |
045/0 |
|
چنانکه دادههای جدول 6 نشان میدهد، از نظر آماری بین میانگین نمرههای گروهها (ضعیف، متوسط و خوب) بر اساس میزان اهمیت ملاکهای اصلی انتخاب کتاب در سطح 05/0 تفاوت معناداری وجود داشت (000/0p=). بنابراین با اطمینان 95% میتوان گفت، تفاوت معناداری بین میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب در میان طبقات ضعیف، متوسط و بالای اقتصادی ـ اجتماعی وجود دارد؛ به این شرح که بین میانگین میزان اهمیت ملاکهای اصلی انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان دارای شرایط اجتماعیـ اقتصادی «ضعیف» با همین مقدار در نوجوانان دارای شرایط اقتصادی ـ اجتماعی سطح «خوب» (000/0p=)؛ اختلاف معناداری وجود داشت. اما بین میانگین میزان اهمیت ملاکهای اصلی انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان دارای شرایط اجتماعی ـ اقتصادی «ضعیف»، با نوجوانان دارای شرایط اقتصادی ـ اجتماعی سطح «متوسط» (575/0p=) اختلاف معناداری وجود نداشت. اما بین میانگین میزان اهمیت ملاکهای اصلی انتخاب کتاب از دیدگاه نوجوانان دارای شرایط اقتصادی-اجتماعی «خوب»، با نوجوانان دارای شرایط اقتصادی- اجتماعی سطح «متوسط» (000/0p=)، اختلاف معناداری وجود داشت.
فرضیه سوم:بین سطح سواد والدین و میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب توسط نوجوانان، رابطۀ معناداری وجود دارد.
علاوه بر شرایط اجتماعی ـ اقتصادی، عامل دیگری که ممکن است بر میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب توسط دانشآموزان تأثیرگذار باشد، سطح تحصیلات والدین است. با توجه به اینکه سطح تحصیلات والدین در مقیاس ترتیبی قرار داشت، برای اطلاع از وجود یا نبود رابطۀ معنادار بین سطح سواد والدین و میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب توسط نوجوانان، از آزمون اسپیرمن استفاده شد. بر این اساس، تحلیل بهصورت تفکیکشده دربارۀ رابطه بین تحصیلات پدران و مادران با ملاکهای اصلیِ انتخابِ کتاب در دانشآموزان صورت گرفت که نتایج آن در جدول 6 گزارش شده است.
جدول6. آزمون معناداری رابطه بین سطح تحصیلات والدین
و میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب
سطح تحصیلات |
مشخصات ظاهری |
مشخصات محتوایی |
اعتبار پدیدآور |
اعتبار ناشر |
قیمت |
|||||
مادر |
پدر |
مادر |
پدر |
مادر |
پدر |
مادر |
پدر |
مادر |
پدر |
|
ضریب همبستگی |
253/0 |
338/0 |
586/0 |
602/0 |
390/0 |
449/0 |
650/0 |
676/0 |
304/0- |
303/0- |
سطح معناداری |
001/0 |
001/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
فراوانی |
180 |
180 |
180 |
180 |
180 |
با توجه به کوچکتر بودن ارزش p محاسبه شده نسبت به سطح خطای 0.05، برای هریک از ملاکهای اصلیِ انتخاب کتاب، میتوان گفت از نظر آماری بین سطح تحصیلات والدین و میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب توسط نوجوانان، ارتباط معناداری وجود داشت. نتایج نشاندهندۀ آن است که با افزایش میزان تحصیلات والدین، نمرۀ ملاکهای مشخصات ظاهری، مشخصات محتوایی، اعتبار ناشر و اعتبار پدیدآورندگان در دانشآموزان افزایش مییافت. اما از آنجا که ضریب همبستگی میان تحصیلات والدین و ملاک قیمت منفی است، میتوان گفت با افزایش میزان تحصیلات والدین، میزان اهمیت ملاک قیمت در انتخاب کتاب در میان دانشآموزان کم میشود.
نتیجهگیری
ـ نتایج جدول 5 نشان داد ارزیابی میزان اهمیت ملاکها در نوجوانان شهری و روستایی، تفاوت معناداری بین نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی درخصوص میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب وجود دارد. به نظر میرسد این تفاوت ناشی از نوع دیدگاه، میزان دسترسی و امکان تهیۀ کتاب باشد. همچنین معلمان باتجربه و آموزشدیده، کتابخانههای کلاسی، کتابداران متخصص، والدین تحصیلکرده و دسترسی به منابع غنیِ چاپی و الکترونیکی، از دیگر عواملی هستند که در آشنایی بیشتر نوجوانان با انواع کتاب، ملاکهای ارزیابی کتاب و افزایش میزان علاقه به مطالعه تأثیر دارند.
ـ نتایج جدول 1 نشان داد که نوجوانان شهری بیش از هر چیز به محتوای کتاب توجه میکنند و مناسبترین کتاب از دیدگاه آنها، کتابی است که محتوای آن بتواند سبب ایجاد تفکر و رشد فکری شود. بنایراین، تأکید نوجوانان شهری بر ارزشمندی محتوای کتاب شاید حاکی از این باشد که آنچه برای نوجوانان اهمیت دارد، محتوایی است که سبب گسترش تجربهها و اطلاعات آنها شود و تواناییِ تفکر، تخیل و تمرکز حواس را برایشان بههمراه داشته باشد و آنها را با مسائل و مشکلات زندگی و چگونگیِ غلبه بر آنها آشنا سازد.
ـ بر اساس یافتههای جدول 1، قیمت کتاب برای نوجوانان شهری کمترین اهمیت را داشت. شاید بتوان دلیل آن را تواناییِ مالیِ بیشترِ خانوادههای شهری برای تأمین هزینههای خرید کتاب و یا پرداخت نکردن مبلغ خرید کتاب توسط خود نوجوانان دانست. در این زمینه، بافت فرهنگی و خانوادگی نیز اهمیت دارد. بنا به یافتههای جدول 3، نوجوانان روستایی کتابی را مناسب میدانستند که قیمت ارزانی داشته باشد و از نظر ویژگیهای ظاهری، مانند تصاویر، نحوه صفحهآرایی، قطع، نوع، جنس و طراحی روی جلد جذاب باشد. این اختلاف دو دیدگاه ممکن است ناشی از عمق مطالعه و پیبردن به اهمیت مطالعه و مضمون و محتوای مورد مطالعه (در جوانان شهری) و یا کمخوانی و سطحینگری (جوانان روستایی)، به دلیل میزان متفاوت مطالعه و رسیدن به اهمیت و درک آن باشد. البته، به نکتۀ دیگری نیز میتوان اشاره کرد و آن جاینگرفتن کتاب بهعنوان کالای ضروری در سبد اقتصادی خانواده است.
ـ نتایج پژوهش «کلارک و فوستر»[5] (2005) آشکار ساخت که دانشآموزان، مطالعه را به قصد افزایش معلومات و مهارتهای زندگی انجام میدهند. در پژوهش حاضر نیز این نکته که محتوای کتاب بهگونهای باشد که خوانندگان نوجوان را با زندگی و مسائل آن آشنا سازد، اشاره به همین مسئله دارد. در پژوهش حاضر این مؤلفه در مجموعه مناسبترین ملاک های نوجوانان شهری با امتیاز 88/88 قرار گرفت.
- همچنین نتایج پژوهش «ویتی، کامر و مکبن» (1945) نشان داد که دانشآموزان مقطع چهارم تا ششم، علاقهمند به مطالعۀ کتابهای بالاتر از مقطع سنّی خود بودند، که این نکته با نتایج پژوهش حاضر متفاوت است؛ چون یکی از مواردی که نوجوانان بر آن تاًکید داشتند، توجه به گروه سنّی بود و با امتیاز 33/87% در مجموعه مناسبترین ملاکهای نوجوانان قرار گرفت. شاید دلیل آن را بتوان وضعیت ناامیدکنندۀ مطالعه در ایران دانست که عوامل متعددی از جمله گران بودن کتاب، اهمیت اندک مطالعه در نزد مردم، سرگرم شدن به وسایل جانبی و یا حتی نبود کتابهای مناسب برای سلیقههای مختلف و مانند آن، در بهوجودآمدن این وضعیت دخیل میباشند.
ـ چنانکه نتایج پژوهش نشان داد، «قیمت» یکی از عوامل مهمی است که بر فروش کتاب تأثیر میگذارد. افزون بر این، کیفیت ظاهری و طراحی جلد از عوامل دیگری است که بر انتخاب کتاب توسط نوجوانان روستایی تأثیر میگذارد. بنابراین، «قیمت» رتبۀ اول و «مشخصات ظاهری» رتبۀ دوم را در بین ملاکهای انتخاب کتاب توسط نوجوانان روستایی داشت که این میتواند اشاره به مشخصات ظاهری مناسبی داشته باشد که در پژوهش انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان (1376) نیز به آن تأکید شده بود.
ـ با مقایسۀ مؤلفههای جدولهای 1 و 3 از نظر میانگین، مشخص میشود میزان اهمیتی که نوجوانان شهری و نوجوانان روستایی در جامعۀ مورد بررسی برای هر کدام از ملاکهای انتخاب کتاب قایل بودند، نیز با هم متفاوت بود. بهنظر میرسد تفاوت در وزن میانگین هر ملاک انتخاب کتاب از نظر نوجوانان شهری و روستایی، برخاسته از تفاوت در سطح مطالعه، آشنایی با ارزش مطالعه و دیدگاهی باشد که این دو گروه نسبت به مطالعه دارند و این تفاوت ناشی از تفاوتهای محیط آموزشی و محیط اجتماعی و شرایط اقتصادی حاکم بر خانوادههاست. در همین راستا، نتایج پژوهش «هایکوک» (1994) بر روی دانشآموزان دو ناحیه با وضعیت اقتصادی بالا و وضعیت اقتصادی پایین، نشانداد دانشآموزانی که در کنار کتابهای درسی از کتابها و سایر منابع غیردرسی موجود در کتابخانههای آموزشگاهی استفاده کردند و از امکاناتی مانند منابع کتابخانههای آموزشگاهی، کتابداران متخصص و منابع اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی غنی و پربار و معلمانی باتجربه برخوردار بودند، نسبت به دانشآموزانی که تنها از منابع موجود و در دسترس خود استفاده کردند یا امکان بهرهگیری از منابع کتابخانههای آموزشگاهی را نداشتند، آشنایی بیشتری با کتابهای مناسب و ملاکهای مناسب انتخاب کتاب داشتند.
ـ همچنین مشخص شد بین میزان اهمیت ملاکهای انتخاب کتاب در طبقات ضعیف، متوسط و بالای اجتماعی ـ اقتصادی، تفاوت معناداری وجود دارد. به نظر میرسد این تفاوت تحت تأثیر سطح اجتماعی ـ اقتصادیِ خانوادۀ نوجوانان و امکانات موجود در هر طبقه است. همانگونه که در پژوهش «آیهان و همکاران» (2013) نشان دادهشد، رابطه معناداری میان متغیرهایی نظیر جنسیت، سطح اجتماعی و اقتصادی، دفعات مراجعه به کتابخانه، دفعات کتابخواندن و تعداد دفعات خرید کتاب، دفعات مراجعه به کتابفروشیها، داشتن اشتراک مجلۀ کودکان و داشتن کتابخانۀ کلاسی و نگرش کودکان و نوجوانان نسبت به عادت کتابخوانی وجود داشت. عیسی[6] (2012) نیز در پژوهش خود نشان داد عواملی مانند محیط خانه، وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی خانواده، پایینبودن سطح تحصیلات والدین، دسترسینداشتن به منابع اطلاعاتی و نداشتن محیط آموزشی مناسب، از عواملی است که مانع توسعۀ خواندن و عادت به مطالعه میشد. در پژوهش حاضر نیز این نکته که با افزایش سطح تحصیلات والدین، نمرۀ ملاکهای محتوایی، اعتبار ناشر، اعتبار نویسنده و مشخصات ظاهری افزایش مییافت، به همین مسئله اشاره دارد.
ـ بنابراین و بر اساس یافتههای جدول 6، تخصیص نابرابر امکانات آموزشی و رفاهی در خانواده و محیط آموزشی سبب ایجاد تفاوت در میزان اهمیت نوجوانان به اهمیت ملاکها میشود، بهطوری که در خانوادههای با توان مالی ضعیفتر، اهمیت ملاک قیمت بسیار افزایش یافته است. در این راستا، بهنظر میرسد نظام کتابخانههای عمومی برای این قشر از جامعه باید تقویت شود تا آنها بتوانند این کمبود امکانات را از طریق کتابخانه جبران کنند و مشکل کمبود منابع و در دسترسنبودن منابع نداشته باشند. همچنین مسئولان کتابخانههای عمومی یا آموزشگاهی باید نسبت به تهیۀ منابع بیشتر برای مناطق روستایی بهدلیل توان کم آنان در خرید کتاب، توجه ویژهای بکنند تا آنها بهدلیل مشکلات اقتصادی، سطحینگر و کممطالعه بار نیایند.
پیشنهادهای پژوهش
ـ بر اساس نتایج حاصل از پژوهش، پیشنهاد میشود کتابداران به ملاکهای نوجوانان بههنگام مجموعهسازی و تهیه و سفارش کتاب، برای استفادۀ بیشتر از کتابها در کتابخانههای آموزشگاهی و عمومی، توجه ویژهای کنند.
ـ همچنین بهعنوان راهکارهایی برای توسعه و بهبود فعالیتهای خواندن، به کتابداران، والدین و دستاندرکاران آموزش دورۀ متوسطه (و مقاطع دیگر) توصیه میشود نسبت به آشناسازی دانشآموزان، خانوادهها و معلمان و مربیان با کتابهای مناسب و بهبود وضعیت مطلوب برای دانشآموزان، برنامههای مداوم و منسجمی طراحی و اجرا گردد.
ـ آشناسازی دانشآموزان و آموزشگاهها با نشریات کودک و نوجوان توصیه میشود، زیرا این نشریات بهعنوان رسانههای آموزشی و فرهنگی دارای محتواهای متنوع و جذابی هستند که سبب ترغیب افراد به خواندن و گسترش مهارتها و سواد خواندن میشوند.
ـ توصیه میشود نویسندگان و ناشران کتاب در تولید و نشر، به مؤلفههای مورد بررسی که در پژوهش بیشترین و کمترین اهمیت را برای نوجوانان داشتند، توجه بیشتری کنند تا افزون بر افزایش فروش کتاب در بازار نشر، با علاقه توسط نوجوانان مورد مطالعه قرار گیرند و آنها را بیشتر جذب مطالعه نماید.